خزر، بزرگترین دریاچه دنیا، با کاهش سطح آب و درنتیجه به خطر افتادن اکوسیستم، اقتصاد و ثبات منطقه‌ای مواجه شده است. اما علت این پسروی چیست؟
به گزارش خبرآنلاین، دریای خزر از نظر تامین انرژی و روابط تجاری اهمیت بسیاری دارد. این دریا، در محور شمال-جنوب، بین روسیه و ایران قرار دارد و از کریدور شرق به غرب، چین و آسیای مرکزی را به غرب متصل می‌کند. متاسفانه کاهش سطح آب این دریا از اواسط دهه ۱۹۹۰ میلادی شروع شده و از سال ۲۰۰۶ به بعد سرعت گرفته است.
درحال‌حاضر، حداقل ۲ متر از سطح دریا، به‌ویژه در حوضه شمالی که کم‌عمق‌تر از بخش‌های دیگر است، کاسته شده است. اگر این روند همینطور ادامه یابد، پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۱۰۰ از سطح این دریا ۹ تا ۱۸ متر کاسته شود و اثری از حوضه شمالی آن باقی نماند و در نهایت دریای خزر همچون دریاچه آرال به‌طور کلی خشک شود.
درگذشته سطح دریای خزر در نوسان بود، اما در قرن حاضر مدام شاهد کاهش نگران‌کننده آن بوده‌ایم. در حال حاضر خطوط ساحلی برخی مناطق دریای خزر، حداقل ۵۰ کیلومتر جابه‌جا شده که بر فعالیت‌های انسانی و اقتصادی از جمله، صنعت نفت تاثیر منفی گذاشته است. در میان پنج کشور اطراف دریای خزر، قزاقستان بیشترین صدمه را متحمل شده است.
تغییرات آب‌وهوا، کشاورزی، رشد جمعیت و ساخت ۱۴ هزار سد روی رودخانه‌های مهم اطراف دریای خزر از دلایل کاهش سطح دریای خزر است.
* ساخت سد و رودخانه ولگا
بنابر بررسی‌های محققان، کاهش سرعت جریان آب رودخانه ولگا ناشی از ساخت سدهای متعدد بر روی این رودخانه است. این رود ۸۰درصد آب دریای خزر را تامین می‌کند. رودخانه ولگا که از اروپا وارد روسیه می‌شود، برای تولید انرژی، کشاورزی، تامین آب مسکو و شهرهای اصلی دیگر روسیه مهم است. سدهای ساخته‌شده روی این رود، سرعت جریان آب و ورود آن به دریای خزر را تا یک‌دهم چیزی که در سابق بوده کم کرده است.
بنابر آخرین گزارش کمیته هماهنگی هواشناسی-آبشناسی دریای خزر (CASPCOM)، در ماه مه ۲۰۲۴ کاهش سهم آب رودخانه ولگا از ۲۱۲ کیلومترمکعب در سال ۲۰۲۲ به ۲۰۷ کیلومتر در سال ۲۰۲۳ است و این اصلی‌ترین علت کاهش سطح دریای خزر است.
* تغییرات آب‌وهوا
گرمایش زمین و تغییر آب‌وهوا به سمت گرم شدن، یکی دیگر از دلایل سرعت کاهش سطح دریای خزر است. هوای داغ و تغییر در الگوهای باد، موجب تبخیر آب بیشتری از سطح دریا می‌شود. معمولا افزایش تبخیر آب حتی با افزایش میزان بارندگی یا جریان رودخانه‌ها جبران نمی‌شود. مضاف براینکه، برخی از رودخانه‌های اصلی که معمولا به دریای خزر می‌ریزند هم بر اثر گرمای زیاد هوا خشک شده‌اند.
* نفت و گاز
دریای خزر دارای ذخایر غنی نفت و گاز است که خود این منابع باعث نابودی این دریا می‌شود. درواقع استخراج نفت و گاز، نه‌تنها آب را آلوده می‌کند، بلکه تغییرات آب‌وهوایی بیشتری را موجب می‌شود.
درضمن هرچه از عمق آب کاسته شود، کشتی‌ها در هر سفر مجبورند سبک‌تر سفر کنند و برای جابه‌جایی بارهای خود مجبور به رفت‌وآمد بیشتر می‌شوند و این حجم از فعالیت، گازهای گلخانه‌ای بیشتری به جو زمین منتشر می‌کند که نتیجه آن گرمایش بیشتر زمین است.
* بحران زیست‌محیطی
بنابه گزارش اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، شش گونه از ماهیان خاویاری دریای خزر در خطر انقراض قرار دارند. صید بی‌رویه، شکار غیرمجاز، آلودگی زیست‌محیطی و مهم‌تر از همه سرعت بالای کاهش سطح آب دریای خزر از عوامل مهم در خطر قرار گرفتن این آبزیان هستند. علاوه‌بر این ماهیان، گونه‌های دیگر آبزیان و فک کاسپین که فقط در دریای خزر یافت می‌شود و پرندگانی که زندگی‌شان به این دریا وابسته است، در خطر انقراض قرار می‌گیرند.
در واقع کاهش سطح دریای خزر، کل اکوسیستم این بخش از کره زمین را به خطر انداخته است.
* بحران انسانی
کاهش سطح آب، بیش از بحران زیست‌محیطی، بحران انسانی هم در پی خواهد داشت. در واقع فعالیت‌هایی چون ماهیگیری و کشاورزی به‌دلیل شور شدن بیش از حد آب به خطر می‌افتند. از آنجایی‌که زندگی افراد بسیاری به این دریا وابسته است، از بین رفتن دریای خزر، به معنای جابه‌جایی حداقل ۵ میلیون نفر تا اواسط این قرن خواهد بود.
برای بهبود وضعیت دریای خزر باید تمام کشورهای اطراف این دریا با یکدیگر همکاری کرده و جریان‌های آب را به این دریا برگردانند. تحقیق، نظارت و همکاری‌های بین‌المللی بهترین راه نجات دریای خزر است که اخیرا در کنفرانس COP29 در باکو درباره آن گفتگوهایی انجام شده است.
تلاش مشترک دانشمندان، سیاستمداران و سایر اقشار مردم می‌تواند از تبدیل شدن دریای خزر به خاطره جلوگیری کند.