پیش‌‌فرض برهان وجودی اثبات خدا

به گزارش خبرنگار ایکنا؛ آیین رونمایی و بررسی کتاب «برهان وجودی در فلسفه غرب و فلسفه اسلامی» ۷ اسفند با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین احمد احمدی، رییس سازمان سمت، غلامرضا اعوانی، عضو هیئت علمی موسسه حکمت و فلسفه و علی افضلی، عضو هیئت علمی موسسه حکمت و فلسفه ایران در سالن اجتماعات موسسه حکمت و فلسفه ایران برگزار شد.

مناقشه بر برهان وجودی

احمدی در آغاز سخنانش گفت: هرچند من به شدت با برهان وجودی مخالفم اما ایشان کتابی جدی در این خصوص نوشته‌اند. ایشان روحیه‌ای واقعا محققانه دارند و اگر کاری را بپذیرند تا بن و بنیاد آن را انجام می‌دهند. ایشان پایان‌نامه‌‌شان را به ترجمه اعتراضات به دکارت اختصاص دادند.

رئیس سازمان سمت ادامه داد: فیلسوفان معاصر دکارت انتقادات گسترده‌ای به ایشان داشتند و در درخواست انتقادات او مطرح کردند. برخی از اعتراض‌ها به دکارت از جمله آرنولد، اعتراضات جدی‌ای را مطرح کردند. دکتر افضلی این اعتراضات را ترجمه کردند. ایشان انصافا یک رساله‌ای تحویل داد که گاهی می‌گفت این کلمه در آن زمان چه مدلولی داشت و تلاش می‌کرد در واژه‌گزینی نهایت دقت را بکند. دکتر افضلی انصافا اگر کاری را به عهده بگیرد تا عمق ممکن آن پیش‌ می‌برد. ایشان حق مطلب در خصوص برهان وجودی را در این کتاب ادا کرده‌اند.

وی تصریح کرد: در کتاب «برهان وجودی» هم همین‌طور بوده است. برهان‌های وجود از قبل از دکارت و زمان آنسلم مطرح شده بود. بنده در چاپ سوم ترجمه تاملات نقدهای اساسی بر تاملات وارد کرده‌ام. اگر الان فرصت بکنم که مراجعه کنم، شاید دقیق‌تر با دکارت برخورد بکنم اما متاسفانه نمی‌رسم.

رییس سازمان سمت با بیان اینکه بنده بر اساس کتاب «لایه‌های شناخت» خیلی قوی‌تر با دکارت برخورد می‌کنم، گفت: آقای دکتر فاضلی هم در کتاب «اعتراضات» و هم اینجا با دقت تمام کار کرده‌اند و سابقه این برهان، مخالفان و موافقان آن را شرح داده‌اند.

احمدی افزود: ایشان در این کتاب به برهان وجودی در آنسلم، توماس، دکارت، لایب‌نیتس، اسپینوزا، کانت، نورمان مالکوم، فارابی، نراقی، غروی اصفهانی، علامه جعفری و مهدی حائری‌یزدی پرداخته‌اند. همچنین دیدگاه علامه طباطبائی، شهید مطهری، آیت‌الله جوادی‌آملی به عنوان مخالف برهان وجودی عنوان شده است. همچنین ایشان به برهان صدیقین، بایسته‌های پژوهشی فلسفه اسلامی در خصوص برهان وجودی پرداخته‌اند. پیش از این نمی‌شد در خصوص برهان وجودی پیش رفت.

وی تصریح کرد: بنده مانند شهید مطهری معتقدم که بحث وجود ذهنی با وجود خارجی متفاوت است. هر چه به وجود ذهنی حمل کنید، جایش ذهن است و هر قدر این برهان را سر و سامان داده و دستکاری کنید، بالاخره مخالفین می‌گویند برهان وجودی نمی‌تواند از حدود ذهنی خارج شود.

