پیام کاخ سفید درباره جنگ اوکراین حول دو توصیف ساده، اما قدرتمند است: «ما در سرکوب روسیه علیه جنگ توجیه‌ناپذیر و بی‌دلیل اوکراین متحدیم». این جمله را جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا حدوداً یک سال پیش در بیانیه‌ای مشترک با اورسولا فن درلاین، رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا اعلام کرد. «جنگ توجیه‌ناپذیر و بی‌دلیل» بار‌ها توسط مقامات ارشد آمریکا و متحدانش تکرار شده و به‌سرعت به پشتوانه اصلی کمپین فشار حداکثری بایدن علیه کرملین تبدیل شده است.
به گزارش هم میهن، این پیام از ترکیب دو مسئله مهم، اما اساساً متفاوت به‌وجود آمده است. به گزارش اندیشکده ریسپانسیبل استیت‌کرفت، شکی وجود ندارد که حمله روسیه تلفات انسانی بالایی برای اوکراین داشته و امنیت اروپا را به‌گونه‌ای تغییر داده که عده کمی تا قبل از فوریه ۲۰۲۲ انتظار آن را داشتند. اما این جنگ را بدون مفهوم آن هم نمی‌توان در نظر گرفت که شامل فهرست بلندی از مشکلات و شکایاتی است که هر چقدر هم از طرف غرب توجیه‌ناپذیر باشد، دیدگاه کرملین را نسبت به آنچه تحریک کافی می‌داند، تشکیل داده تا ویرانگرترین جنگ در اروپا از سال ۱۹۴۵ را راه‌اندازی کند.
آدام آنتوس و مایکل شوویرتز بیش از ۲۰۰ گفتگو در اوکراین، دیگر کشور‌های اروپایی و آمریکا انجام داده‌اند و آن را در قالب گزارش حساس و مهمی در نیویورک‌تایمز منتشر کرده‌اند. طبق این گزارش، دولت اوکراین همکاری‌های گسترده‌ای با سازمان سیا برای مقابله با روسیه انجام داده است. براساس گزارش تایمز، شروع این همکاری که شامل تأسیس حدوداً ۱۲ پایگاه عملیاتی مخفیانه سازمان سیا در امتداد مرز اوکراین با روسیه است، به خیلی قبل‌تر از حمله سال ۲۰۲۲ روسیه به اوکراین یعنی بیش از ۱۰ سال پیش برمی‌گردد.
طبق گزارش‌ها چند روز پس از انقلاب میدان در فوریه ۲۰۱۴ که منجر به خروج ویکتور یانکوویچ، رئیس‌جمهور وقت اوکراین و روی کار آمدن دولتی غرب‌گرا شد، والنتین نالیوایچنکو، رئیس تازه‌کار سرویس امنیت اوکراین یا SBU «همکاری سه‌جانبه»ای را با سازمان سیا و MI۶، سرویس اطلاعات خارجی انگلستان راه‌اندازی کرد. مقامات امنیتی اوکراین به‌تدریج ارزش خود را به آمریکا ثابت کردند آن‌ها با ارائه داده‌های اطلاعاتی درباره روسیه به سازمان سیا از جمله «اطلاعات سری درباره نیروی دریایی روسیه» به بنای پایگاه‌های سازمان سیا در اوکراین کمک کردند تا این سازمان بتواند فعالیت‌ها علیه روسیه را هماهنگ کند و برنامه‌های آموزشی برای کوماندو‌های اوکراینی و دیگر واحد‌های الیت برگزار کند.
یکی از فارغ‌التحصیلان چنین برنامه‌های آموزشی سازمان سیا کیرلو بودانف بود که به رئیس اطلاعات نظامی اوکراین تبدیل شد.
کی‌یف مرز‌های روابط خود با سازمان سیا را به‌طور مرتب به‌چالش کشید و از خط قرمز‌های دولت اوباما درباره انجام عملیات مرگبار و ترور مبارزان عالی‌رتبه روسی در منطقه تحت کنترل افراد همسو با جدایی‌طلبان روسیه عبور کرد. همکاری سازمان سیا با کی‌یف در دولت ترامپ عمیق‌تر شد که این ایده بی‌اساس را نشان می‌دهد که رئیس‌جمهور پیشین آمریکا در زمان صدارتش به‌نحوی در راستای منافع روسیه حرکت می‌کرده است.
