آدمیزاد چه چیز ارزشمندتر از جان دارد؟ همین جان عزیز را در یک قایق بادی سوار بر اقیانوس قمار می‌کنند تا از وطن به اروپا برسند یا غرق شوند! اصلا زنده بمانند یا بمیرند. بعد از رسیدن و پذیرش در انگلستان، به جزیره‌ای دورافتاده، تبعید بشوند یا نشوند؟ آنها ادامه زندگی را همین‌اندازه صفر و یکی انتخاب می‌کنند: آمارها می‌گویند ایرانی‌ها بیشترین سهم را میان مهاجران غیرقانونی به انگلستان از راه قایق بادی کوچک دارند.
به گزارش اعتماد، طبق داده‌های سازمان جهانی مهاجرت (IOM) ایرانی‌ها در سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۴ میان رتبه‌های اول تا سوم بیشترین مهاجر غیرقانونی با قایق بادی کوچک در کانال مانش بودند. پاسخ درباره چرایی این رفتار (یعنی رفتن و احتمالا نرسیدن ایرانی‌ها در این مسیر مرگبار) را باید درباره نگاه شهروندان نسبت به آینده مطلوب‌شان در وطن‌شان جست‌وجو کرد.
گزارش‌های مرتبط با فقر و تحلیل کارشناسان در ایران نشان می‌دهد که امید به بهبود وضعیت اقتصادی در طبقه کمتربرخوردار کشور به‌شکل خطرناکی کم شده است و آنها در وضعیت زیست در لحظه و گذران روزانه قرار دارند. مصاحبه‌های میدانی از افرادی که این مسیر را برای مهاجرت انتخاب می‌کنند هم نشان می‌دهد که بیشترین گروه از اینگونه از مهاجرت‌های خطرناک در کشور، افرادی با درآمد بسیار پایین و جزو دهک‌های کم‌برخوردار کشورند!
شاخص «عبور با قایق کوچک بادی در کانال مانش» جزو مهاجرت‌های غیرقانونی و پرمرگ‌ومیرترین آنهاست. مهاجرها در این سفر مرگ‌آور، از ترکیه و از راه ساحل مانش با قایق‌هایی از این کانال عبور می‌کنند. افغانستانی‌ها هم از ملیت‌های ثابت در این نوع مهاجرت غیرقانونی هستند، آنها از ایران به عنوان کانال عبور به اروپا استفاده می‌کنند و بعد از رسیدن به ترکیه، با این قایق‌ها مهاجرت می‌کنند.
همانطور که از جدول بالا مشخص است در سال ۲۰۲۱ ایران و عراق بیشترین مهاجرت غیرقانونی از این کانال را داشتند. آلبانی، افغانستان و ایران سه کشور با بیشترین مهاجر در مهاجرت غیرقانونی با قایق به بریتانیا بودند. در سال بعد (۲۰۲۳) افغانستان، ایران و ترکیه بیشترین ملیت‌های مهاجرفرست در این شاخص بودند و در سال ۲۰۲۴ (البته تا سپتامبر) افغانستان، ویتنام و ایران سه کشور اول ارسال‌کننده مهاجر غیرقانونی با قایق بادی در کانال مانش بودند.
از مصاحبه‌های متعددی که در این باره انجام داده‌ایم مشخص شد که بازه مالی که مهاجرها به قاچاق‌چی‌ها برای شروع فعالیت مهاجرت داده‌اند، چیزی بین ۴۰۰ تا ۷۰۰ میلیون تومان بوده است. شروع فرآیند به این شکل است که افرادی ساکن ترکیه یا ایران، به‌شکل مخفیانه و در چند مرحله، مهاجرها را که از ایران، افغانستان و عده‌ای که «شبیه آفریقایی‌ها هستند» را از مرز ایران به ترکیه رد می‌کنند. در این جا کار قاچاقچی اول تمام می‌شود و افراد را به یک خانه یا مخروبه‌ای در شهرهای مرزی ترکیه می‌برد. مهاجرها برای پیاده‌روی‌های طولانی، بدون غذا و لباس کم به این سفر می‌روند. به همین دلیل تا آمدن فرد دوم برای حمل مسافرها ممکن است روزها گرسنه بمانند.
