از روز جمعه ۱۶ آذر به دنبال کاهش دما، آلودگی هوا در کشور تا حد وضعیت ناسالم و خطرناک شدت گرفت. ظهر دیروز هم گزارش سامانه پایش کیفی هوای کشور نشان داد که کیفیت هوا در ۵۱ شهر به وضع ناسالم برای گروه‌های حساس (با شاخص ۱۰۱ تا ۱۵۰) در ۱۰ شهر به وضع ناسالم برای همه گروه‌ها (با شاخص ۱۵۰ تا ۲۰۰) در یک شهر به وضع بسیار ناسالم (با شاخص ۲۰۱ تا ۳۰۰) و در یک شهر به وضع خطرناک (با شاخص ۳۰۱ تا ۵۰۰) رسیده و در مجموع، ساکنان ۶۳ کشور دیروز هوای ناسالم و خطرناک برای سلامت تنفس کرده‌اند به گونه‌ای که از ابتدای هفته جاری، مدارس مقطع پیش دبستان و ابتدایی یا تمام مقاطع تحصیلی در بعضی از این شهر‌ها غیرحضوری شد و البته با آخرین گزارش سازمان هواشناسی معلوم شد که هوای کلانشهرها، شهر‌های صنعتی و پرجمعیت، تا پایان این هفته هم آلوده خواهد بود.
به گزارش اعتماد، هوای پایتخت هم از روز جمعه در شرایط ناسالم بود و آلودگی هوای تهران تا دیروز هم ادامه یافت و بارش اندک صبحگاهی در پایتخت هم تاثیر چشمگیری در بهبود کیفیت هوای تهران نداشت به گونه‌ای که بعدازظهر دیروز، کیفیت هوای تهران با شاخص ۱۰۸ در وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس بود. البته کیفیت هوای روز‌های شنبه و یکشنبه در تهران بدتر از دیروز بود چنانکه طبق گزارش شرکت کنترل کیفیت هوا، آلودگی هوا از بعد از ظهر شنبه در تهران شدت گرفت به گونه‌ای که تا غروب شنبه، کیفیت هوای پایتخت از وضع ناسالم برای گروه‌های حساس به وضع ناسالم برای همه گروه‌ها رسید.
در گزارش این نهاد وابسته به شهرداری تهران آمده بود که پایتخت از ابتدای سال تا روز ۱۹ آذر را با ۵ روز هوای پاک، ۷۹ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس، ۶ روز ناسالم برای همه گروه‌ها و ۱۷۵ روز با وضع قابل قبول سپری کرده و روز یکشنبه هم سرپرست شرکت کنترل کیفیت هوای تهران گفت که کیفیت هوای پایتخت طی ۸ ماه اخیر در مقایسه با مدت مشابه پارسال وضعیت بدتری داشته چنانکه از ابتدای سال تا ۱۸ آذر، ۳۱.۵ درصد روز‌ها ولی پارسال ۲۸.۵درصد روز‌ها کیفیت هوای پایتخت نامطلوب بوده است. نکته مهم در گزارش دیروز سامانه پایش کیفی هوای کشور این بود که غیر از شهر چوار (استان ایلام) رباط‌کریم (استان تهران) قم (استان قم) و رفسنجان (استان کرمان) باقی شهر‌ها هوای آلوده به ذرات معلق داشتند، اما در رباط‌کریم، قم و رفسنجان، آلاینده اصلی هوا، دی‌اکسید نیتروژن (NO۲) و در چوار، ازون (O۳) بوده که طبق توضیح سازمان حفاظت محیط زیست، هر دو آلاینده بر اثر احتراق وسایل نقلیه، سیستم‌های گرمایش، فعالیت نیروگاه‌ها، خودرو‌های دیزلی، موتوسیکلت‌های فرسوده، بخارات بنزین و استفاده از سوخت گازوییل در نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها تولید می‌شود.
دیروز، وزیر بهداشت در همایشی که با حضور رییس‌جمهوری برگزار شد، از افزایش جانباختگان آلودگی هوا در کشور به سالانه ۵۰ هزار نفر خبر داد و رقم خسارت ناشی از آلودگی هوای کشور را تا ۲۰ میلیارد دلار در سال اعلام کرد.
