عکس‌هایی از تاج‌السلطنه، شاهدخت متفاوت قاجار

زهرا خانم تاج‌السلطنه فرزند مریم توران‌السلطنه و ناصرالدین‌شاه قاجار بود که در سال ۱۲۶۲ شمسی به دنیا آمد. او زنی تحصیل‌کرده و اهل قلم بود که دو کتاب از او با عناوین «خاطرات تاج‌السلطنه» و «سرگذشت شاهزاده خانم ایرانی» به جا مانده‌اند.

به گزارش فرادید، هر دوی این کتاب‌ها شرح احوالات و زندگی شخصی او و نیز دیدگاه‌ها و نظراتش دربارۀ فرهنگ، سیاست و مسائل زنان هستند. او در نوشته‌های خود از حقوق زنان، آزادی، قانون‌مداری و مشروطیت دفاع می‌کرد و منتقد برخی از جنبه‌های سلطنت قاجار بود؛ او بی‌کفایتی شاهان این سلسله را موجب بی‌سامانی اوضاع ایران می‌دانست.

تاج‌السلطنه از اعضای اصلی انجمن حریت نسوان بود. این انجمن یک نهاد فمینیستی نسبتا مخفی بود که رویکردی غربی به موضوع زنان داشت. علاوه بر این او اهل ادبیات و نقاشی و موسیقی نیز بود و گفته شده که گاهی در خانۀ خود مجالس ادبی برپا می‌کرد. به علاوه تاج‌السلطنه با شاعران نامدار دورۀ خود مثل میرزادۀ عشقی و عارف قزوینی آشنایی داشت. عارف قزوینی تصنیفی برای تاج‌السلطنه سروده که حال و هوایی عاشقانه دارد:

تو‌ای «تاج»، تاج سر خسروانی

شد از چشم مست تو بی‌پا جهانی

سر فتنه و عزم تاراج داری

ندانم چه در سر تو‌ای «تاج» داری

به کوی تو غوغای عام است

چه دانی که «عارف» کدام است؟

نظر جز به روی تو بر من حرام است

زندگی شخصی تاج‌السلطنه همراه با ناکامی‌ها و تلخی‌هایی بود که در خاطرات او به طور مکرر ذکر شده‌اند. از جملۀ دوره‌های سخت زندگی او ازدواج زودهنگامش (در حدود یازده سالگی) با حسن خان شجاع‌السلطنه بود که نهایتا به جدایی انجامید. تاج‌السلطنه در سال ۱۳۱۴ شمسی در تهران درگذشت و در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شد.