اما طبق گزارش‌ها همانطور که بودانف می‌گوید این روابط «بیشتر تقویت شده است. به‌طور مرتب رشد کرده است. همکاری به حوزه‌های بیشتر گسترش پیدا کرده و گسترده‌تر شده است.» این همکاری حتی فراتر از کمک به اوکراین برای دفاع از خود در برابر روسیه رفته و بیشتر اوکراین را به سمت تشکیل یک ائتلاف غربی برای جنگ گسترده نیابتی علیه روسیه کشانده است. بیش از یک دهه همکاری مخفیانه اطلاعاتی آمریکا با اوکراین حالا به امری مهم برای مقابله با روسیه تبدیل شده است.
در جنگلی انبوه سازه متروک و ویران‌شده پایگاه نظامی اوکراین از زمین روئیده است. مرکز فرماندهی آن پوسته‌ای سوخته است که از حملات موشکی روسیه در اوایل جنگ به‌جای مانده است. اما این پایگاه روی زمین است. کمی آن‌طرف‌تر، گذرگاه مخفیانه‌ای به یک پناهگاه زیرزمینی می‌رسد؛ جایی که سربازان اوکراینی ماهواره‌های جاسوسی روسیه را ردگیری می‌کنند و به مکالمات بین فرماندهان روسی گوش می‌دهند.
روی یکی از صفحه‌های نمایش، خط قرمزی مسیر یک پهپاد انفجاری را دنبال می‌کند که از لابه‌لای نیرو‌های دفاع هوایی روسیه از یک نقطه در مرکز اوکراین می‌گذرد تا به هدف خود در شهر روستوف در روسیه برسد.
این پناهگاه زیرزمینی که جایگزین مرکز فرماندهی روی زمینی ازبین‌رفته شد، نبض اصلی و مخفیانه ارتش اوکراین است. راز دیگری هم وجود دارد: تقریباً بودجه کامل و بخشی از تجهیزات این پایگاه به‌وسیله سازمان سیا تامین می‌شود. ژنرال سرهی دورتسکی، فرمانده ارشد اطلاعاتی در گفت‌وگویی درباره این پایگاه می‌گوید: «۱۱۰ درصد.» حالا که جنگ وارد سومین سالی شده که جان صد‌ها هزار نفر را گرفته، همکاری اطلاعاتی بین واشنگتن و کی‌یف رکن اساسی توانایی اوکراین برای دفاع از خود به‌شمار می‌رود.
سازمان سیا و دیگر آژانس‌های اطلاعاتی برای حملات موشکی هدفمند داده‌های اطلاعاتی جمع‌آوری می‌کنند، فعالیت‌های سربازان روسی را ردگیری می‌کنند و به حمایت از شبکه‌های جاسوسی کمک می‌کنند. با اینکه این همکاری در زمان جنگ به‌وجود نیامده، اما اوکراین هم تنها ذینفع آن نیست. ریشه این همکاری به یک دهه پیش برمی‌گردد. فعالیت شدید و منقطعی را در سه دوره مختلف ریاست‌جمهوری آمریکا گذرانده و حالا افراد بسیار کلیدی که جسور و ریسک‌پذیرند، آن را گسترده کرده‌اند. آژانس‌های اطلاعاتی اوکراین که مدت‌هاست توسط روسیه به‌خطر افتاده‌اند، به یکی از مهم‌ترین شرکای اطلاعاتی واشنگتن علیه کرملین تبدیل شده‌اند.
پست استراق سمع در جنگل اوکراین بخشی از شبکه پایگاه‌های جاسوسی تحت حمایت سازمان سیا است که در ۸ سال گذشته بنا شده و شامل ۱۲ مکان مخفی در امتداد مرز روسیه است. قبل از جنگ، اوکراینی‌ها خود را با استراق سمعی که منجر به اثبات مشارکت روسیه در سرنگونی پرواز شماره ۱۷ هواپیمای مالزی در سال ۲۰۱۴ شد، خود را به آمریکایی‌ها ثابت کردند. اوکراینی‌ها همچنین به آمریکایی‌ها کمک کردند تا عاملان روسی که در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در سال ۲۰۱۶ مداخله کرده بودند، ردگیری کنند.
