گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران با نمایش ۴۰۰ یافته باستان‌شناسان ایران در یک سال، در حالی آغاز شد که نسبت به از بین رفتن بخش زیادی از آثار تاریخی به دست تاراج‌گران ابراز نگرانی شد.
به گزارش ایسنا، این بیست‌ویکمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی است که از ۱۴ تا ۱۶ اسفندماه در موزه ملی ایران برپا شده و در سه روز، ضمن مرور دستاورد‌های باستان‌شناسان ایرانی در سال ۱۴۰۱، گزیده‌ای از یافته‌ها به نمایش گذاشته می‌شود.
این گردهمایی با یادی از درگذشتگان باستان‌شناسی و پژوهشگران تاریخ و با نمایش تصاویری از عیسی بهنام، علی سامی، محسن مقدم، علی حاکمی، فریدون توللی، عزت‌الله نگهبان، سیمین دانشور، پرویز ورجاوند، سیف‌الله کامبخش، شاپور شهبازی، محمد موسوی، محمدصالح صالحی، شهریار عدل، مسعود آذرنوش، یوسف کیانی، جواد قندگر، حسن طلایی مغانجوقی، ملک شهمیرزادی، عبدالله قوچانی، مسعود گلزاری، احمد تهرانی مقدم، میرعابدینی کابلی، احمد کبیری، حمید خطیب شهیدی، رضا مستوفی‌فرد و علی‌اکبر سرافراز آغاز شد.
جبرئیل نوکنده، مدیر موزه ملی ایران، که میزبان این گردهمایی و نمایشگاه یافته‌های باستان‌شناسی ایران در سال ۱۴۰۱ است، با یادی از روان‌شاد‌ها فاطمه کریمی و فرامرز نجد سمیعی، که از فهرست درگذشتگان جا مانده بوده بودند، از این گردهمایی با عنوان «نوروز باستان‌شناسان ایران» یاد کرد و در ادامه درباره نمایشگاه یافته‌های باستان‌شناسی که از دوشنبه ۱۲ اسفندماه در موزه ملی برپا شده است، گفت: در این نمایشگاه که تا عید فطر در موزه ملی برقرار خواهد بود، بیش از ۴۰۰ اثر از ۱۲ محوطه و از ۱۲ استان از دوره پارینه سنگی تا اسلامی به نمایش گذاشته شده است.
مدیر موزه ملی ایران ادامه داد: قدردان تلاش تمام کاوشگران و باستان‌شناسان هستیم که این فرصت را برای بازدیدکنندگان موزه ملی ایران فراهم می‌کنند. کشفیات باستان‌شناسی علاوه بر تولید علم در میراث فرهنگی، بستر پژوهش را فراهم می‌کند.
علی بیگی، رییس پژوهشکده باستان‌شناسی نیز مروری داشت بر تاریخچه مرکز باستان‌شناسی ایران و این گردهمایی و افزود: در اوایل دهه ۵۰ انتشارات انجام شده در این مرکز، نشان‌دهنده سطح بالای توجه به این حوزه بوده است. در آن دوره باستان‌شناسان ایرانی تلاش داشتند خود را به عنوان باستان‌شناس متفاوت، مستقل و صاحب فکر مطرح کنند. مقالات میان‌رشته‌ای ۵۰ سال پیش نیز نشان می‌دهد باستان‌شناسی گام در جای مناسب گذاشته بود.
او ادامه داد: با گذشت نیم قرن از آن روزگار، انتشارات علمی از این گردهمایی‌ها همچنان مورد استفاده است. ۵۰ سال از برگزاری این گردهمایی سالانه می‌گذرد و اکنون می‌توان به ارزیابی جایگاه آن پرداخت.
رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی سپس گفت: باید اعتراف کرد امکانات کنونی حتی برای پاسخگویی به بخش ناچیزی از نیاز باستان‌شناسی کافی نیست. تا زمانی که نهادی قوی در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی برای انسجام این ساختار وجود نداشته باشد، تلاش‌های فردی و حرکت‌های گاه و بی‌گاه، مشکلی از باستان‌شناسی حل نمی‌کند و در مقابل تخریب‌های گسترده، که آسیب‌های جبران‌ناپذیری به آثار تاریخی وارد می‌کند، اگر شرایط به این شکل پیش رود بخش زیادی از آثار تاریخی ما به دست تاراج‌گران از بین خواهند رفت.
بیگی ادامه داد: آن‌گونه که فهرست مقالات و مجوز‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد فعالیت‌های باستان‌شناسی که با مجوز پژوهشکده اجرا شده است، بیشتر در پاسخگویی به استعلامات بوده و پژوهش‌های جدی و عمیقی در حال انجام نیست.