همزمان با این همایش، معاون بهداشت وزارت بهداشت هم در یک جلسه خبری با اظهار اینکه «تصمیمات ناگهانی و موقت مانند تعطیلی مدارس و حضور ۵۰درصدی کارمندان در ادارات، به آلودگی هوا کمکی نمی‌کند» بر ضرورت اقدامات مبتنی بر مباحث علمی به جای دل بستن به وضعیت آسمان، باد و باران تاکید کرد و گفت: «رییس‌جمهور درباره توقف مازوت‌سوزی دستور صادر کرده و این یک اقدام قابل تقدیر است، چون مازوت سبب آزاد شدن آلاینده‌های فراوانی در محیط می‌شود که کربن سیاه (دوده سیاه) و دی‌اکسید گوگرد از خطرناک‌ترین آلاینده‌های ناشی از مازوت‌سوزی است چرا که کربن‌سیاه سرطان‌زاست و به همین سبب، تمام کشور‌های دنیا، ابتدا برای گوگردگیری مازوت اقدام می‌کنند و از این سوخت در مکان‌های خالی از جمعیت استفاده می‌کنند.»
علیرضا رییسی در بخش دیگری از صحبت‌های خود با اشاره به هزینه ۱۲ میلیارد دلاری تحمیل شده بر نظام سلامت به دلیل آلودگی هوا، با انتقاد از اجرای ناقص قانون هوای پاک، آن هم با گذشت ۶ سال از تصویب این قانون گفت: «توسعه سیستم حمل و نقل عمومی یکی از تکالیف قانون هوای پاک است ولی تعداد اتوبوس‌های شهر تهران نسبت به ۱۰ سال قبل کاهش یافته و از حدود ۸ هزار دستگاه به حدود ۲ هزار دستگاه رسیده. در قانون هوای پاک، سهم ۵۰ درصدی برای استفاده از حمل و نقل عمومی در نظر گرفته شده ولی در حال حاضر، ۱۳ درصد مردم از وسایل نقلیه عمومی استفاده می‌کنند. ۶۰ درصد آلودگی هوا ناشی از سیستم موتوری در کشور است ولی ۱۱ میلیون موتوسیکلت فعال در کشور، سوخت را بد می‌سوزانند و در گروه وسایل نقلیه فرسوده‌اند و طبق قانون باید از چرخه خارج شوند و فقط ۶ هزار موتوسیکلت معاینه فنی دارند. از مجموع حدود ۱۴ میلیون خودرو در کشور، بیش از دو میلیون خودرو، فرسوده‌اند و خودرو‌هایی که در کشور تولید می‌شوند هم کیفیت چندانی ندارند و بیش از استاندارد سوخت مصرف می‌کنند که مصرف بالاتر سوخت هم یکی از عوامل آلودگی هواست. با وجود تاکید قانون هوای پاک، از ۱۱۲ میلیون لیتر بنزین مصرفی روزانه در کشور، فقط ۴۴ میلیون لیتر و حدود ۴۰ درصد بنزین مصرفی، استاندارد یورو ۴ دارد. اسقاط وسایل نقلیه فرسوده از محور‌های اصلی قانون هوای پاک بوده ولی از سال ۱۳۹۶ تا پایان سال ۱۴۰۲، فقط ۴۴۰ هزار خودروی فرسوده از چرخه خارج شده‌اند. مصرف گازوییل در خودرو‌های دیزلی و گرد و خاک هم یکی از عوامل آلودگی هوای کشور است، چنانکه میزان آلودگی ناشی از گازوییل‌سوزی خودرو‌های دیزلی بسیار بالاست و شهر زابل در استان سیستان و بلوچستان، بیشترین آلودگی ناشی از گرد و خاک را در کشور تجربه می‌کند.»
طبق گزارش سازمان اورژانس کشور، افزایش آلودگی هوا طی روز‌های اخیر، آمار مراجعات بیماران تنفسی به اورژانس مراکز درمانی در ۱۰ استان کشور را هم افزایش داده چنانکه در گزارش این مرکز آمده که در فاصله ۱۱ تا ۱۶ آذر امسال در مجموع ۱۸ هزار و ۲۵۷ نفر در شهر‌های تهران، کرج، اراک، اصفهان، قم، مشهد، تبریز، ارومیه، یزد و اهواز بابت مشکلات تنفسی به اورژانس بیمارستان‌ها مراجعه کرده‌اند درحالی که در مدت مشابه شهریور امسال، تعداد این مراجعات ۱۳ هزار و ۴۳۰ نفر بوده و بنابراین، مراجعات ۱۱ تا ۱۶ آذر نسبت به مدت مشابه شهریور ۳۶ درصد رشد داشته است.