سال ۲۰۱۶، سازمان سیا آموزش نیرو‌های الیت کوماندوی اوکراینی به‌نام واحد ۲۲۴۵ را آغاز کرد تا پس از تسخیر پهپاد‌ها و ابزار‌های ارتباطی روسی، تکنسین‌های سازمان سیا بتوانند با مهندسی برعکس سیستم‌های رمزگزاری‌شده مسکو را کدشکنی کنند (یکی از افسران این واحد کیرلو بودانف بود که حالا ژنرالی است که اطلاعات نظامی اوکراین را هدایت می‌کند).
سازمان سیا همچنین کمک کرد نسل جدیدی از جاسوسان اوکراینی در داخل روسیه، در سراسر اروپا، در کوبا و دیگر نقاط جهان که روسیه حضور پررنگی دارد، آموزش ببینند.
این رابطه آنقدر نهادینه شده بود که چند هفته قبل از حمله روسیه در فوریه ۲۰۲۲، زمانی که دولت بایدن آمریکایی‌ها را از اوکراین خارج کرد، افسران سازمان سیا در مکانی دورافتاده در غرب اوکراین باقی ماندند. در دوران حمله، افسران، اطلاعات مهمی را دریافت و منتقل کردند که شامل مکان برنامه‌ریزی حملات روسیه و سیستم‌های تسلیحاتی روسیه بود. جزئیات این همکاری اطلاعاتی، که بسیاری از آن‌ها برای اولین بار به‌وسیله نیویورک‌تایمز افشا شده‌اند، برای یک دهه است که به‌شدت محفوظ مانده‌اند.
مقامات کنونی و پیشین در اوکراین، آمریکا و اروپا در بیش از ۲۰۰ گفتگو ریشه این همکاری را بی‌اعتمادی مشترکی می‌دانستند که بعد‌ها مدام گسترش پیدا کرد، اوکراین را به هاب جمع‌آوری اطلاعات تبدیل کرد که ارتباطات روس‌ها را بیشتر از اینکه ایستگاه سازمان سیا در کی‌یف می‌تواند رسیدگی کند، استراق سمع کردند. بسیاری از این مقامات به‌شرط ناشناخته ماندن درباره مسائل حساس دیپلماسی و اطلاعاتی صحبت کردند.
حالا این شبکه‌های اطلاعاتی بیشتر از هر زمان دیگری مهم شده‌اند، چون روسیه در فاز حمله قرار گرفته و اوکراین وابستگی بیشتری به ویرانی و حملات موشکی دوربرد پیدا کرده که نیازمند آن است که جاسوسان دورتر از خط مقدم مشغول باشند. خطر فزاینده‌ای آن‌ها را تهدید می‌کند: اگر جمهوری‌خواهان کنگره آمریکا به تامین بودجه نظامی کی‌یف کمک نکنند، سازمان سیا مجبور می‌شود هزینه‌های خود را کاهش دهد.
برای اطمینان دادن به رهبران اوکراین، ویلیام جی برنز، مدیر سازمان سیا، پنجشنبه گذشته سفر مخفیانه‌ای را به اوکراین داشت که دهمین دیدار او از زمان حمله محسوب می‌شود.
از همان ابتدا یک دشمن مشترک، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، سازمان سیا و شرکای اوکراینی‌اش را گردهم جمع کرد. پوتین که تمام مدت نگران از دست دادن اوکراین به غربی‌هاست، به‌طور مرتب در سیستم سیاسی اوکراین مداخله کرده است، رهبرانی را دست‌چین می‌کند که به اعتقاد او اوکراین را در مدار روسیه نگه می‌دارد، اما هر بار نتیجه عکس داد و معترضان را به‌داخل خیابان‌ها کشاند.
پوتین مدت‌های طولانی است که آژانس‌های اطلاعاتی غربی را عامل نفوذ در کی‌یف و گفتمان ضدروسی در اوکراین می‌داند.
