احداث پروژه بام ری وسط مهمترین محور تاریخی استان تهران از جمله پروژه‌های مخربی است که شناسنامه تاریخی تهران را نشانه گرفته. پروژه‌ای که به‌زعم کارشناسان میراث‌فرهنگی تا همین الان بیش از ۷۰ درصد محوطه تاریخی بزرگترین گورستان باستانی ری را که هزار سال قدمت دارد، به‌دلیل خاکبرداری، تسطیح و خیابان‌کشی احداث میدان، آب نما و سازه‌های موقت و غیرموقت به‌طور کامل از بین برده و با وجود مخالفت‌ها و شکایت پایگاه تاریخی شهر ری هنوز دست از کار نکشیده است.
به گزارش ایلنا، از اتوبان امام علی (علیه السلام) که وارد شهرری می‌شوید، در یک محور تاریخی با برج هزارساله نقاره‌خانه در یک کوه بلند همجوار کوه‌هایی که توسط کارخانه سیمان بلعیده شده و یک به یک ناپدید می‌شوند، مواجه می‌شوید.
درست در دامنه و زیر پای کوه نقاره‌خانه، گورستانی قرار دارد که هزار سال از عمر آن می‌گذرد و دردهه ۷۰ تعداد ۱۱۸ برج –آرامگاه در آن، توسط دکتر یحیی کوثری و دکتر شهریار عدل شناسایی و کاوش شد. پس از آن با کمی پیاده‌روی به بقعه بی‌بی شهربانو و برج خاموشان ری خواهید رسید. محوطه‌ای تاریخی که در گذشته گورستان بزرگ شهر بوده و مرحوم شهریار عدل، باستان‌شناس نامی ایران، آن را نسخه‌ی دیگری از شهر مردگان و مشابه نکروپولیس آتن می‌داند.
با وجود تمام این داشته‌های تاریخی، شهرداری منطقه برای ایجاد تفرجگاه، اقدام به اجرای پروژه گردشگری بام ری کرده است و بیش از ۷۰ درصد این محوطه تاریخی عظیم را تخریب کرده است.
«قدیرافروند» مدیرپایگاه میراث ملی ری است. با او به محوطه تاریخی گورستان زیرین و برین در شهر ری رفتیم و از نزدیک در محوطه‌ای تاریخی قدیم زدیم که یحیی کوثری و شهریار عدل، باستان‌شناسان نام‌آور ایران، در دهه ۷۰ آن را شناسایی و کاوش کرده بودند. محوطه‌ای که در بخشی از آن درختکاری شده و بخش اعظم آن نیز برای احداث پروژه بام ری خاکریزی و تسطیح شده است.
شهرداری مدعی است؛ پروژه بام ری در محدوده گورستان در حال ساخت است نه روی آن. اما باستان‌شناسان و مدیر پایگاه میراث ملی ری نظر دیگری دارند.
افروند می‌گوید: در مقاله شهریار عدل آمده است، در گورستان هزارساله ری ۱۱۸ برج – آرامگاه شناسایی شده است. برج – آرامگاه‌هایی که شما دیگر هیچ نشانی از آن‌ها در این محوطه تاریخی مشاهده نمی‌کنید. متاسفانه شهرداری و مدیریت شهری ری برای احداث پروژه بام ری، غیرمسئولانه روی آثار و بقایای این آرامگاه‌ها خاک ریخته و همانطور که می‌بینید جز دو-سه آرامگاه هیچ نشان دیگری از این ۱۱۸ آرامگاه وجود ندارد. هرطور خواستند تخریب و خیابان‌کشی کرده‌اند.
در بخشی از گورستان زیرین ری، ترانشه‌های یحیی کوثری هنوز مشخص است در کنار همین ترانشه و دو آرامگاه باقی مانده، گودالی بسیار بزرگ از حفاری‌های غیرمجاز مشاهده می‌شود. گودالی که در نوع خود بسیار بزرگ است. اما در برابر دست‌اندازی‌ها و خاکبرداری‌های گسترده پروژه بام ری و پدیده‌ی کوه‌خواری کارخانه سیمان، مثل یک سوزن در انبار کاه است.
افروند در پاسخ به این سوال که چرا این گورستان با قدمت هزارسال هنوز در فهرست آثار ملی کشور به ثبت نرسیده است؟ می‌گوید: این را باید از دوستان میراث‌فرهنگی استان تهران پرسید که چرا هنوز گورستانی که قابلیت ثبت ملی دارد تاکنون معطل مانده است. ناگفته نماند که کوه نقاره‌خانه به شماره ۲۰۳ در سال ۱۳۱۳ در فهرست آثار ملی ایران با نام اثر ملی «کوه نقاره‌خانه» به ثبت رسیده است. اما درواقع کوه که به ثبت نمی‌رسد آثاری که در دامنه و پیرامون آن است در فهرست آثار ملی کشور قرار می‌گیرد.