در خوش‌بینانه‌ترین حالت، مامور دوم، مسافرها را در زیر یک ون در حالی که از بیرون مشخص نباشد، به‌شکل خوابیده سوار می‌کند. مواردی «ممکن است ۳۰ نفر در یک ون کنار هم دراز بکشند!» در بسیاری از موارد در این مرحله، پلیس‌های شهری ترکیه، متوجه ون‌های مشکوک می‌شوند و افراد را زندانی و در بهترین حالت، به ایران بازمی‌گردانند.
اگر هم پلیس متوجه این ون مشکوک نشود، افراد در یک شهر مرزی به مامور سوم تحویل داده می‌شوند و با قایق‌هایی که تیوب‌هایی به آن متصل است، راهی کانال مانش می‌شوند! یکی از مسافرها به می‌گوید: «من و ۱۵ نفر دیگه روی یه تیوب ۲ متری تحویل دادن و گفتن تو که قوی‌تری پارو بزن! و وقتی سوار شدیم، بخشی از بدن‌های آدم‌ها روی آب بود و جای بیشتری برای همه نبود».
غزال، یکی دیگر از خانواده‌های این مهاجرهاست که درباره فرآیند این مهاجرت گفت‌وگو کرد. او دختر بزرگ خانواده است. برادرش امیرمحمد ۹ماه است که همه پس‌اندازش و بخشی از دارایی خانواده را فروخته و گفته می‌روم که خوشبخت شوم: «از نه ماه پیش که از ترکیه بهمون زنگ زده، هیچ خبری ازش نداریم. پای تلفن گفته بود که راه‌بلد می‌گه تا یه ماه دیگه می‌رسه به انگلیس و از اونجا زنگ میزنه بهمون. اما هنوز زنگ نزده و نمی‌دونیم باید به کی بگیم و از کجا خبرشو بگیریم».
این روایت‌ها را باید کنار میزان افزایشی مهاجرت میان ایرانی‌ها گذاشت. در یک پیمایش که به‌تازگی منتشر شده است، از میان ۱۲هزار نفر شرکت‌کننده، فقط ۱۶درصد گفتند که به مهاجرت فکر نمی‌کنند و ۸۴درصد گفتند که به مهاجرت فکر می‌کنند! بهرام صلواتی و محمد فاضلی که این پیمایش را تعریف کرده‌اند علت این میل ۸۴درصدی به مهاجرت را به حکمرانی مرتبط می‌دانند. همچنین صلواتی در بررسی یک گزارش بین‌المللی دیگر گفته بود که «درخواست پناهجویی ایرانیان به‌تازگی به کشورهایی چون استرالیا هم افزایش پیدا کرده است.
ایرانی‌ها رتبه اول را در میان ملیت‌های ثبت‌کننده درخواست جدید پناهجویی در کشور استرالیا با ۱۹۱۶ درخواست در سال ۲۰۲۰ کسب کردند که نسبت به سال ۲۰۲۱ رشد ۲۲۶ درصدی را نشان می‌دهد. صلواتی تاکید می‌کند که جایگاه ایران در بین ۱۵ ملیت برتر ثبت درخواست جدید پناهجویی در کشورهای میزبان متعلق به استرالیا، مجارستان، بریتانیا، ترکیه و لتونی است.