نزدیک‌های پایان سال ۲۰۲۱، به گفته یکی از مقامات ارشد اروپایی، پوتین زمانی که با رئیس یکی از آژانس‌های اصلی جاسوسی روسیه دیدار کرد، به او گفت که سازمان سیا به همراه MI۶ بریتانیا کنترل اوکراین را به‌دست گرفته‌اند و این کشور را تبدیل به پایگاهی برای عملیات علیه مسکو کرده‌اند که در آن زمان در حال برنامه‌ریزی برای حمله‌ای تمام‌عیار بود.
اما تحقیقات نیویورک‌تایمز نشان می‌دهد که پوتین و مشاورانش خوانش اشتباهی از یک داینامیک حیاتی داشتند. سازمان سیا به‌زور وارد اوکراین نشد. مقامات آمریکایی اغلب تمایلی به تعامل کامل نداشته‌اند و مشکل آن‌ها هم غیرقابل اعتماد بودن مقامات اوکراینی و نگرانی از تحریک کرملین بود.
با این حال دایره محدودی از مقامات اطلاعاتی اوکراین با دقت و پشتکار بسیار با سازمان سیا ارتباط گرفتند و در نهایت نقش خود را برای آمریکایی‌ها حیاتی کردند. در سال ۲۰۱۵، ژنرال ولری کوندراتیوک که رئیس وقت اطلاعات نظامی اوکراین است، به یک نشستی با معاون رئیس پایگاه سازمان سیا وارد شد و بدون هیچ هشداری دسته‌ای از پرونده‌های فوق‌سری را تحویل داد.
بخش اول شامل محتوای فوق سری درباره ناوگان شمالی نیروی دریایی روسیه از جمله اطلاعات دقیقی درباره آخرین طراحی‌های زیردریایی هسته‌ای روسیه بود. خیلی نگذشته بود که گروه گروه افسران سازمان سیا به‌طور مرتب دفتر کار او را با کوله‌پشتی‌هایی پر از مدارک ترک می‌کردند.
ژنرال کوندراتیوک می‌گوید: «ما از نیاز به اعتمادسازی آگاهی داشتیم.» پس از سال ۲۰۱۶، صبر اوکراینی‌ها با آنچه احتیاط بی‌مورد واشنگتن خطاب کردند، تمام شد و در نتیجه ترور و عملیات‌های مرگبار خود را آغاز کردند؛ اقدامی که نقض شرط و شروط کاخ سفید برای همکاری با اوکراین بود. مقامات واشنگتن که به‌شدت خشمگین شده بودند تهدید کردند حمایت‌ها را قطع می‌کنند، اما هیچ‌وقت این کار را انجام ندادند.
به‌گفته یکی از مقامات ارشد پیشین آمریکا «روابط فقط قوی‌تر و قوی‌تر شد، چون هر دو طرف ارزشی را در آن دیدند و سفارت آمریکا در کی‌یف (پایگاه ما، عملیات خارج از اوکراین) به بهترین منبع اطلاعاتی، سیگنال‌ها و هر چیز دیگر درباره روسیه تبدیل شد.» به گفته این مقام «هر چه (اطلاعات) می‌گرفتیم کم بود.»
همکاری سازمان سیا در اوکراین به ۲ تماس تلفنی در شب ۲۴ فوریه، هشت سال قبل از حمله تمام‌عیار روسیه برمی‌گردد. میلیون‌ها اوکراینی دولت حامی کرملین و رئیس‌جمهور آن، ویکتور یانوکوویچ را برکنار کردند. رؤسای سازمان‌های جاسوسی اوکراین هم به روسیه فرار کردند. در این جنجال، دولتی شکننده و حامی غرب به‌سرعت روی کار آمد. والنتین نالیوایچنکو، رئیس جدید سازمان جاسوسی دولت وارد ساختمان آژانس اطلاعات داخلی شد و دسته‌ای از پرونده‌های نیمه‌سوخته‌ای را در حیاط پیدا کرد. بسیاری از کامپیوتر‌ها یا کاملاً پاک شده بودند یا به بدافزار روسی آلوده.
نالیوایچنکو در گفت‌وگویی می‌گوید: «خالی بود. بدون روشنایی. بدون رهبری. هیچ‌کس آنجا نبود.»
