براساس آمار‌های گمرک صادرات کشور در ۱۱ ماهه امسال کمتر از ۴۵ میلیارد دلار بوده که با توجه به واردات حدود ۶۰ میلیارد دلاری، تراز تجاری غیرنفتی کشور منفی ۱۵ میلیارد دلار به ثبت رسیده است. بررسی آمار گمرک از میزان تجارت بین‌الملل ایران در ۱۱ ماه نخست امسال نشان می‌دهد که میزان واردات همچنان بسیار بیشتر از صادرات بوده و اختلاف این دو شاخص تجاری به ۱۵ میلیارد دلار رسیده است.
به گزارش اعتماد، سطحی که بعد از سال ۹۸ بالاترین تراز تجاری منفی در یک دهه اخیر محسوب می‌شود. بر اساس این آمار، ایران از ابتدای سال ۱۴۰۲ تا پایان بهمن ماه، بیش از ۵۹ میلیارد دلار واردات داشته که رکوردی برای این بازه زمانی در یک دهه اخیر محسوب می‌شود. با این وجود میزان صادرات کشور در مقایسه با مدت مشابه ۱۴۰۱ با افتی ۹ درصدی به کمتر از ۴۵ میلیارد دلار رسیده است.
با این حساب تراز تجاری غیرنفتی کشور به مرز ۱۵ میلیارد دلار رسیده که بعد از تراز منفی ۱۶.۸ میلیارد دلاری سال ۹۸ بدترین عملکرد در یک دهه اخیر به حساب می‌آید. به طور کلی در یک دهه اخیر به جز سال‌های ۹۵ و ۹۷ تراز تجاری کشور منفی بوده است، موضوعی که اثر تحریم بر تجارت کشور را به وضوح نشان می‌دهد. این اتفاق در حالی رخ داده است که سال گذشته سیدرضا فاطمی‌امین، وزیر وقت صنعت، معدن و تجارت در همایش روز ملی صادرات اعلام کرده بود سال آینده تراز تجاری کشور مثبت خواهد شد که در این مسیر میزان صادرات برای مثبت شدن تراز تجاری کشور بسیار با اهمیت است و هدف‌گذاری صادرات غیرنفتی را هم ۷۵ میلیارد دلار اعلام کرده بود.
فعالان اقتصادی می‌گویند آنچه بیشتر سبب‌ساز این کاهش شدید صادرات شده، سیاست‌های ارزی کشور است که بر صادرات سایه انداخته است. از جمله این سیاست‌ها موضوع رفع تعهد ارزی در صادرات محصولات کشاورزی و صنعتی است. نرخ ارز مبادله شده در سامانه نیما در این گونه کالا به صرفه نیست.
به گفته محمد لاهوتی، رییس کمیسیون توسعه صادرات اتاق بازرگانی ایران سختگیری‌هایی که در وضع عوارض و مالیات‌های علی‌الحساب در سال جاری صورت گرفت، عوارض صادراتی که به برخی کالا‌ها تحمیل شد، محدود کردن صادرکنندگان در فروش ارز آن‌ها به صورت توافقی و ممانعت از روش‌هایی غیر از سامانه نیما و مکلف کردن ارز حاصل از صادرات به عرضه شدن در سامانه نیما نیز دیگر عواملی بود که به کاهش صادرات ایران در سال ۱۴۰۲ دامن زد. پیش‌بینی این فعال اقتصادی نیز بر این است که اگر این چالش‌ها برطرف نشود در سال آینده نیز همچنان با کاهش صادرات روبرو خواهیم بود.
وحید شقاقی شهری، اقتصاددان در واکنش به منفی شدن تراز تجاری در ۱۱ ماه گذشته، گفت: از زمان تحریم‌هایی که ترامپ علیه ایران آغاز کرد میزان صادرات نفتی کشور هم کاسته شد و دولت وقت هم تمام تلاش خود را کرد تا بتواند تراز تجاری را حفظ کند، لذا هم در حوزه مدیریت و ساماندهی واردات تلاش شد و هم در حوزه صادرات غیرنفتی.
این اقتصاددان در ادامه افرود: در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ تا حدودی تراز تجاری غیرنفتی ما به نتیجه رسید، اما زمانی که از شدت تحریم‌ها کاسته شد هر چند میزان صادرات نفتی افزایش پیدا کرد، اما واردات هم بیشتر از قبل شد.
شقاقی شهری تصریح کرد: البته دلیل این مساله روشن است و به خاطر اینکه دولت نفت می‌فروشد، اما نمی‌تواند دلار حاصل از صادرات نفتی را به کشور بازگرداند این اتفاق افتاده است چرا که مابه ازای نفتی که صادر می‌کند چاره‌ای جز واردات کالا ندارد.
این کارشناس اقتصادی در ادامه گفت: اخیرا هم اعلام شده تهاتری بابت نفت و ساخت مسکن از سوی چینی‌ها مطرح شده است. یکی از دلایل ناترازی که رخ داده است تشدید واردات کالاست هر چند صادرات نفت ایران رشد داشته، اما به دلیل تحریم‌ها درآمد حاصل از صادرات نفت به کشور وارد نمی‌شود.