رییس سازمان سمت ادامه داد: ملامهدی نراقی معتقدند که ما مفهومی از واجب‌الوجود داریم. اگر در مقابل این مفهوم وجودی در خارج باشد مراد اثبات شده است. اگر این مفهوم در خارج مصداقی نداشته باشد، یا خود به خود معدوم است و این مفهوم مفهومی پوچ است که ذهن من درست کرده است و واجب الوجود ممتنع الوجود خواهد بود. اشتباه او این است که شما هنوز واجب‌الوجود را ثابت نکرده‌اید و چطور امتناع آن و تناقض را نتیجه می‌گیرد.

احمدی در پایان گفت: کانت فرد بسیار دقیقی بود و سه برهان در خصوص اثبات خدا را از جمله برهان وجودی نقد می‌کند و معتقد بود شما در این برهان از ذهن نمی‌توانید خارج شوید. او در عین حال که برهان نظم را می‌پسندید، معتقد بود که ما نمی‌توانیم نظم را در کل عالم بیابیم و از طریق نظری دیگری خدا را اثبات کنیم، اما معتقد بود که من هیچ گاه بدون خدا زندگی نکرده‌ام. او در کتاب نقد عقل عملی خدا را با توجه به ملاحظات اخلاقی و عقل عملی اثبات کرده است. او معتقد است که نمی‌توان گفت خدا علم حصولی دارد و علم او با ایجاد یکی است و ایجاد چیزی زائد بر علم نیست.

۵ پیش‌‌فرض برهان وجودی

اعوانی در آغاز سخنانش گفت: دکتر افضلی در خصوص مسئله بسیار مهم برهان وجودی تلاش بسیاری کرده‌اند. فلسفه اسلامی مشتقات زیادی دارد و باید توجه کنید که وارث‌ حکمت یونان مسلمانان بودند. مباحث فلسفه یونانی از فلسفه اسلامی به غرب رفت و ما در مسائلی مانند برهان وجودی در فلسفه غرب و فلسفه اسلامی مشترک است.

وی افزود: یکی از خصوصیات ایشان، پافشاری در تحقیق است. ایشان از سوال کردن هیچ وقت شانه خالی نمی‌کنند. بنابراین کتاب بسیار ژرف و خوب است. ایشان قبلا کتاب اعتراضات را ترجمه کرده‌اند که این کتاب در مفاد کتاب حاضر تاثیر گذاشته است. در کتاب اعتراضات هفت دسته اعتراض آمده است.

عضو هئیت علمی موسسه حکمت و فلسفه ادامه داد: می‌دانید که براهین به لمی و انی حرکت می‌کند. لمی رفتن از علت به معلول و انی رفتن از معلول به علت است. در براهین غربی برخی از براهین شبه لمی هستند. شبه لمی بودن این براهین از این بابت است که خداوند علت ندارد.

اعوانی با بیان اینکه برهان وجودی یک پیش‌فرض‌هایی دارد که با این‌ها کارآمد خواهد بود، گفت: یکی از این پیش‌فرض‌ها اصالت عقل است. شما وقتی علم ریاضی دارید به اصالت عقل معتقدید. فلاسفه جدید در اصالت عقل‌شان اشکالاتی دارند. کانت عقل نظری را انکار می‌کند و اشکالاتی که می‌کند گاهی مخالف خود هم هست. پیش‌فرض دیگر فطری بودن معقولات در ماست. اصل مهم دیگر این است که عقل و وجود مساوقت دارند و این دو، دو روی یک سکه‌اند. این را شما در کتاب پارمنیدس افلاطون می‌بینید که معتقد است که اگر عقلی وجود دارد وجود است. در هگل هم می‌بینیم که عقل و وجود دو روی یک سکه‌اند. منکران عقل و این پیش‌فرض‌ها مخالف برهان وجودی‌اند.

عضو هئیت علمی موسسه حکمت و فلسفه ادامه داد: معتقد به برهان وجودی خدا را حس نکرده است. مشائین معتقدند معرفت ما ریشه در حس دارد از این رو با برهان وجودی مخالف‌اند.