او وارد دفتر شد، با رئیس پایگاه سازمان سیا و رئیس محلی MI۶ تماس گرفت. نزدیک نیمه‌شب بود، اما آن‌ها را به ساختمان فراخواند، برای بازسازی اساسی آژانس درخواست کمک کرد و همکاری سه‌جانبه‌ای را پیشنهاد داد. نالیوایچنکو می‌گوید: «داستان اینگونه شروع شد.»
شرایط به‌سرعت خطرناک‌تر شد. پوتین کریمه را تصرف کرد. عاملانش شورشیان جدایی‌طلب را برانگیختند تا به جنگی در شرق کشور تبدیل شد. اوکراین در شرایط جنگی قرار داشت و نالیوایچنکو برای کمک به دفاع از منطقه خود تصاویر هوایی و دیگر اطلاعات را از سازمان سیا درخواست کرد.
زمانی که خشونت شدت گرفت، یک هواپیمای بی‌نام‌ونشان دولت آمریکا در فرودگاهی در کی‌یف به‌زمین نشست که در آن «جان او. برنان»، مدیر وقت سازمان سیا قرار داشت. طبق گفته‌های مقامات آمریکا و اوکراین، او به نالیوابچنکو گفت که سازمان سیا متمایل است روابط را توسعه دهد فقط به‌سرعتی که آژانس با آن راحت است پیش می‌رود.
برای سازمان سیا، سوال نامعلوم این است که نالیوایچنکو و دولت غرب‌گرایش چه مدت در قدرت باقی می‌مانند. سازمان سیا قبلاً هم در اوکراین سوخته بود. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، اوکراین استقلال خود را به‌دست آورد و سپس بین نیرو‌های سیاسی رقابت‌کننده تغییر کرد: آن دسته‌ای که می‌خواستند به مسکو نزدیک بمانند و آن دسته‌ای که می‌خواستند با غرب همسو شوند. نالیوایچنکو در دوران کوتاهی که رئیس سازمان جاسوسی بود، همکاری مشابهی را با سازمان سیا شروع کرد که زمانی که کشور به سمت روسیه چرخید، این همکاری از بین رفت.
برنان توضیح می‌دهد که اوکراینی‌ها برای ارسال کمک‌های سازمان سیا باید ثابت می‌کردند می‌توانند اطلاعات ارزشمندی را به آمریکایی‌ها بدهند. آن‌ها همچنین نیاز داشتند جاسوسان روسی را پاکسازی کنند؛ سازمان جاسوسی داخلی، SBU پر از این جاسوسان بود (مثلاً روس‌ها به سرعت از دیدار ظاهراً مخفیانه برنان باخبر شده بودند. پروپاگاندای کرملین عکسی فتوشاپ‌شده از مدیر سازمان سیا منتشر کردند که موی مصنوعی دلقک‌گونه و آرایش صورت داشتند).
برنان به واشنگتن برگشت، جایی که مشاوران باراک اوباما، رئیس‌جمهور پیشین عمیقاً نسبت به تحریک مسکو نگرانی داشتند. کاخ سفید قوانین مخفیانه‌ای را تنظیم کرد که منجر به خشم شدید اوکراینی‌ها شد. برخی دیگر در داخل سازمان سیا این قوانین را محدودکننده می‌دیدند. این قوانین آژانس‌های اطلاعاتی را از ارائه هر گونه حمایتی به اوکراین که می‌تواند تبعات مرگباری داشته باشد، هرچقدر هم که از نظر منطقی انتظار آن وجود داشته باشد، منع می‌کند.
نتیجه آن یک قانون متعادل‌کننده و ظریفی بود. سازمان سیا قرار بود آژانس‌های اطلاعاتی اوکراین را بدون تحریک روسیه تقویت کند، اما خطوط قرمز که تنش‌های مداومی در این همکاری ایجاد کردند، هیچ‌وقت به‌وضوح مشخص نشدند.
