عکس دسته‌جمعی «خواجگان» حرمسرای ناصرالدین شاه

عکس‌های زیادی از دربار ناصرالدین‌شاه هست که خواجگان در آن‌ها حضور دارند، اما این عکس انگار یک جور یادگاری دسته‌جمعی مخصوص خواجه‌های دربار بوده است.

به گزارش فرادید، در دوران قاجار، بردگان و کنیزان و حتی «خواجگان» جزئی تقریبا جدانشدنی از زندگی اعیان و اشراف و خصوصا دربار سلطنتی بودند. این افراد که از کشور‌ها و قومیت‌های مختلف بودند، در لشکرکشی‌ها به اسارت درمی‌آمدند و یا از راه تجارت و خرید و فروش تامین می‌شدند.

در این بین، «خواجگان» غلامانی بودند که در سنین بسیار پایین مثلا از هفت تا ده سالگی پیش از اینکه به صاحبان نهایی‌شان فروخته شوند اخته می‌شدند. این کار برای این انجام می‌شد که آن‌ها قرار بود محافظ حرمسرا‌ها و اندرونی‌های شاهان و اشراف باشند.

به دلیل همین تغییری که در بدن این افراد انجام می‌شد آن‌ها به لحاظ ظاهری شکلی متمایز پیدا می‌کردند. نداشتن ریش و سبیل مهمترین ویژگی آشکار آن‌ها بود.

آنطور که زرگری‌نژاد و علیپور در مقالۀ «وضعیت کنیزان، غلامان و خواجگان در عصر قاجار» نوشته‌اند، بیشتر خواجگان در عصر قاجار بردگان سیاهپوست بودند که از آفریقا آورده شده بودند. البته گاهی هم مجرمان و کسانی که مرتکب جرایم خاصی شده بودند را به عنوان مجازات اخته می‌کردند و اگر آن‌ها زنده از این مجازات بیرون می‌آمدند احتمالا می‌توانستند در یکی از حرمسرا‌ها زندگی و خدمت کنند.

گفته شده که در دوران ناصرالدین‌شاه بیش از ۹۰ خواجه در دربار خدمت می‌کردند. بعضی از زنان دربار که جایگاه بالایی داشتند معمولا به صورت اختصاصی یک یا دو خواجه داشتند.

عکس‌های نسبتا زیادی از دربار ناصرالدین شاه وجود دارد که علاوه بر زنان حرمسرا، خواجگان هم در آن‌ها حضور دارند. اما این عکسی که در اینجا ملاحظه می‌کنید، به لحاظ تعداد خواجگانی که در آن هستند عکس خاصی است. حاشیه‌نویسی این عکس به احتمال زیاد با دستخط خود ناصرالدین‌شاه صورت گرفته که علاوه بر اشاره به تاریخ عکس، نام سه تن از خوجگان حاضر در آن را نیز نوشته است.

آقا نوری، آقا فرج و حاجی فیروز سه خواجه‌ای هستند که ظاهرا مقام بالاتری داشته‌اند و ناصرالدین‌شاه نام آن‌ها را در حاشیۀ عکس ذکر کرده. با وجود اینکه تعدادی از زنان نیز در این عکس حضور دارند، اما اشارۀ صرف شاه به اسامی خواجگان و تعداد زیاد آن‌ها این حدس را به ذهن می‌آورد که شاید این نوعی عکس یادگاری و دسته‌جمعی خواجه‌ها بوده باشد که بعد از مراجعت از یک سفر گرفته باشند.