وی تصریح کرد: اگر ما برهان صدیقین را بررسی کنیم. برهان وجودی از تصور خدا، خدا را نتیجه می‌گیرد. در نزد ملاصدرا و دیگر بزرگان که برهان صدیقین را مطرح کرده‌اند و ریشه در یونان دارند به پارمندیس باز می‌گردد. اگر از تصور خدا به وجود خدا برسیم سرآغاز آنسلم خواهد بود اما اگر برهان وجودی را به معنای برهان صدیقین بگیریم چنانچه در این کتاب مطرح شده است، باید پارمنیدس را سرآغاز بدانیم. در نظر پارمنیدس عالم عالم وجود است و نه صیرورت.

اعوانی افزود: در آنسلم دو تقریر از برهان وجودی است. در تقریر اول تصور خدا مهم است. در کتاب مزامیر عهد عتیق آمده است که ابله در دل خود فکر می‌کند خدا نیست و آنسلم می‌خواهد خدا را برای این ابله اثبات کند و می‌گوید اگر ابله تصوری از خدا به عنوان وجود کامل داشته باشد، خدا وجود دارد. در تقریر دیگر آنسلم می‌گوید وقتی ما چیزی را ممتنع می‌دانیم، از خود تصور درباره عدم وجودش حکم می‌کنیم. ابن‌عربی برهان وجودی را انی می‌داند.

وی با بیان اینکه باید به غزالی و ابن‌عربی در این خصوص اشاره می‌شد، گفت: غزالی گفته بود ما می‌توانیم خدا را بدون عالم اثبات کنیم، ابن‌عربی مانند توماس مخالف این باور بود. ابن‌عربی معتقد بود که برهان وجوب و امکان انی است و برای حقیقت این برهان باید به مقام فنا و بقای عرفانی رسید.

عضو هئیت علمی موسسه حکمت و فلسفه ادامه داد: ابن‌عربی در برهان التوحید و نبوت و ولایة به متکلمان اعتراض می‌کند که وجود زائد بر ماهیت است. او به ابن‌سینا هم اعتراض می‌کند که خدا را فرد می‌داند. از نظر او فرد یعنی حقیقت به اضافه چیزی و در این صورت فرد مرکب خواهد بود. در نزد عرفا وجود و وجوب یکی است. در ابن‌سینا ماهیت ممکن است در حالی که وجود همیشه واجب است و وجود یعنی وجوب.

اعوانی افزود: در این کتاب بحث مفصلی دیگر این کتاب مطرح شده و تمام اقوال آورده شده است. کانت وجود را مقوله‌ای ذهنی است. قول فارابی را که آیا وجود محمول حقیقی است را باید در نظر گرفت که جواب محکمی داده است. نظریه آقا میرزا مهدی آشتیانی به اختصار آمده است. ایشان به همه مسائل از جمله مسئله ضرورت ازلیه پرداخته‌اند. لایب‌نیتس و آگوستین به دنبال منشا قضایای ضروری بوده‌اند. آنها می‌خواهند از قضایای ضروری به برهان‌های ضروری برسند. آنها اولا خواسته‌اند خلود نفس را اثبات کنند و ثانیا وجود خدا را اثبات کنند. فلاسفه اسلامی توانسته‌اند با استفاده از ضرورت ازلیه خدا را اثبات کنند.

وی تصریح کرد: ما می‌گوییم خداوند کمال مطلق است. خداوند مطلق است در حالی که هر موجودی مقید است و از سویی خدا نامتناهی است که در آن کمال مطلق هم وجود دارد. اگر خداوند کمالی را نداشته باشد کمال مطلق نخواهد بود. ما در این کتاب نه تنها مسائلی که بحث شده به همراه نقد قول‌های فراوان‌ بوده است، بلکه فلاسفه متاخری داشته‌ایم که در این کتاب مباحث آنها نیز آمده است. مخصوصا به نظریه علامه طباطبائی در این کتاب پرداخته شده است. همچنین ایشان به استاد گمنامی مانند استاد مهدی حائری‌یزدی پرداخته‌اند که تعامل جهانی داشته است. این نظرات در فلسفه اسلامی پراکنده بوده است که ایشان توانسته‌اند به این نظریات پراکنده در خصوص برهان وجودی انسجام داده‌اند.