طبق این گزارش، بیشترین مراجعات در فاصله روز‌های ۱۱ تا ۱۶ آذر سال جاری بابت مشکلات تنفسی ناشی از تشدید آلودگی هوا، در شهر مشهد (۵۴۴۳ نفر) تهران (۳۷۷۶ نفر) اهواز (۳۱۱۷ نفر) و کرج (۲۱۶۷ نفر) بوده که این مراجعات در شهر‌های مشهد، تهران و اهواز نسبت به بازه زمانی مشابه در شهریور امسال رشد داشته است. بخش دیگری از این گزارش نشان می‌دهد که بیشترین رشد مراجعات به اورژانس بیمارستان‌ها به دلیل مشکلات تنفسی در فاصله ۱۱ تا ۱۶ آذر امسال نسبت به بازه زمانی مشابه در شهریور سال جاری، در شهر اراک (با رشد ۱۶۸ درصدی) تهران (با رشد ۷۲ درصدی) یزد (با رشد ۵۹ درصدی) قم (با رشد ۵۵ درصدی) و اهواز (با رشد ۳۸ درصدی) بوده است.
دکتر بابک یکتاپرست؛ سخنگوی سازمان اورژانس کشور در توضیح افزایش مراجعات بیماران به اورژانس مراکز درمانی در هفته اخیر به دلیل آلودگی هوا در اغلب استان‌ها، از استقرار اتوبوس آمبولانس در میدان‌های اصلی شهر‌های با هوای آلوده‌تر نسبت به بقیه شهر‌ها خبر می‌دهد و با اشاره به این نکته که استقرار اتوبوس آمبولانس‌های سازمان اورژانس کشور در میدان‌های اصلی کلانشهرها یا شهر‌های صنعتی با هوای آلوده‌تر در این ایام، با توجه به گزارش مراجعات یا تماس‌ها به دلیل مشکلات تنفسی و همچنین هشدار‌های آلودگی هوا در این شهر‌ها صورت می‌گیرد، می‌گوید: «ماهیت فعالیت سازمان اورژانس، خدمت در شرایط اضطرار است و آلودگی هوا هم یک شرایط اضطراری محسوب می‌شود، بنابراین در این شرایط خاص که با افزایش آلودگی هوا و شدت گرفتن غلظت آلاینده‌ها در کلانشهرها مواجهیم، اتوبوس آمبولانس‌ها را در میدان‌های اصلی این شهر‌ها مستقر می‌کنیم تا دسترسی سریع‌تری به مصدومان احتمالی در سطح شهر‌ها داشته باشیم. به دنبال افزایش آلودگی هوا در فاصله ۱۱ تا ۱۷ آذر امسال، طی این مدت در مناطق در معرض آلودگی کل کشور ۳۴۱۹ مورد تماس با اورژانس به دلیل مشکلات تنفسی داشتیم که این تماس‌ها نسبت به بازه زمانی مشابه سال گذشته، رشد ۱۴ درصدی داشته است.»
یکتاپرست همچنین در توضیح دلیل افزایش مراجعات بیماران قلبی تنفسی در زمان شدت گرفتن آلودگی هوا می‌گوید: «با سرد شدن هوا و کاهش دما، پدیده‌ای به نام وارونگی هوا بروز می‌کند و این پدیده به این معناست که هوای سرد و متراکم‌تر، در لایه‌های پایین سطح شهر‌ها و در واقع در سطحی که شهروندان در حال تردد و تنفس هستند، متمرکز می‌شود و به دنبال افزایش آلودگی هوا، غلظت آلاینده‌ها در هوایی که تنفس می‌کنیم هم بیشتر می‌شود. آلاینده‌ها شامل آلاینده‌های گازی مثل دی‌اکسید گوگرد و اکسید‌های نیترات و گاز ازون و مونوکسید کربن یا ذرات معلق مثل ذرات گرد و غبارند که به دنبال کاهش دما، غلظت آلاینده گازی یا ذرات معلق در هوای سرد متراکم و در همان هوایی که نفس می‌کشیم هم افزایش می‌یابد.