او در پاسخ به این پرسش که ماهیت برج – آرامگاه‌ها چیست؟ ادامه می‌دهد: شادروان شهریار عدل معقتد بود که این محوطه ارزشمند تاریخی شهر مردگان است. درست همانند نکروپولیس آتن! ما در این محدوده؛ دو گورستان بزرگ تاریخی داریم که در این گستره آرامگاه‌های دوره تاریخی و اسلامی تا برج خاموشان پراکنده‌اند. درواقع دامنه جنوب غربی و غرب کوه بی‌بی‌شهربانو به‌طور کلی شهر مردگان و گورستان بزرگ شهرری از دوره اسلامی بوده است و متاسفانه دوستان در شهرداری و مدیریت شهری ری متوجه نشدند که در چه محوطه عظیم تاریخی درحال دست‌اندازی و اجرای پروژه هستند. اتفاقی که در هیچ کجای دنیا مرسوم نیست.
افروند می‌گوید: شهرداری و مدیریت شهری برای اجرای پروژه‌های عمرانی خود باید یک چراغ راه داشته باشند و آن چراغ راه، میراث‌فرهنگی است. درحال‌حاضر مدیران شهری وارد یک عرصه تاریخی شده‌اند و برای پیشبرد فعالیت‌های توسعه‌ای، کوچکترین هماهنگی با میراث‌فرهنگی نداشته‌اند.
او می‌افزاید: برخی تصور می‌کنند محوطه تاریخی گورستان زیرین و برین عرصه ندارد و عرصه همان کوه نقاره‌خانه است. درحالی که در گزارش ثبتی که توسط پروفسور اشمیت نوشته شده، محدوده عرصه و حریم کاملا مشخص است. در واقع در گزارش ثبتی اشمیت این محوطه عرصه‌ی اثر است و حریم حفاظتی قانونی دارد. بنابراین شهرداری کاملا در عرصه و حریم این محوطه تاریخی فعالیت کرده است.
قدیر افروند، مدیر پایگاه میراث ملی ری، از مدیرانی است که به تنهایی پشت شناسنامه و تاریخ ری ایستاده است. با پیگیری‌های او بود که اواخر اردیبهشت امسال پروژه بام ری پس از شکایت و ارائه مستندات تاریخی متوقف شد. او می‌گوید: متاسفانه پروژه بام ری در کنار فعالیت‌های گسترده کارخانه سیمان تهران این محوطه را به‌طور کامل از بین می‌برند. درحال‌حاضر نیز تنها کاری که از دست‌مان برآمده توقف فوری پروژه بام ری بود و بعد از آن سراغ کارخانه سیمان تهران می‌رویم. هم‌اکنون نیز پایگاه ملی ری از تخریب‌های گسترده‌ای که توسط کارخانه سیمان انجام گرفته، شکایت کرده است.
افروند ادامه می‌دهد: درحال‌حاضر با پیگیری‌های صورت گرفته، مدیرکل دفتر حفظ و احیاء بناها و محوطه‌های تاریخی با نوشتن نامه به شهرداری و معاون شهرسازی تاکید کرده است که تمامی دخل و تصرفاتی که در این محوطه صورت گرفته غیرقانونی است و لازم است هر چه سریعتر این پروژه متوقف شود. پس از آن باید با نظارت پژوهشگاه و معاونت میراث‌فرهنگی مطالعات صورت بگیرد. شورای راهبردی اداره کل پایگاه‌ها نیز تاکید کرده است که کلیه اقدامات صورت گرفته در محدوده اثر ملی باید به حالت اولیه برگردد. محدوده گورستان زیرین نیز باید به طور مستقل در فهرست آثار ملی کشور ثبت شود و بعد مطابق نقشه راه و با نظارت پژوهشگاه میراث‌فرهنگی کار پیش برود.
او می‌گوید: متاسفانه مدیران شهری در شاخه نشسته‌اند و بن می‌برند! . درحالی که قرار است این میراث فرهنگی و تمدنی ری باشکوه به ثبت جهانی برسد، لازمه ثبت جهانی این است که پروژه بام ری متوقف شود. چون این پروژه تمام عرصه محوطه تاریخی را تخریب می‌کند. درحال حاضر روزی صدها کامیون خاک روی محوطه ریخته می‌شود و تخریب‌ها و تعرض به محوطه با لودر و بولدوزر برای تسیطح و خاکریزی، خیابان‌کشی و احداث میدان و نصب آب نما ادامه دارد.
