رمضان ماه ایمان، انفاق و عبادت

محمدتقی فاضل‌میبدی در شرق نوشت: آیین‌هایی که آدمیان به آن گرایش پیدا می‌کنند، مجموعه‌ای از اعمال و اعتقادات است. انسان براساس اعتقادی که دارد، تکلیف خود را در این جهان تعیین می‌کند. دین اسلام دربردارنده گروهی از گزاره‌هایی است که ایمان و عمل انسان را تعریف می‌کند. در قرآن چند آیه با این بیان آمده است: الذین یؤمنون بالغیب و یقیمون الصلوه و مما رزقناهم ینفقون (بقره ۳) یعنی ایمان، عبادت و انفاق را در کنار هم نهاده است.

این سه مقوله مهم که ارکان دین را تشکیل می‌دهند، قابل تفکیک نیستند. در این آیه دو رابطه حیاتی تعریف شده؛ رابطه انسان با خداوند (عبادت) و رابطه انسان با انسان (انفاق). اگر یکی باشد و دیگری نباشد، نمی‌توان آن را «دین» نامید. ماه مبارک رمضان تجلی‌گاه این دو نوع رابطه عبادت و انفاق است؛ و این ماه تنها ماه عبادت و ارتباط با خداوند نیست. اهمیت انفاق و اهتمام به امور مسلمین کمتر از دعا نیست. دعا‌های این ماه معنای انسان‌دوستی و حفظ کرامت انسان می‌دهد. «اللهم اغن کل فقیر، اللهم اکس کل عریان، اللهم اشبع کل جائع...». دغدغه انسان روزه‌دار باید برچیدن فقر از میان مردم، پوشاندن انسان‌ها و رفع گرسنگی از جامعه است. جامعه یا مسلمانانی که در میان آن‌ها فقر و ناداری و نابرابری وجود دارد و انسان‌ها به‌خاطر ناداری عزت و کرامت خود را گرو گذاشته‌اند، رمضان در آن جامعه معنا نمی‌دهد. امام صادق در فلسفه روزه فرمودند: انما فرض الله الصیام لیستوی به الغنی و الفقیر

خداوند روزه را واجب کرده تا بدین وسیله دارا و ندار (غنی و فقیر) مساوی شوند. (من لا یحضره الفقیه، ج ۲ ص ۴۳، ح۱)

غمگنانه باید گفت عبادات مسلمین به‌طور غالب در ماه مبارک رمضان یک‌سویه شده و میلیون‌ها انسان از فقر و ناداری رنج می‌برند و تنها به ذکر دعا‌هایی که به معانی آن توجه نمی‌شود، اکتفا کرده‌اند. کسانی که همواره تأسف می‌خورند که مسجد‌ها و اماکن مذهبی در شرایط کرونایی در این ماه نباید خلوت شود، آیا اندیشیده‌اند که جامعه مسلمین به روح دین که از ارکان عمده آن انفاق و رفع فقر از جامعه است، نزدیک‌تر شده یا از آن فاصله گرفته است؟ مگر پیامبر (ص) نفرمودند: لو لا الخبز ما صمنا و لا صلینا و لا ادینا فرایضنا: خدایا اگر نان نباشد نمازی و روزه‌ای در میان نیست و کسی فرایض الهی را انجام نمی‌دهد.

مرحوم شهید مطهری در باره توجه اسلام به نیاز‌های مادی می‌گوید: ما می‌بینیم که اسلام-شاید برخلاف همه مذاهب دیگر به نیاز‌های مادی به چشم حقارت نگاه نکرده، یعنی این را یک مسئله لازم شمرده، خیلی هم لازم شمرده. می‌بینیم که اولیای دین خیلی وقت‌ها می‌گویند: اَللّهُمَّ اِنّی اَعوذُ بِکَ مِنَ الْفَقْرِ: خدایا ما از فقر به تو پناه می‌بریم. یا در نهج البلاغه هست که امیرالمؤمنین به پسرشان محمد بن حنفیه فرمودند: یا بُنَیَّ اِنّی اَخافُ عَلَیْکَ الْفَقْرَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنْهُ فَاِنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدّینِ مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ داعِیَةٌ لِلْمَقْتِ. به خدا پناه ببر از فقر که فقر نقص در دین است. مقصود از «نقص در دین است» این است که سبب می‌شود انسان در [انجام وظایف دینی کوتاهی کند. فقر موجب دشمنی و سرزنش می‌شود. اگر کسی فقیر شد]به حساب بی‌عرضگی و بی‌شخصیتی‌اش می‌گذارند، تحقیر و ملامتش می‌کنند، می‌گویند مردک بی‌عرضه را ببین، نمی‌تواند. (مجموعه آثار شهید مطهری. ج ۱۵، ص: ۸۵۵) مسلمانان باید به ماه مبارک رمضان نگاه جامع داشته باشند و تمام ابعاد انسانی دین را در نظر بگیرند.

اگر شاهد جامعه‌ای باشیم که مردم به‌خاطر نیاز‌های نخستین خود یا باید در صف بایستند یا دست نیاز به دیگری دراز کرده‌اند یا برای حفظ آبروی خود شب‌ها در کنار فرزندان خود با جیب تهی به سر می‌برند، روزه و عبادت چه معنایی خواهد داشت؟ مردمی که همواره شاهد تورم لجام‌گسخته و گران‌شدن ساعت به ساعت نیاز‌های خود هستند، چگونه می‌توانند دل در گرو عبادت داشته باشند. به قول مولانا: آدمی اول حریص نان بود/ زانکه قوت نان ستون جان بود/ مراد از نان در این بیت یا در روایتی که از پیامبر نقل شد، نیاز‌های عرفی آدمی است؛ و به قول سعدی:

غم فرزند و نان و جامه و قوت
بازت آرد ز سیر در ملکوت
همه روز اتفاق می‌سازم
که به شب با خدای پردازم
شب چو عقد نماز می‌بندم
چه خورد بامداد فرزندم

تأکید این مختصر نوشتار این است که حاکمان و دولتمردان به‌ویژه روحانیون به این دل خوش نداشته باشند که جامعه هرچه روزه‌دارتر باشد یا نمازخوان بیشتری داشته باشد، آن جامعه دینی‌تر است.

از نگاه اسلام و قرآن توجه به نیاز‌های مادی و جسمی انسان به اندازه توجه به نیاز‌های معنوی مهم است. آخرین سخن اینکه: همان‌طورکه اگر احتمال ضرر برای بدن از راه روزه‌گرفتن وجود داشته باشد، تکلیف ساقط یا روزه‌گرفتن حرام می‌شود، همچنین اگر احتمال دهیم حضور در مجالس و اماکن برای برگزاری دعا موجب ابتلای به کرونا می‌شود، چنین حضوری نیز حرام خواهد بود.