«هادی کهولی»، اقتصاددان درباره مهاجرت بی‌بازگشت به ایران می‌گوید: «وقتی فردی روی جانش قمار می‌کند، یعنی دیگر از یک‌لحظه بعد زندگی‌اش هم مطمئن نیست. این دقیقا همان وضعیت «شاخص چشم‌انداز سرزمینی» است. یعنی ما با شهروندان‌مان در ابعاد مختلف سیاسی و اجتماعی و اقتصادی چه کردیم که این مسیر را برای بقا انتخاب می‌کنند؟
این مساله متوجه طبقه ضعیف جامعه هم نیست. امروز با موج مهاجرت بی‌بازگشت متخصص‌های مختلف کشور هم مواجهیم. فساد، فقر نهادینه‌شده، مهاجرت را نه یک رفتار اعتراضی که یک رفتار برای بقا تبدیل کرده است. سیاست‌گذار ما باید بداند که مساله دیگر فقط اعتراض یا خشم اجتماعی ناشی از بحران‌های اقتصادی نیست، شهروند متعرض و خشمگین ایرانی، تصمیم گرفته است خودش را نجات بدهد چون درهای نقد و تعدیل برای بهبود اوضاع را بسته می‌بیند».
در یادداشتی از «بهرام صلواتی» و «محمدامین مولا» دو پژوهشگر حوزه مهاجرت مشخص شده است که «براساس آخرین به‌روزرسانی پایگاه داده یونسکو، جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور، برای هشتمین سال متوالی، روند افزایشی داشته است. هرچند براساس اطلاعات پایگاه یونسکو، در بازه زمانی ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۹، جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور همواره در تراز ۵۰ هزار قرار داشته است، از سال ۲۰۲۰ عبور از سطح تراز ۵۰ هزار آغاز شده و در این سال جمعیت دانشجویان ایرانی وارد تراز ۶۰ هزار شده و در سال بعدی (۲۰۲۱)، جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور وارد تراز ۷۰ هزار شده است. رتبه دانشجوفِرستی ایران در سال ۲۰۱۹، از رتبه ۱۹ دنیا به رتبه ۱۷ در سال ۲۰۲۰ افزایش یافته و در سال ۲۰۲۱، رتبه هفدهم دانشجوفِرستی کشور ثابت مانده است».
این دو پژوهشگر براساس گزارش اخیر Open-doors در نوامبر سال ۲۰۲۳، گفته‌اند که جمعیت دانشجویان ایرانی مشغول به‌تحصیل در کشورامریکا، بعد از یک دوره چهارساله نزولی، مجددا روند صعودی به خود گرفته است. برهمین اساس، جمعیت دانشجویان ایرانی ساکن امریکا در سال تحصیلی ۲۰۲۳-۲۰۲۲ به عدد ۱۰۸۱۲ نفر رسیده است که نسبت به سال گذشته ۳/۱۶ درصد رشد داشته است که این رشد نسبت به میانگین کشور امریکا بالاتر بوده است؛ چراکه جمعیت دانشجویان بین‌المللی در امریکا در طول سال تحصیلی ۲۰۲۲-۲۰۲۱ از ۹۴۹ هزار به یک میلیون و ۵۷ هزار دانشجو در سال تحصیلی ۲۰۲۳-۲۰۲۲ رسیده است که افزایش ۵/۱۱ درصدی را نشان می‌دهد. همچنین رتبه دانشجوفرستی ایران به کشور امریکا در سال ۲۰۲۳ براساس تعداد دانشجویان، در جایگاه چهاردهم قرار دارد که نسبت به سال گذشته، یک رتبه ارتقاء یافته است. براساس نرخ رشد دانشجوفرستی، ایران در جایگاه هفتم قرار دارد.
آنها در ادامه این یادداشت نوشته‌اند که بررسی رشته‌های تحصیلی دانشجویان ایرانی ساکن امریکا نشان می‌دهد که پروفایل این دانشجویان با سایر دانشجویان بین‌المللی ساکن امریکا تفاوت معناداری دارد. برای مثال بیشتر دانشجویان ایرانی در حوزه مهندسی مشغول به‌تحصیل هستند، همچنین سهم دانشجویان ایرانی مشغول به‌تحصیل در رشته‌های علوم کامپیوتر و ریاضی، مدیریت و تجارت، علوم اجتماعی نسبت به سایر دانشجویان بین‌المللی اختلاف نزدیک به ۵۰ درصدی دارد که نشان می‌دهد اقبال دانشجویان ایرانی یا امکان پذیرش آنها در این رشته‌ها نسبت به دیگر همتایان خود، بسیار پایین‌تر است.