اعوانی در پایان گفت: من دو پیشنهاد دارم که کتاب‌های دیگری در خصوص «برهان انی خداوند» و «براهین اثبات وجود خدا در دوره معاصر» بنویسید.

امکان رسیدن از تعریف به وجود خارجی

افضلی در آغاز سخنانش پس از قدردانی از احمدی و اعوانی، گفت: انگیزه اصلی بنده در خصوص برهان وجودی در کلاس دکارت با دکتر احمدی به وجود آمد. ایشان اشکالی بر برهان وجودی گرفتند و بنده با این مسئله درگیر شدم و بعدها ملاحظه کردم جای یک تحقیق کلی در این خصوص خالی است.

وی افزود: برهان وجودی برهانی است اختصاصی فلسفه غرب و از زمان آنسلم شروع شده است. زمانی ما از عالم خارج و مسائلی مانند علیت، حرکت و نظم استفاده کرده و خدا را اثبات می‌کنیم اما در برهان وجودی کاری با عالم خارج نداشته و از روی تعریف خدا او را اثبات می‌کنند. ممکن است این مغالطه به نظر برسد زیرا از صرف تعریف وجود خارجی نتیجه گرفته نمی‌شود. معروف‌ترین تقریر این برهان متعلق به دکارت است. از نظر او خدا همه کمالات را دارد و اگر وجود کمال است، که کمال است، خدا وجود دارد. او تقریر دیگری هم از این برهان دارد که توجه نمی‌شود.

مولف این کتاب تصریح کرد: من شش تقریر برای برهان وجودی معرفی کرده‌ام که یکی متعلق به دکارت است. برهان وجودی مانند این است که شما اژدهای هفت سر را تعریف کرده وجود آن را نتیجه بگیرید و گفته می‌شود که نمی‌شود. بنده معتقدم می‌توان از تعریف به وجود خارجی رسید. در اجتماع نقیضین می‌توان به تعریف به وجود رسید. شما از صرف مفهوم اجتماع نقیضین عدم وجود آن را نتیجه می‌گیرید. شما که در عالم خارج آن را جستجو نمی‌کنید بلکه بر اساس تحلیل مفهومی اجتماع نقیضین به مطلوب می‌رسید. همان‌طور که ما از تحلیل مفهوم ممتنعات می‌فهمیم وجود ندارند، از طریق تحلیل مفهوم واجب‌الوجود وجود آن را اثبات می‌کنیم. ممتنع الوجود و واجب الوجود دو روی یک سکه هستند، اگر شما با تعریف به عدم ممتنع الوجود می‌رسید با تعریف نیز می‌تواند به وجود واجب‌الوجود برسید.

وی ادامه داد: من در بایسته‌های پژوهشی بیست سوال مطرح کرده‌ام که در فلسفه اسلامی جواب به آن بدهیم که یک سرشان در فلسفه اسلامی و سر دیگر آن در برهان وجودی است.

افضلی در پایان گفت: این کتاب سه محور دیدگاه فلسفه غربی، دیدگاه فلسفه اسلامی و مقایسه برهان وجودی با برهان صدیقین دارد. امروز میلیون‌ها کتاب و مقاله در خصوص برهان وجودی می‌بینید. تقریبا فیلسوفی در فلسفه غرب نیست که نسبت به برهان وجودی توجهی نکرده باشد. دیدگاه بسیاری از معاصرین در لابه‌لای برهان وجودی آورده شده است.

انتهای خبر

میثم قهوه‌چیان