به گفته رئیس پژوهشکده باستان‌شناسی، در این دوره از گردهمایی از ۱۱۹ فعالیت میدانی در سال ۱۴۰۱ حدود ۳۰ گزارش از کاوش‌های باستان‌شناسی ۱۴۰۱ برای سخنرانی برگزیده شده و گزارش آن در مجله‌ای ۷۰۰ صفحه‌ای گردآوری شده است.
نوروز رجبی، مشاور رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری نیز به بررسی دستورالعمل اجرایی پیوست فرهنگی برای طرح‌های توسعه‌ای و عمرانی کشور، پرداخت و با اشاره به برخی الزامات قانونی برای حفاظت از میراث فرهنگی، گفت: ما میراثی‌ها تجربه تلخی از تخریب میراث فرهنگی در جریان پروژه‌های عمرانی داریم. چه کسی است که تخریب آثار در زمان ساخت سد دز را به خاطر نیاورد. آخرین مورد این تخریب‌ها در سد چم‌شیر بود و حالا هم در سد خراسان ۳ که قرار است شش میلیون درخت قطع شود.
این باستان‌شناس به تخریب دیگر محوطه‌های تاریخی از جمله جوبجی، ارجان، چگاسفلی و سیمره با انتقال خط لوله آب، ساخت سد و راه و در شهر‌ها با تخریب بافت‌ها اشاره کرد و گفت: اگر به این ترتیب پیش رویم باید تابوت میراث فرهنگی را به دوش بکشیم.
رجبی به موضوع دستورالعمل مورد اشاره برگشت و اظهار کرد که در تهیه آن از نظر بیش از ۶۰ باستان‌شناس، پژوهشگر و مرمتگر استفاده شده است؛ بنابراین انجام مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناسی در چارچوب این قوانین و دستورالعمل، لازم‌الاجراست و باید از آن تبعیت کنند و باستان‌شناسان نیز سلیقه‌ای برخورد نکنند.
این عضو پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری درخواست کرد این دستورالعمل از سوی ضرغامی به سمت هیأت وزیران هدایت شود تا در پروژه‌های عمرانی، پیش از اجرا به این دستورالعمل توجه کنند.
حکمت‌الله ملاصالحی، استاد دانشگاه و چهره ماندگار باستان‌شناسی به پیچیدگی‌های باستان‌شناسی به‌ویژه در ایران با توجه به تهدید‌هایی که از سوی قاچاقچیان تاریخ می‌شود، پرداخت و گفت: وقتی وارد رشته باستان‌شناسی شدم، هرگز در مخیله‌ام نمی‌گنجید که روزی این رشته آنچنان ذهن و تمامیت و وجود زندگی من را با مرگ و با سرچشمه و بنیادِ خیلی چیز‌ها درگیر کند. بعد‌ها دریافتم که باستان‌شناسی دانش مرگ، آگاهی و هسته شناخت انسان به مدد و وساطت آثار به‌جامانده از کرده‌های انسان است. بسیاری از ما متاسفانه مجال نمی‌یابیم مواجهه جدی با کار‌هایی که انجام می‌دهیم، داشته باشیم و به مسائلی که زندگی ما با آن درگیر است توجه کنیم.
او ادامه داد: باستان‌شناسی دانشی به‌غایت پیچیده، حساس، تأثیرگذار و شریف است. اصلا دانش منفعت نیست، ماهیت آن معرفت است. گاهی خود ما باستان‌شناسان به ماهیت و سرشت و پیچیدگی رشته‌ای که در آن کار می‌کنیم، فکر نمی‌کنیم، چون برای ما بدیهی است، مثل ایرانی بودن ما که آنقدر برای ما بدیهی است که خود را بر ما پنهان می‌کند و یادمان می‌رود اینجا بورکینافاسو یا ایسلند نیست وزیر میراث فرهنگی ایران هم وزیر بورکینافاسو یا ایسلند نیست، بلکه وزیر یکی از غنی‌ترین تمدن‌هاست. هیچ تمدنی در طلوع‌گاه خود، به اندازه روزگار هخامنشان، به انسان نیندیشیده است. این را حتی در نقش‌برجسته‌های تخت‌جمشید می‌بینید. تخت جمشید نه دروازه ایشتار است و نه معبد آتنا. تخت جمشید کاخ یک شاه نیست، خانه انسان‌هاست. اتفاقا اگر قرار بود ساختمان سازمان ملل بنیاد پذیرد، ما مدعی هستیم، چون طلوع‌گاه آن در ایران اتفاق افتاد و ما متاسفانه این‌ها را فراموش می‌کنیم.