بررسی وضعیت دانشجوفرستی کشورهای همجوار منتخب ایران در سال تحصیلی۲۰۲۳-۲۰۲۲ به کشور امریکا نشان می‌دهد درحالی که اغلب کشورهای همجوار به‌ویژه کشورهای حوزه خلیج‌فارس، نرخ رشد منفی دانشجوفرستی به امریکا را تجربه کرده‌اند، ایران بیشترین نرخ رشد دانشجوفرستی را در این بازه تجربه کرده است و در صدر این فهرست قرار دارد.
صلواتی همچنین در مصاحبه‌ای درباره وضعیت مهاجرت به اوج آن در سال‌های اخیر اشاره کرده است. این مساله در حالی است که ایران همزمان جزو کشورهایی با بیشترین پذیرش مهاجر هم هست. ایران بعد از امریکا، ترکیه، روسیه، امارات، اوکراین و امریکا، بیشترین کشور مهاجرپذیر دنیاست.
همانطور که در نمودار بالا مشخص است، ایران هفتمین کشور مهاجرپذیر دنیاست. درواقع ایران به دلیل پذیرش افغانستانی‌ها در این شاخص قرار دارد.
طبق جدیدترین آمارهای سازمان‌های بین‌المللی درباره مهاجرت، مطابق با سال‌های گذشته، بیش از نیمی از همه پناهندگان در ۱۰ کشور ساکن بودند. در سال ۲۰۲۲، برای هفتمین سال متوالی، ترکیه با نزدیک به ۳.۶ میلیون پناهنده، عمدتا سوری، بزرگ‌ترین کشور میزبان در جهان بود. پاکستان و جمهوری اسلامی ایران نیز جزو ۱۰ کشور برتر میزبان پناهجویان بودند.
اوگاندا، روسیه، آلمان، سودان، لهستان، بنگلادش و اتیوپی در ادامه این فهرست قرار دارند. بیشتر (نزدیک به ۷۰٪) از پناهندگان و دیگر افرادی که نیاز به حمایت بین‌المللی داشتند، در کشورهای همسایه کشورهایشان میزبانی می‌شوند و به همین دلیل طبق گزارش کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل متحد، کشورهای کمتر توسعه یافته میزبان تعداد زیادی از پناهندگان هستند. برای مثال، از هر پنج پناهجوی جهان، یک نفر در کشورهای جنوب صحرای آفریقا میزبانی شده است، در حالی که ۹۰ درصد از کل پناهندگان در آسیا و اقیانوس آرام تنها در سه کشور ایران (۳.۴ میلیون)، پاکستان (۱.۷ میلیون) و بنگلادش (۹۵۲۴۰۰) در سال ۲۰۲۲، بیش از ۳۳۹۰۰۰ پناهنده به کشورهای مبدأ خود بازگشتند که کاهش ۲۱ درصدی نسبت به سال گذشته را نشان می‌دهد.
بیشترین بازگشت (۱۵۱.۳۰۰) به سودان جنوبی بوده است که اکثر آنها از اوگاندا (۷۵.۵۰۰) بوده‌اند. در حالی که چالش‌های زیادی برای اندازه‌گیری افرادی که از ماندن در کشور میزبان سود می‌برند، وجود دارد اما کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل تخمین می‌زند که در سال ۲۰۲۲.۲۸ کشور حداقل یک یا چند پناهنده طبیعی را گزارش کردند (در مقایسه با ۲۳ کشور در سال ۲۰۲۱).