شقاقی شهری خاطرنشان کرد: از طرف دیگر اخبار ناگواری از صادرات غیرنفتی به گوش می‌رسد و گزارش‌ها از اتاق بازرگانی ایران نیز اخبار ناگواری از صادرات غیرنفتی اعلام می‌کند که علت آن هم به دلیل رکود بیشتر بازار و استهلاک تکنولوژی به اضافه از دست دادن بازار‌های هدف باعث این اتفاق شده است و متاسفانه بازار‌های هدف هم در حال از دست رفتن است و گفته می‌شود با شرایط پیش آمده بازار عراق هم کم‌فروغ‌تر شده است.
این اقتصاددان تصریح کرد: این نکته حائز اهمیت است که صادرات غیرنفتی ایران در حال کاهش است و آن هم به دلیل گسترش تحریم‌ها بود و اینکه ایران قادر به واردات دلار‌های نفتی نیست و در نتیجه دولت هم به دنبال واردات کالا رفته است.
شقاقی شهری ادامه داد: موضوع بعدی فرسودگی زیرساخت‌ها و فرسودگی تکنولوژی بنگاه‌های تولیدی است و در کنار آن سیاست‌های انقباضی است که دولت در پیش گرفته که باعث کاهش سرمایه در گردش بنگاه‌های تولیدی هم شده است.
او تصریح کرد: با افزایش نرخ تورم قیمت دلار هم بالا رفته است ولی تسهیلات متناسب این تورم به بنگاه‌ها داده نمی‌شود و در نتیجه تولیدکنندگان با مشکلات عدیده‌ای مواجه می‌شوند و به دلیل عدم تامین سرمایه در گردش و به‌روز شدن تکنولوژی و از دست رفتن بازار‌های هدف صادرات غیرنفتی افت کرده است.
شقاقی شهری ادامه داد: معنی تراز تجاری غیرنفتی صادرات منهای واردات است و امروز می‌بینیم که تراز تجاری غیرنفتی کشور منفی ۱۵ میلیارد شده است که ادامه این رویه برای سال آینده هم خطرناک است.
این کارشناس اقتصادی تصریح کرد: هر چند کسری‌های تجاری غیرنفتی را دولت با نفت پوشش می‌دهد، اما در صورتی که سال آینده تحریم‌ها تشدید شود و باز هم فشار بزرگ تحریم‌ها بر کشور وارد شود و درآمد‌های نفتی کمتر شود آن زمان کسری ۱۵ میلیارد دلاری غیرنفتی خودش را کاملا نشان خواهد داد و فشار سنگینی را بر بازارساز ارز وارد خواهد کرد.
شقاقی شهری افزود: یکی از نگرانی‌هایی که امروز وجود دارد هم همین مساله است که ما امروز این دو مساله را رها کردیم و در سال جدید با هر تکانه مقداری و قیمتی نفت اثرات این کسری‌های تجاری نفتی را خواهیم دید که می‌تواند فشار بر بازار ارز را هم تشدید کند.
این کارشناس اقتصادی در ادامه گفت: صادرات غیرنفتی حاصل تولید است و اگر بخش واقعی اقتصاد کشور از کار بیفتد مسلما بر میزان صادرات هم اثرگذار خواهد بود و موضوع اصلی این است که امروز بخش واقعی اقتصاد ایران کار نمی‌کند.
او تصریح کرد: با افزایش نرخ تورم و رشد قیمت دلار هزینه‌های تولید هم بیشتر می‌شود در نتیجه بنگاه‌های تولیدی ما هم به شدت با کمبود سرمایه در گردش مواجه می‌شوند و موضوع بعدی رکود سهمگینی است که در اقتصاد ایران گسترده شده که بر بخش تولید هم سایه انداخته است و چندین سال است که بنگاه‌های تولیدی نتوانسته‌اند تجهیزات‌شان را به‌روز کنند لذا قدرت رقابت‌شان هم کاهش پیدا کرده است.
شقاقی شهری گفت: ماحصل صادرات غیرنفتی ماحصل تولید کشور است و به دلیل اینکه بخش واقعی اقتصاد ایران کار نمی‌کند و نمی‌تواند کالا‌های با کیفیت تولید کند، نمی‌توانیم با رقبا رقابت کنیم و گزارش‌ها گویای این مساله است که یکی از سخت‌ترین دوران‌ها را در بخش صنعت و تولید شاهد خواهیم بود و اینکه در هیچ دوره‌ای به این شدت چالش‌های صنعتی ما نمایان نشده بود.
او با بیان اینکه مردم قدرت خرید کافی ندارند، افزود: تداوم تحریم‌ها و از دست رفتن بازار‌های هدف و افت تولیدات کشور نه تنها تراز تجاری را منفی کرده، سفره‌ها را هم کوچک‌تر از گذشته کرده است.