ملاصالحی سپس با طرح این پرسش که چه کار می‌توانیم انجام دهیم که از خطا‌ها بکاهیم و نتیجه درست را به دست آوریم، تاکید کرد که پاسخ را در این چند نکته می‌توان یافت: آگاهی از اهمیت و حساسیت رشته‌ای که عمر خود را به پای آن هزینه کردیم. التزام و اخلاق حرفه‌ای، اگر ماکیاولیستی نگاه نکنیم پیروز میدان خواهیم بود و تقدم داشتن سرشت و ماهیت باستان‌شناسی بر منفعت آن.
این پیشکسوت باستان‌شناسی افزود: تمام این محوطه‌ها و مواد باستان‌شناختی، در روزگار خود چنین ماهیتی نداشتند، بلکه در روزگار خود عالمی از زندگی و هر لایه و نهشت بودند، عالمی از چرخه اقتصاد و معیشت و عزم‌های انسانی، نظامی از اندیشه‌ها و ساختار‌های اجتماعی و اقتصادی بودند. این‌ها بعدا محوطه شدند. پس هر محوطه، یک جهان تاریخ زنده است و هر کاوش باستان‌شناسی یک رویداد است. تمام کار باستان‌شناس این است که رستاخیز به پا کند. هر محوطه که از بین برود برای همیشه هزاران برگ از طومار قطور تاریخ فرهنگ ما از بین رفته است.
این استاد دانشگاه گفت: شاید تعجب کنید در ده‌ها جای قرآن آمده که این آثار را منبعِ شناخت دانسته، به ویژه برای انسان بودن و سرشت انسانی، که راه خطا را نرود و در هیچ کجای قرآن به این آثار و مواد، دفینه نگفته است.
ملاصالحی، گزارش‌های باستان‌شناسی را مرجعی مهم دانست و با اشاره به آسیبی که در دوره دهم به بدنه باستان‌شناسی وارد شد، اظهار کرد: ما هرگز خاطره تلخ آن دوره را از یاد نخواهیم برد. البته که آقای ضرغامی گامی را برای گفتگو برداشتند، ولی کافی نیست. ما نمی‌توانستیم با مشایی خطاکار گفتگو کنیم، ولی الان درِ گفتگو باز است، اما به دلیری و پای‌مردی کردن نیاز است.
یافته‌های ۱۰۰هزار گور کاوش‌شده کجاست؟
مصطفی ده‌پهلوان ـ رئیس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ـ نیز در ابتدای سخنان خود، یاد درگذشتگان میراث فرهنگی را گرامی داشت و درباره تحولات باستان‌شناسی ایران و مسیر پیش رو گفت: در دهه‌های گذشته، بسیاری از بررسی‌ها ناقص بود، به گونه‌ای که در اطلس باستان‌شناسی به خوبی دیده می‌شود.
او سپس درباره برخی نواقص و خلاء‌های باستان‌شناسی طرح مسأله کرد و گفت: آیا آرشیوی از مطالعات دهه‌های گذشته داریم؟ یافته‌های زیستی کجا هستند؟ در ۱۰۰ سال گذشته صدهزار گور باز شده، یافته‌های آن‌ها کجاست؟ در ۴۰۰ سال آینده علم چه خواهد شد؟ آیا بانک اطلاعاتیِ در دسترس عموم و جامعه علمی داریم؟ ما بانک‌های مرجع و زیستی نداریم و این‌ها موضوعات جدی است که باید در دستور کار قرار دهیم.
در ادامه و پس از سخنرانی عزت‌الله ضرغامی، با حضور پیشکسوت‌ها و چهره‌های میراث فرهنگی از جمله مهدی رهبر، حمیده چوبک، محمدحسن سمسار، جبرییل نوکنده، مصطفی ده‌پهلوان و علی بیگی، دو کتاب «گزارش‌های بیست‌ویکمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی و گزیده‌ای از یافته‌های پژوهش‌های باستان‌شناسی» و «گزارش‌های باستان‌شناسی نو» رونمایی شد.
سپس روبان نمایشگاه گزیده‌ای از یافته‌های باستان‌شناسی به دعوت ضرغامی و توسط توران عباسی، همسر مهدی رهبر بریده و نمایشگاه افتتاح شد.
در این نمایشگاه گزیده‌ای از یافته‌های باستان‌شناسان در مناطقی از جمله قزوین، سیستان و بلوچستان، البرز، مازندران، کهگیلویه و بویراحمد، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، خراسان جنوبی، زنجان، اصفهان، کرمان، فارس، اردبیل و کردستان به نمایش گذاشته شده است.