در سال ۲۰۲۲، بیشتر تابعیت‌ها در اروپا اتفاق افتاد که اکثریت آن (تقریبا ۲۳۳۰۰ پناهنده) در هلند بودند. حدود ۱۸۷۰۰ پناهنده اجازه اقامت طولانی مدت در کانادا را دریافت کردند. اقامت یا تابعیت (در سطح جهانی) عمدتا از سوریه (۱۴۴۰۰)، اریتره (۴۷۰۰) و ایران (۳۳۰۰) بوده است.
هادی کهولی، اقتصاددان درباره سیاست‌های مهاجرپذیری به نوعی سردرگمی ساختاری اشاره کرد و گفت: «از تعداد قاچاق انسانی از مرزهای کشور عدد دقیقی نداریم. اما باید توجه داشت که بحرانی که امروز کشورهای اروپایی با آن درباره مهاجرپذیری مواجه هستند ما هم کمابیش با آن مواجهیم. با این تفاوت که آنها از مدت‌ها پیش برای آن ساختاری تعیین کرده‌اند اما ما همچنان در مسیر تعریف یک سازمان به اسم مهاجرت هستیم ولی کندی در سیاست‌گذاری‌ها متاسفانه وضعیت را هرروز پیچیده‌تر می‌کند. پیشنهاد مهم در این باره می‌تواند به تعریف سیاست‌هایی دقیق و منضبط باشد که هم برای هم‌وطن‌های مرزی‌مان ناامنی ایجاد نکنیم و هم مقابل تعهدهای‌مان به سازمان‌های بین‌الملل متعهد باشیم».
کهولی؛ همچنین در پاسخ به راه‌حل این مساله گفت: «به‌هرترتیب که داده‌های مهاجرت نشان می‌دهد ایران در گروه مهاجرفرست‌ترین کشورها قرار دارد، این نکته را نباید فراموش کرد که اکنون چه باید کرد؟ چگونه از ظرفیت ایرانی‌های خارج از کشور استفاده کنیم؟ چون هم آنها دل در گرو آبادی کشور دارند و هم ما باید بتوانیم از این شبکه تعاملی بهره‌مند شویم. نمونه کاری که هند و چین در مسیری از گذار توسعه‌ای‌شان انجام دادند، نباید از خروج انسان‌ها ترسید، بلکه مساله زمانی ترسناک است که افراد با قطع رابطه به داخل، مهاجرت کنند.
سیاست‌گذار امروز باید با بهره‌مندی از شاخص remittance میزان ارتباطات بانکی با خارج از کشور را تسهیل کند و در گفت‌وگوها با کشورهای خارجی بستری برای افزایش ارتباطات مالی با ایرانیان خارج از کشور ایجاد کند. به‌علاوه در طرح‌های توسعه‌ای کشور می‌توانیم به‌شکل ریموت، از متخصص‌های ایرانی خارج از کشور بهره‌مند شویم».
رصدخانه مهاجرت ایران یکی از نهادهای پژوهشی درباره داده‌های مرتبط با مهاجرت در کشور بود که از سوی معاونت علمی و فناوری کشور تاسیس شده بود. حدود دو سال از تعطیلی این نهاد پژوهشی در کشور می‌گذرد و هنوز هیچ مقام رسمی در کشور وعده بازگشایی این نهاد را نداده است.
یکی از مهم‌ترین کارکردهای این مرکز پژوهشی، ارایه جدیدترین آمارهای مرتبط با مهاجرت‌های دانشجویی، پناهندگی، اقلیمی، کاری و… بوده است. یکی از دلایل تعطیلی این مجموعه، سیاه‌نمایی نسبت به وضعیت مهاجرت در کشور اعلام شده بود. این در حالی است که تمام آمارهای این مرکز پژوهشی از نهادهای معتبر بین‌المللی بود و به زعم بسیاری از خبرنگاران، توانسته بود بخش قابل‌توجهی از خلأ آماری کشور در زمینه داده‌های مهاجرت را پر کند.