ورود این آلاینده‌ها به ریه، با عوارض زودرس و عوارض دیررس و تخریبی همراه است. از‌جمله عوارض زودرس تنفس آلاینده‌های سمی مثل دی‌اکسید گوگرد این است که به دنبال ورود این آلاینده به مجاری تنفسی، بینی و حلق و جدار مجرای تنفسی ملتهب می‌شود و علایمی مثل سوزش بروز می‌کند و حتی در مناطقی مثل جنوب تهران که به دلیل تراکم ترافیک، با تمرکز آلاینده‌ها مواجهیم، حتی سوزش قرنیه و سوزش چشم و اشکریزش هم بروز خواهد کرد. مبتلایان بیماری تنفسی یا قلبی هم البته با تنفس چنین آلاینده‌هایی، علایم سریع‌تری دارند چنانکه ورود این آلاینده سمی به ریه بیماران تنفسی، منجر به سرفه و تنگی نفس و علایم آسم می‌شود. در مورد مبتلایان قلبی، به دلیل آنکه مقدار اکسیژن در هوایی که تنفس می‌کنند کاهش می‌یابد، چون گاز‌های آلوده، حجم بیشتری از هوا را اشغال کرده‌اند، مقدار اکسیژنی که در هر تنفس وارد خون بیماران قلبی می‌شود، کمتر است و کاهش اکسیژن‌رسانی به قلب، باعث افزایش بروز علایم قلبی در این بیماران خواهد شد و البته کاهش حجم اکسیژن در خونی که به مغز می‌رسد هم همین عوارض را خواهد داشت. همین وضع، علایم اولیه‌ای از جمله اشکریزش و احساس سوزش در قفسه سینه و تنگی نفس و سرفه به دنبال دارد، اما بروز سکته‌های مغزی و سکته‌های قلبی و بیماری‌های تنفسی مزمن را هم سبب خواهد شد. آلودگی هوا و افزایش غلظت آلاینده‌ها، علاوه بر عوارض کوتاه‌مدت و زودرس، علایم درازمدتی مثل سرطان‌های دستگاه تنفسی هم خواهد داشت که البته علایم این عوارض دیررس، ممکن است در ۵ سال آینده نمایان شود.
اما علاوه بر این عوارض زودرس و دیررس و علایم نمایانی همچون احساس تنگی نفس و سرفه، آلودگی هوا علایم پنهانی هم ایجاد می‌کند. کاهش اکسیژن‌رسانی به مغز به دلیل افزایش غلظت آلاینده‌ها در هوایی که تنفس می‌کنیم، باعث احساس خستگی و پرخاشگری و کم‌طاقتی می‌شود و به دلیل تاثیرات روانی، بر ارتباط فرد با خانواده و همکاران و سایر شهروندان اثرگذار است. بنابراین آلودگی هوا هم بر سلامت روانی و هم بر سلامت جسمی شهروندان تاثیر می‌گذارد.»
نیمه آبان امسال، به دنبال ارایه گزارش رییس سازمان حفاظت محیط زیست در جلسه هیات دولت درباره تبعات مازوت‌سوزی نیروگاه‌ها، رییس‌جمهوری دستور داد که مازوت‌سوزی در سه نیروگاه کرج، اصفهان و شازند به مدت یک‌سال متوقف شود که البته طی روز‌های اخیر، معاون سازمان حفاظت محیط زیست گفت که به دنبال تخلف وزارت نیرو و وزارت نفت در بازگشت مازوت‌سوزی در همین نیروگاه‌ها، سازمان حفاظت محیط زیست در مورد تخلف این دو وزارتخانه اقدام قضایی انجام خواهد داد.
در ایام آلودگی هوا، اولین تصمیم مسوولان شهری، توقف فروش طرح روزانه ترافیک، غیرحضوری شدن برخی مقاطع تحصیلی، توقف موقت صنایع آلاینده و زوج و فرد شدن ترددخودروهاست چنانکه در همین روز‌های اخیر هم چنین اقداماتی را شاهد بودیم ولی باز هم تغییر محسوسی در کیفیت هوای شهر‌های دارای هوای آلوده اتفاق نیفتاد.
احد وظیفه؛ رییس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی در توضیح چرایی کاهش نیافتن آلودگی هوای کلانشهرها به دنبال اقداماتی از این دست می‌گوید: «در این روز‌ها و ایام مشابهش، ما کاهشی در تردد خودروها نمی‌بینیم و همچنان، با وجود تعطیلی مدارس، شلوغی خیابان‌ها و ترافیک و تراکم رفت و آمد را شاهدیم. طبق مطالعاتی که سازمان حفاظت محیط‌زیست انجام داده، حجم عمده آلودگی کلانشهرها و از جمله تهران، رفت و آمد خودروها و به خصوص، موتوسیکلت‌هاست.
