شکریه اکبری؛* با اظهارات فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی مبنی برساخت پنجاه کیلومترازدیوارمرزی میان ایران وافغانستان باردیگراین موضوع موردتوجه قرارگرفت.
آیا این دیوار‌های مرزی به معنای محدودیت بیشتر در ارتباطات بین‌المللی و همسایگان خواهد بود یا ابزاری برای مقابله با تهدیدات امنیتی و قاچاق مواد مخدر و انسان؟ آیا این اقدام ایران می‌تواند به تقویت هویت ملی و حفاظت از مرز‌های کشور کمک کند، یا ممکن است چالش‌های جدیدی به همراه داشته باشد؟
در دنیای امروز، مرز‌ها دیگر فقط خطوط جغرافیایی نیستند؛ بلکه نماد‌هایی از امنیت، هویت و حاکمیت ملی‌اند. ایران و افغانستان به‌دلیل مرزمشترک طولانی و اشتراکات فرهنگی، تاریخی و اجتماعی، همواره روابط پیچیده‌ای با یکدیگر داشته‌اند. یکی از جنبه‌های بارز این روابط، مهاجرت‌های گسترده افغان‌ها به ایران است. پس از آغاز جنگ‌های داخلی در افغانستان و به ویژه پس ازتسلط مجدد گروه طالبان در آگست ۲۰۲۱ و بحران‌های اقتصادی و امنیتی در این کشور، میلیون‌ها افغان به ایران مهاجرت کرده‌اندکه چالش‌هایی رانیز به همراه داشته است ومسئولین ارشد ایران را ناچار کردند تابفکر مدیریت مرز‌های مشترک شوند. زیرا که مرز‌های طولانی و پرچالش ایران و افغانستان، همواره محل عبور غیرقانونی مهاجران، قاچاق انسان و مواد مخدر بوده است. این مسائل نه‌تنها به‌طور مستقیم بر امنیت و وضعیت اجتماعی ایران تاثیر می‌گذارد، بلکه باعث ایجاد مشکلات اقتصادی و انسانی نیز می‌شود. به همین دلیل ایران به دلایل متعدد امنیت ملی درحال ساخت دیوارمرزی است. دیوار مرزی در مکان‌هایی ایجاد شده که محل اصلی ورود مهاجران غیرقانونی به ایران محسوب می‌شوند.
ایران و افغانستان حدود ۹۲۰ کیلومتر مرز مشترک دارد که قرارشد دیواری بتنی به طول ۷۴ کیلومتر (۴۶ مایل در امتداد بخشی از مرز ایران با افغانستان ساخته شود، ساخت این دیوار به‌منظور کنترل بهتر مهاجرت‌های غیرقانونی، جلوگیری از ورود مواد مخدر و قاچاق انسان، و ارتقای امنیت مرز‌ها انجام می‌شود. این منطقه همچنین به عنوان نقطه ورود تروریست‌ها نیز تلقی می‌شود.
با بازگشت طالبان به قدرت در افغانستان، مقام‌های ایرانی نگرانی‌های خود را درباره تهدید‌های امنیتی از سوی این کشور افزایش داده‌اند. آنها معتقدند که ساخت دیوار مرزی یکی از راهکار‌های مؤثر برای جلوگیری از تهدیدات احتمالی است.
در ۲۰ آبان امیر نوذر نعمتی جانشین فرمانده نیروی زمینی ارتش در سفر به تایباد و در حاشیه بازدید از طرح انسداد دیوار مرزی گفت: انسداد دیوار مرزی در شمال‌شرق، یکی از مهم‌ترین پروژه‌های راهبردی کشور است که در مرز‌های مشترک ایران و افغانستان در حال انجام است. نعمتی همچنین خاطرنشان کرد: که باساخت دیوارمرزی، ما قصد داریم ورود و خروج از کشور را کنترل کنیم و امنیت مناطق مرزی را افزایش دهیم.
سرتیپ کیومرث حیدری فرماندۀ نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی درروز یکشنبه ۳٠ دی بعد از بازرسی از پروژه ساخت دیوار مرزی گفت که بخش نخست این طرح، ۵۰ کیلومتر از دیوار مرز‌های شمال شرق کشور به پایان رسیده و ۳۰ کیلومتر نیز آمادۀ دیوار گذاری شده است. ارتفاع این دیوار حدود ۴ متر است. همچنین او ابراز امیدواری کرد که تا پایان سال جاری ۱۰۰ کیلومتر از این طرح به پایان خواهدرسید. ایشان درادامه تاکید کرد که مهم‌ترین نتیجه این طرح، برقراری امنیت در کشور خواهد بود.