سیداحمد علوی، عضو و رئیس کمیته گردشگری شورای اسلامی شهر تهران، پس از تازه‌ترین بازدید خود از وضعیت ری، زمانی که در قلب محوطه تاریخی گورستان زیرین و برین ایستاده است،می‌گوید: این منطقه یکی از نقاط تاریخی و کهن شهر ری است و شهرداری منطقه ۲۰ این نقطه را به‌عنوان قطب گردشگری تعریف کرده است.
او به برج نقاره‌خانه و قلعه اینانچ و تاریخ گورستان زیرین و برین که حالا زیر و رو شده است، اشاره می‌کند و می‌گوید: آن نقطه‌ای که در بالای کوه می‌بینید برج نقاره‌خانه است و کنار آن قلعه اینانچ قرار گرفته است. روایتی هم وجود دارد که از این قلعه تحت عنوان قلعه خاموشان نام می‌برند و معقتدند که زرتشت در آنجا دفن شده است. روبروی قلعه خاموشان نیز محدوده قبرستان زیرین و برین است.
او می‌گوید: دو عدد از برج – آرامگاه‌های گورستان برین در حال حاضر باقی مانده که توسط میراث فرهنگی احیاء شده است. گفته می‌شود خاندان‌های بزرگ دوران آل بویه در این برج – آرامگاه‌ها دفن شده‌اند که گورستان برین خوانده می‌شد. مردم عادی نیز در گورستان زیرین دفن می‌شدند.
او به محدوده‌ای که با درختان محصور شده و در کنار پروژه بام ری قرار دارد نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: این محدوده دست نخورده قبرستان زیرین است و مدیران شهری در طراحی و اجرای پروژه بام ری تمام ملاحظات میراث فرهنگی را رعایت کرده‌اند.
علوی می‌گوید: پشت این محدوده تاریخی، اتوبان امام علی (علیه السلام) است. شهروندان تهرانی هفته‌ای چندبار از این محدوده و دو اثر تاریخی عبور می‌کنند، اما آن را نمی‌بینند. دلیل آن هم نبود تابلو راهنما و فعالیت کارخانه سیمان تهران است که چنان کندوکاو می‌کند که در حجم از بین رفتن کوه‌ها این آثار تاریخی به چشم نمی‌آید.
علوی می‌گوید: توقف فعالیت کارخانه سیمان تهران در صلاحیت مجموعه شورای شهر نیست. اما اینکه این کوه‌ها جزو منابع طبیعی شهر تهران محسوب می‌شوند و باید از بین بروند یا بمانند، اداره منابع طبیعی باید به میدان بیاید تا این میراث ارزشمند طبیعی مملو از میراث تاریخی حفظ شوند.
علوی افزود: خیلی بد است که هر دو سال یکبار بشنویم منابع طبیعی بهره‌برداری از این کوه‌ها را برای کارخانه سیمان تهران تمدید می‌کند.
او اما درباره پروژه تخریب‌گر بام ری نظر دیگری دارد. علوی می‌گوید: از جایی که قرار است پروژه بام ری احداث شود با کمی پیاده‌روی به بقعه بی‌بی شهربانو می‌رسیم. در واقع با احداث این پروژه، منطقه قطب گردشگری می‌شود و خانواده‌ها در این محور با پیاده‌روی و ورزش از قلعه اینانچ، نقاره‌خانه که هزار سال قدمت دارد و از گورستان زیرین و برین بازدید می‌کنند و با کمی پیاده‌روی به بی‌بی شهربانو می‌رسند.
در حالی که کوه‌های اطراف محوطه باستانی ری را بلعیده می‌شوند و پروژه بام ری نیز گورستان زیرین و برین را تخریب می‌کند، احمد علوی می‌گوید: پروژه بام ری هیچ تداخلی با این محوطه و گورستان زیرین و برین ندارد. البته برای اثبات این نظر باید پژوهشگاه میراث‌فرهنگی نظر خود را اعلام کند. این محوطه چند دهه است رها شده و در آن حفاری غیرمجاز صورت می‌گیرد. میراث‌فرهنگی نه این محوطه را ثبت می‌کند و نه کاوش انجام می‌دهد. بنابراین از آنجا که میراث‌فرهنگی به تنهایی نمی‌تواند از این محوطه باستانی محافظت کند و مردم هم در آن تردد ندارند، طبیعی است که محوطه تخریب شود. اما اگر با احداث این پروژه محل رفت و آمد مردم رونق بگیرد و زیرساخت‌های آن فراهم شود دیگر از این تخریب‌ها خبری نیست.
رییس کمیته گردشگری شورای شهر تهران می‌گوید: شهرداری هیچ کاری بدون مجوز میراث‌فرهنگی انجام نمی‌دهد. ممکن است نتوانسته باشیم با پایگاه ملی ری کار را جلو ببریم، اما درباره پروژه بام ری با اداره کل میراث‌فرهنگی شهرستان ری و اداره کل میراث فرهنگی استان تهران و دادستانی کاملا هماهنگ هستیم.