روزانه چند میلیون خودرو در شهر تهران تردد می‌کنند که البته بخشی از ورود و خروج این خودروها، از سر اجبار است، چون فردی که ساکن ماهدشت کرج است، در تهران شاغل است و البته دلیل این وضع هم افزایش فاصله طبقاتی است به این معنا که به دلیل گرانی قیمت خانه یا حتی گرانی اجاره‌بها در شهر تهران، افراد ناچار می‌شوند در فاصله ۵۰ یا ۱۰۰ کیلومتری پایتخت ساکن شوند و بنابراین، ناچار به رفت و برگشت هستند که البته همین رفت و برگشت هم باعث افزایش ترافیک و افزایش مصرف سوخت و افزایش آلاینده‌های هوا می‌شود، چون تکنولوژی خودرو‌های تولید ایران نسبت به استاندارد‌های جهانی عقب‌تر و بنابراین، مصرف سوخت‌شان هم بالاتر است. علاوه بر این، سیستم حمل و نقل عمومی هم چندان به‌روز نیست و تعداد کم و کیفیت پایینی هم دارد چنانکه اتوبوس‌هایی که در کلان‌شهر‌هایی مثل تهران می‌بینیم، با اتوبوس‌های در شهر‌های پیشرفته‌ای مثل توکیو و پکن و لندن قابل مقایسه نیستند علاوه بر اینکه در این شهر‌های پیشرفته، تراموا و قطار و اتوبوس برقی و دوچرخه هم استفاده می‌شود درحالی که در ایران، چنین وسایلی نداریم و اتوبوس‌های‌مان هم سوخت با آلایندگی زیاد مصرف می‌کنند. در کنار این وضع، با پدیده وارونگی دمایی به عنوان ویژگی ایام زمستانه هم مواجهیم. البته در زمان‌هایی عبور سیستم‌های بارشی، کم یا زیاد می‌شود که به نسبت زیاد شدن این سیستم‌های بارشی، آلودگی هم کاهش خواهد یافت ولی در سال‌هایی که سیستم‌های جوی پایدار حاکم‌اند، پایداری شرایط باعث تجمع آلاینده‌ها و در نتیجه، افزایش آلودگی هوا خواهد شد. بنابراین، نباید انتظار داشته باشیم که با تعطیل شدن مدرسه‌ها تاثیر زیادی در کیفیت هوای شهرهای‌مان شاهد باشیم.»
وظیفه در پاسخ به تاثیر وضعیت جغرافیایی شهر‌ها بر میزان انباشت آلاینده‌ها و کیفیت هوا هم می‌گوید: «حتما وضعیت جغرافیایی شهر‌ها در کیفیت هوا اثرگذار است. البته گاهی گفته می‌شود که تهران، چون از دو سمت بین کوهستان قرار گرفته، هوای آلوده‌تری دارد درحالی که این گفته به طور صددرصد قابل تایید نیست ولی عرض جغرافیایی و موقعیت توپوگرافی منطقه حتما بر کیفیت هوا اثرگذار است الزاما تمام شهر‌های واقع در دشت‌ها، هوای عاری از آلاینده ندارند، چنانکه شهر دهلی در کشور هند، در دشت واقع شده ولی هوای بسیار آلوده‌ای دارد و غلظت آلاینده‌ها در هوای دهلی، به نوع توده هوا یا نوع الگوی جوی حاکم بر این شهر مربوط است.
البته در شهر‌هایی هم که وزش باد قابل ملاحظه‌ای را شاهدیم، اقلیم این شهر‌ها مانع از تجمع آلاینده‌ها خواهد شد. اما درمورد تهران ذکر یک نکته مهم است و اینکه جریان هوا از کوه به دشت و از دشت به کوه در طول شب و روز تغییر می‌کند به این معنا که در طول روز از جنوب تهران به سمت شمال وزش باد ولو یک جریان نسبی ضعیف را شاهدیم و در طول شب هم همین جریان از کوه به دشت می‌وزد و رود دره‌های تهران، مثل ریه‌های شهر هستند که هوای تازه را از کوهستان به پایین دست می‌رسانند. بنابراین، کوهستان شمال تهران، عامل تاثیرگذار در کاهش آلودگی هوای شهر است.»