اسکن زیرزمینی شهر تهران یکی از ضروریاتی است که در دو دوره اخیر مدیریت شهری پایتخت – دوره پنجم و ششم– مورد غفلت قرار گرفته است. سال ۱۳۹۵ انفجار گاز در محله شهران حفره بزرگی نمایان و سیل انتقادات به سوی مدیریت شهری روان شد. قبل و پس از حادثه شهران نیز حفره‌های زیرزمینی خودنمایی کردند و به همین سبب مدیریت شهری درصدد اسکن شهر تهران برآمد. در آن زمان دستگاهی از یک شرکت ژاپنی اجاره شد تا بخشی از شهر تهران اسکن شود، اما در روز‌های پایانی مدیریت محمدباقر قالیباف در شهرداری تهران، قرارداد اجاره این دستگاه تمام شد و مدیریت شهری آن را به ژاپن برگرداند تا معضل حفره‌های زیرزمینی برجای باقی بماند.
به گزارش هم میهن، جمعه ۶ بهمن امسال نیز دوباره ابتدای خیابان کارگر جنوبی فرو رفت. حامد یزدی‌مهر، مدیرکل مدیریت بحران تهران درباره فرونشست زمین در خیابان کارگر جنوبی به فارس گفت: «این حادثه بر اثر نشتی آب اتفاق افتاده بود که به این فرونشست در دقایق اولیه رسیدگی و رفع مشکل شد. طی بررسی‌ها و حفاری‌ها، عوامل شرکت آب و فاضلاب به یک حمام عمومی قدیمی برخوردند که از بافت‌های قدیمی آنجا بوده و از دوران گذشته باقی مانده بود.
عوامل مربوطه در حال حاضر در حال بررسی موضوع برای انجام ایمن‌سازی و آسفالت معبر برای ایجاد امکان تردد مردم به‌طوری که به آن بنای قدیمی آسیبی نرسد، هستند تا سپس اقدامات لازم در قبال آن بنا انجام شود.»
هنوز میراثی بودن این بنای قدیمی مشخص نشده بود که ایمن‌سازی آن توسط شهرداری شروع شد. روابط عمومی شهرداری منطقه۱۱ تهران در واکنش به انتقادات بسیاری که از اقدام به ایمن‌سازی شده بود، اطلاعیه‌ای منتشر و در آن اعلام کرد: «پس از تلاش بی‌وقفه شب گذشته همکاران معاونت فنی و عمرانی شهرداری منطقه۱۱ طی بامداد بارانی تهران با هدف تسهیل تردد صبحگاهی شنبه، گود ایجاد شده در خیابان کارگر ضلع شمالی میدان قزوین مرتفع شد و صبح امروز مورخ ۷ بهمن شاهد تردد روان خودرو‌ها در خیابان کارگر جنوبی هستیم. شایعاتی مبنی بر کشف حمام تاریخی و ملک میراثی تحت خیابان کارگر مطرح شده که واقعیت ندارد و طبق شواهد و تصاویر، یک سرویس بهداشتی عمومی با ۳الی۴چشمه تحت این مسیر در فرونشست دیده شده است که با کارشناسی اولیه فاقد قدمت میراثی است.» محسن سعادتی، معاون میراث فرهنگی استان تهران نیز متن مکتوبی که برای ایسنا فرستاد، تاکید کرد: «براساس بررسی‌های به‌عمل‌آمده، این محدوده شامل یک راهرو زیرزمینی و چندین سرویس بهداشتی است که با توجه به مصالح به‌کار رفته شامل آجر و استفاده از تیرآهن در پوشش سقف و عدم وجود هیچ‌گونه تزئینات و معماری تاریخی، بنای مکشوفه «معاصر» است. شایان ذکر است محدوده مذکور خارج از حصار ناصری بوده و همچنین براساس تصاویر هوایی سال ۱۳۱۹ و ۱۳۳۵ به صورت معبر بوده است.»
علی بیت‌اللهی، رئیس مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی در پاسخ به این سوال که با توجه به تاسیسات زیرزمینی فرسوده شهر تهران، حفره‌های زیرزمینی پایتخت زیاد است؟ به هم‌میهن گفت: «قطع به یقین پاسخ مثبت است. علاوه بر بنا‌های مدفون در محدوده میانی و به سمت جنوب کلانشهر تهران، متاسفانه وجود رشته قنات‌های متعدد رهاشده و مدفون در پایتخت حفرات بسیاری در زیر ساختگاه این شهر ایجاد کرده‌اند؛ کانال‌هایی که طول آن‌ها حداقل در قسمت‌های شناسایی شده به بیش از ۵۵۰ کیلومتر می‌رسد. نیمه‌قنات‌هایی که بیش از ۵۰ هزار حلقه در محدوده شهر از شمال به جنوب گسترش دارند که نشان می‌دهد این عارضه‌ها و حفراتی که در زیرسطح زمین – به‌ویژه در مناطق میانی و جنوب شهر - بسیار هستند که گاه فروریزش‌های بسیار خطرناکی نیز ایجاد می‌کنند.»
او با اشاره به اینکه گزارش‌هایی در خصوص فروریزش میدان قیام، محمدیه، چهارراه مولوی، سه‌راه خیام و... منتشر شده است، افزود: «چند ماه پیش در مسیر فرونشست خیابان کارگر جنوبی، در خیابان کارگر ضلع شمالی میدان انقلاب نیز فروریزش سطحی رخ داد و خوشبختانه هر دو اتفاق بدون تلفات جانی و خسارت‌های قابل ملاحظه بودند. اما این رخداد‌ها هشدار‌های زمین به‌ویژه در تهران به ما است برای آنکه توجه ویژه‌ای به کاهش خطرات فروریزش‌ها، حفرات و فرونشست‌ها داشته باشیم.»
بیت‌اللهی تاکید کرد: «حفرات طویلی در محدوده شهرری، تقاطع آیت‌الله سعیدی با بزرگراه آزادگان، امتداد کمربندی آزادگان و نقاط مختلف در بخش‌های جنوبی شهر تهران مشاهده می‌شود. علاوه بر آن گستره جنوب و جنوب غربی تهران، کل مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ دچار فرونشست مستمری شده‌اند که حداقل از اوایل دهه ۷۰ ثبت و شناسایی شده که گاهی اوقات سرعت نشست در آن‌ها به بیش از ۲۰ و حتی ۲۴ سانتی‌متر در سال رسیده است. این فرونشست‌ها به سمت شهریار و جنوب استان البرز گسترش پیدا می‌کند و عدد‌های فرونشستی نیز بسیار قابل ملاحظه در مقایسه با اعداد فرونشست در کشور‌های مختلف دنیاست. خطر فرونشست یک مخاطره جدی برای محدوده شهر تهران است.»
آنطور که منابع رسمی اعلام کردند بسیاری از حفره‌های زیرزمینی به دلیل فرسودگی تاسیسات زیرزمینی به وجود آمده است. زمانی که مقرر شد فاضلاب در تهران تاسیس شود، ایجاد شهر زیرزمینی نیز مطرح شد. این پیشنهاد به دلیل آن مطرح شد که علاوه بر راه‌اندازی فاضلاب تهران، تاسیسات زیرزمینی نیز در دسترس قرار گیرد و نیازی نباشد که معابر شهر را برای دسترسی به تاسیسات حفاری کنند. رئیس مرکز تحقیقات راه مسکن و شهرسازی درباره لزوم ایجاد شهر زیرزمینی برای تهران گفت: «در حادثه خیابان کارگر جنوبی – میدان قزوین – مشخص است در جنب دیوار مدفون سازه‌ای – که احتمال دادند حمام است - خطوط انتقال مخابرات و... وجود دارد که قطع شده است. در زیرساخت‌ها خطوط انتقال آب، فاضلاب، مخابرات و حتی برق عموماً با هدف تاب‌آوری بالا و کاهش آسیب‌پذیری مسیر‌های ویژه قابل تردد و زیرزمینی بازده مطلوبی در سرویس‌دهی، تعمیر، نگهداری و حتی کاهش خطرات سیل و زلزله داشته است. متاسفانه جهت اجرایی شدن این زیرساخت آنقدر خطوط پراکنده در سطح شهر تهران وجود دارد که این اقدام از نظر تئوریک مطلوب است، اما از دیدگاه عملی امکان‌پذیر نیست چراکه در تهران لوله‌های آبی با قدمت بیش از ۶۰ سال وجود دارد که حتی برخی از مسیر‌های عبور این لوله‌های آب شناسایی نشده است.
در حقیقت زمانی که احداث شده به نقشه درنیامده و در حال حاضر مشخص نیست وضعیت آن‌ها چیست. برای تحول در چنین زیرساخت‌هایی طبیعی است منطقه به منطقه و حتی محله به محله و به‌صورت بلوک‌های مجزا شروع شود. باید از یک جایی شروع کرد در غیراین‌صورت در اینگونه حوادث انشعابات گاز، آب، مخابرات و برق گسیخته شده و مشکلات عدیده‌ای را به وجود می‌آورد. از دیدگاه نظری و تئوری ساخت شهر زیرزمینی اقدام درستی است، اما از دیدگاه اجرایی بسیار حجیم، پرهزینه و زمان‌بر خواهد بود.»
او بیان کرد: «واقعیت این رخداد‌ها هشدار‌هایی است که به فرونشست‌ها نه‌تن‌ها در تهران بلکه در کشور اهمیت دهیم. استان کرمان با ۴۲ سانتی‌متر فرونشست بیشترین رقم فرونشست در کشور را دارد. فرونشست در استان البرز بالای ۳۰ سانتی‌متر ثبت شده است. تمام استان اصفهان، شیراز و... درگیر فرونشست شده‌اند. تنها استانی که آثار محسوس فرونشست ندارد، گیلان است. در نیمه شرقی استان مازندران - که نسبت به دیگر استان‌ها پر آب است – فرونشست به ۱۰ سانتی‌متر هم رسیده است.»
بیت‌اللهی با تاکید بر اینکه کشور نیازمند تدوین مقررات ملی فرونشست زمین است، افزود: «مکان‌یابی صنایع آب‌بر، آبیاری کشاورزی، نوع محصولات کشاورزی، ساخت‌وسازها، فرودگاه‌ها، ریل و حتی ساختمان‌های شهری نیازمند در نظرگرفتن خطرات فرونشست و با درنظر گرفتن این مخاطره باید انجام شود. متاسفانه حتی یک بند مقرراتی در خصوص فرونشست زمین وجود ندارد. از سوی دیگر طبق برآورد‌های من نزدیک به ۴۹ درصد جمعیت کشور در زمین‌های فرونشستی یا مجاورت آن سکونت دارند. متاسفانه در برنامه هفتم توسعه حتی یک بار هم به فرونشست‌ها اشاره نشده است. این نشان می‌دهد که به‌رغم اظهارنظرها، هشدار‌ها و گستردگی این پدیده، از دیدگاه تخصیص اعتبار و اقداماتی جهت کاهش فرونشست‌ها، جدی عمل نمی‌شود.»
آرش حسینی‌میلانی، رئیس سابق کمیته محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران نیز درباره حادثه خیابان کارگر جنوبی به هم‌میهن گفت: «از نظر فنی و علمی بین حفره‌های زیرزمینی و فرونشست تفاوت وجود دارد و نحوه برخورد با آن نیز متفاوت است. کانون فرونشست مناطق جنوبی خارج از حریم تهران بود، اما به دلیل برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی – با مصارف زیرزمینی – به وجود آمده است. این فرونشست مانند بمب خاموشی عمل کرده و به تدریج جلو آمده است. در حقیقت این بمب منفجر نشده بود و جامعه ناگهان با عوارض و پیامد‌های آن روبه‌رو شد.»
او با اشاره به اینکه تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی به تدریج رخ داده است، افزود: «عموماً مشکلات محیط‌زیستی این‌طور است که به‌صورت تدریجی رخ دهند، اما مسئولان و متولیان امر اهداف کوتاه‌مدت را ترجیح می‌دهند. یعنی پاسخ به نیاز‌های کشاورزی و مجوز حفر چاه‌هاست. به دلایل مختلف برداشت از سفره‌های زیرزمینی غیرقابل کنترل است. این فرونشست‌ها در حال گسترش به سمت بافت شهر است. البته فرونشست خاص تهران نیست و در شهر‌های دیگر مانند اصفهان شواهد بیرونی بیشتری دارد. براساس آخرین اطلاعات مدیریت بحران شهر تهران فرونشست در حریم پایتخت مشاهده شده است.»
رئیس سابق کمیته محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران درباره حفره‌های زیرزمینی و فروریزش آن‌ها تاکید کرد: «این فرونشست‌ها ناشی از آب‌شستگی‌های زیرسطحی است که به دلیل ایرادات در شبکه و نشتی آب به وجود می‌آید. دستگاه اسکن و رصد شهر بیشتر برای پیدا کردن دلایل ریزش‌های زیرسطحی است. سازمان آب و فاضلاب و شهرداری تا حدودی وزارت مسکن درباره این ریزش‌های زیرسطحی مسئولیت دارند.»
حسینی میلانی در پاسخ به این سوال که چرا مدیریت و برنامه‌ها به رفع این ریزش‌های زیرسطحی منجر نمی‌شود؟ گفت: «نکاتی که شهرداری روی آن متمرکز بوده و برای آن برنامه‌ریزی کرده، زلزله و سیل بوده که مسائل بسیار مهمی است. طبیعتاً منابع و اقدامات در مناطق ۲۲ گانه به سمت این دو تهدید طبیعی حرکت کرده است و مشکلات این‌چنینی – حفره‌های زیرزمینی – در اولویت شهرداری نبوده است. مگر قبل از تحریم‌ها امکان تهیه دستگاه اسکنر وجود نداشته است؟ روش‌های مهندسی و علمی برای رصد و پایش حفره‌های زیرزمینی وجود ندارد؟ قطعاً این روش‌ها وجود دارد، اما منابع شهرداری تهران معطوف به دو مخاطره اصلی – زلزله و سیل – شده است. مسئله آب در شهر تهران فرابخشی و بین چند دستگاه درگیر است.»
او درباره طرح ساخت شهر زیرزمینی در تهران گفت: «این طرح کانال مشترک شهری بود. در حقیقت نقشه‌های تاسیسات زیرسطحی که انجام شده به‌صورت مشترک استفاده شود تا علاوه بر صرفه‌جویی در هزینه‌ها، مشخص باشد که تاسیسات در کدام نقطه از شهر قرار گرفته‌اند. تاسیس یک شهر زیرزمینی مانند ژاپن مستلزم سرمایه کلان، دوراندیشی و توسعه زیرساخت‌ها براساس یک برنامه منسجم است که در تهران فاقد این موضوعات هستیم و گسترش تهران – سطحی یا زیرسطحی – تابع برنامه‌ریزی مشخصی نبوده است و متأثر بر شرایط اجتماعی و سیاسی بوده است. پس از انقلاب بسیاری از مرز‌های حریم‌های شهری به دلایل مختلف و فشار‌های اجتماعی - سیاسی آن زمان شکسته شده است.
سد برنامه‌ریزی نه‌تن‌ها در تهران بلکه در کشور شکسته شده است و هجوم فکرها، ایده‌ها و گسترش‌ها قابل مشاهده است و دستگاه‌ها زیرساخت‌های خود را توسعه می‌دهند. البته طبق توصیف‌های جهانگردان قبل از آنکه شاه‌طهماسب دور تهران را حصار بکشد، برای اینکه ساکنان شهر تهران را در مقابل گرما و شرایط ایمنی حفظ کنند، شهر زیرزمینی ایجاد کرده بودند. به نظر من مهم‌ترین موضوع این است که پرونده آب شهر تهران، بین دستگاه‌های مختلف باز مانده و فروچاله‌ها و فروریزش‌های موضعی ناشی از فرسودگی تاسیسات آبی وجود دارد؛ بنابراین باید با سرمایه‌گذاری دستگاه اسکنری تهیه شود.»
رئیس سابق کمیته محیط زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران به قنات‌های تهران نیز اشاره کرده و تاکید کرد: «شهرداری تهران چند بار اقدام به تهیه نقشه قنات‌های تهران کرد، اما این مطالعات تکمیل، نهایی و اطلاعات آن به صورت شفاف و علمی منتشر نشده است. مترو نیز تغییراتی در شرایط زیرسطحی تهران به وجود آورده و تغییرات مترو نقاط خاکستری زیادی دارد. از سوی دیگر دانشگاه‌های فنی و مهندسی می‌توانند در تحقیقات علمی درباره مهندسی آب و زمین‌شناسی مسائل فنی را بررسی کنند. متاسفانه شهر تهران از فقدان مطالعات آب زیرزمینی دقیق رنج می‌برد و شهرداری تهران خود را متولی این مطالعات نمی‌داند. از سوی دیگر سازمان آب منطقه‌ای و شرکت آب و فاضلاب به دلیل مشکلات و منابع محدود برای این مطالعات اقداماتی انجام نمی‌دهند. البته در دوره پنجم مدیریت شهری این ایده وجود داشت که مطالعات آبی انجام شود، اما اولویت‌های دیگری وجود داشت که دستگاه‌های متولی به این موضوع ورود پیدا نکردند.»
حسینی‌میلانی با اشاره مجدد به فرونشست‌های پایتخت، تاکید کرد: «این فرونشست‌ها در شهر تهران بسیار جدی است و حدود ۲۰ کیلومتر از اتوبان آزادگان درگیر فرونشست است و مرتب خسارت وارد می‌کند و نگرانی‌های جدی را به وجود آورده است.»
او افزود: «با اقدام دیرهنگام و پراکنده متولیان امر در مواجهه معضل فرونشست و فروریزش‌ها بحران‌ها جدی‌تر خواهد شد و این معضلات با اقدامات موضعی و نقطه‌ای حل نمی‌شود. اگر نقاط مواصلاتی شهر تهران براثر فرونشست‌ها یا فروریزش‌ها دچار مشکل شود، در ترافیک شهر تهران تاثیر بسزایی می‌گذارد و آسیب‌های بسیاری به وجود می‌آورد.»