در کی‌یف، نالیوایچنکو دستیار دیرینه‌ای را برای خود انتخاب کرد. ژنرال کندراتیوک، رئیس سازمان ضدجاسوسی شد و به‌همراه نالیوایچنکو یک واحد شبه‌نظامی جدید تشکیل دادند که برای اجرای عملیات به خط مقدم فرستاده شدند تا اطلاعاتی جمع کنند که سازمان سیا و MI۶ جمع نمی‌کردند.
این واحد که هیئت مدیره پنجم شناخته می‌شود با افسرانی پر می‌شود که پس از استقلال اوکراین به‌دنیا آمدند. کوندراتیوک می‌گوید: «آن‌ها هیچ ارتباطی با روسیه نداشتند. آن‌ها حتی نمی‌دانستند که اتحاد شوروی چیست.»
تابستان همان سال، پرواز شماره ۱۷ هواپیمایی مالزی که از آمستردام به کوالالامپور حرکت می‌کرد، در آسمان منفجر شد و در شرق اوکراین سقوط کرد. نزدیک به ۳۰۰ مسافر و خدمه هواپیما کشته شدند. هیئت مدیره پنجم مکالمات تلفنی و دیگر اطلاعات را در عرض چند ساعت از حادثه منتشر کردند که مسئولیت این حادثه را به‌سرعت متوجه جدایی‌طلبانی می‌کرد که از حمایت روسیه برخوردار بودند.
سازمان سیا تحت‌تاثیر قرار گرفته بود و اولین تعهد معنی‌دار خود را با ارائه تجهیزات ارتباطی امن و آموزش‌های ویژه به اعضای هیئت مدیره پنجم و دو واحد الیت دیگر انجام داد.
یکی از مقامات پیشین آمریکا با اشاره به اطلاعاتی که توانست به آن‌ها در مبارزه با روس‌ها کمک کند، می‌گوید: «اوکراینی‌ها ماهی می‌خواستند، به دلایل قانونی نمی‌توانستیم آن ماهی را تحویل دهیم. اما ما خوشحال بودیم به آن‌ها آموزش دهیم چگونه ماهیگیری کنند و تجهیزات ماهیگیری را ارسال کردیم.»
زمانی که آمریکا از حمله روسیه به اوکراین خبردار شد تنها افسران باقی‌مانده سازمان سیا به هتلی منتقل شدند. آنهاهر روز در هتل با روابط اوکراینی خود دیدار می‌کردند تا اطلاعات خود را رد و بدل کنند. محدودیت‌های قدیمی برداشته شدند و کاخ سفیدِ جو بایدن به سازمان‌های جاسوسی اجازه داد تا حمایت‌های اطلاعاتی برای عملیات مرگبار علیه نیرو‌های روسی در خاک اوکراین صورت بگیرند. در اغلب جلسات سازمان سیا، جزئیات ویژه و شوکه‌کننده‌ای رد و بدل می‌شد.
در سوم مارس ۲۰۲۲، روز هشتم جنگ، تیمی از سازمان سیا بازبینی دقیقی از برنامه‌های روسیه برای دو هفته آینده ارائه دادند. روس‌ها قرار بود کریدوری برای کمک‌های بشردوستانه به شهر تحت تصرف ماریوپل آغاز کنند و سپس تمام اوکراینی‌هایی که از آن استفاده کردند را به‌گلوله ببندند. طبق گفته‌های سازمان سیا، روس‌ها برنامه‌ریزی کرده بودند که شهر بندری استراتژیک اودسا را محاصره کنند، اما وقوع طوفان حمله را به‌تعویق انداخت و روس‌ها هیچ‌وقت این شهر را محاصره نکردند. سپس در دهم مارس، روس‌ها قصد داشتند ۶ شهر اوکراین را بمباران کنند.
روس‌ها همچنین قصد داشتند مقامات ارشد اوکراینی از جمله زلسنکی را ترور کنند. در حداقل یک مورد، سازمان سیا اطلاعاتی به اوکراینی‌ها منتقل کرد تا طرح حمله به رئیس‌جمهور مختل شود.
یکی از مقامات سازمان سیا با اشاره به دیدار برنز از کی‌یف می‌گوید که ما تعهد واضح خود به اوکراین را در چندین سال ثابت کرده‌ایم و این دیدار نشانه قوی‌تری از آن است که تعهد آمریکا ادامه خواهد داشت.