به گزارش شفقنا افغانستان، در واکنش به ساخت دیوارمرزی، ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی طالبان گفت که این موضوع باید با تفاهم «دو کشور» صورت گیرد. براساس گزارش طلوع نیوز در ۲۱ قوس (آذر) ۱۴۰۳ ذبیح‌الله مجاهد سخنگوی امارت اسلامی اطمینان داد که از طریق مرز‌های افغانستان هیچ خطری به کشور‌های همسایه نیست ولی اگر ایران تصمیم به انسداد مرزدارد این یک مساله داخلی آن کشور است.
در همین راستا حمدالله فطرت معاون سخنگوی امارت اسلامی در یک کنفرانس خبری درکابل در ۳۰ اسد/مرداد ۱۴۰۳به طلوع‌نیوز گفته است که تطبیق پروژه انسداد مرزی با افغانستان حق ایران است و می‌تواند برای تامین بهتر مرز‌های خود اقدامات امنیتی انجام دهند این پروژه با توافق و هماهنگی امارت اسلامی اجرا می‌شود.
همچنین حمدالله فطرت تاکیدکرده است که امنیت در مرز میان افغانستان و ایران تامین است و تهدیدی از جانب افغانستان متوجه ایران نیست. معاون سخنگوی امارت اسلامی در ادامه افزوده است که مساله‌ی قاچاق در مرز‌ها نیاز به همکاری دوجانبه دارد؛ و البته موضوع قاچاق که در سطح بین‌الملل میان کشور‌های یک تهدید مشترک است، که از بین بردن آن یک کار ناممکن است.
صادق شینواری کارشناسان نظامی در ۲۱ آذر ۱۴۰۳ به این باور‌اند که انسداد مرزی بر بنیاد قوانین بین‌المللی حق هر کشور است و انسداد مرز با ایران از قاچاق مواد مخدر جلوگیری کرده و در کاهش تردد مهاجران غیرقانونی سودمند است.
همچنین یوسف امین زازی از دیگرکارشناسان مسایل نظامی در مصاحبه‌ای به طلوع‌نیوز گفت: هر اقدامی که در مرز افغانستان و ایران انجام می‌شود، باید بر اساس توافق حکومت‌های هر دو کشور باشد. اگر توافق نباشد، این عمل یک طرفه است و برای مردم افغانستان قابل قبول نیست.
حنیف‌خان کروخیل، یکی دیگراز کارشناسان مسایل سیاسی در ۲۹ مرداد ۱۴۰۳ گفت: «پروژه انسداد مرزی ایران می‌تواند از قاچاق مواد مخدر و قاچاق انسان جلوگیری کند و در کاهش چالش‌های دیگر مرزی مثبت تمام می‌شود. همچنین حنیف خان اینطور توضیح داد که حل چالش‌های مرزی برای افغانستان ارزش حیاتی دارد وهمه کشور‌ها باید مرزهایشان رامصون نگه دارند.
شماری از کارشناسان مسایل سیاسی افغان، رفع چالش‌های مرزی افغانستان با همسایه‌ها را به سود کشور‌ها می‌دانند.
از سویی‌هم برخی از صاحب نظران بر هماهنگی بیشتر میان حکومت سرپرست و کشور‌های همسایه از بهر تامین امنیت بهتر در مرز‌ها تاکید دارند.
محمدمتین محمدخیل ازدیگرکارشناسان مسایل نظامی به طلوع‌نیوز گفت: «در مرز ایران و افغانستان مشکلی وجود ندارد واگرهم مشکلی است درمرز با پاکستان است نه با افغانستان.
بنظر می‌رسد، ایران به دنبال رفع نگرانی‌های امنیتی خود است و هزینه بزرگی را در روند انسداد مرزی مصرف خواهد کرد، اما این دیوار مرزی به نفع هر دو کشور تمام خواهد شد و همچنان قاچاق مواد مخدر و تردد گروه‌های تروریستی حداقل تحت کنترول قرار خواهد گرفت.
قابل توجه است که شهرستان تایباد با داشتن ۹۰ کیلومتر مرز مشترک با افغانستان و وجود گذرگاه مرزی دوغارون، از اهمیت اقتصادی ویژه‌ای برای ایران برخوردار است. در همین حال، این مسیر یکی از اصلی‌ترین راه‌های قاچاق انسان به داخل ایران نیز محسوب می‌شود.
پژوهشگر مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه*