در آخرین روز‌های سال ۱۳۸۴، حاصل جلسه شورایعالی انقلاب فرهنگی، مصوبه‌ای بود که پایه‌گذار جایزه ادبی جلال آل‌احمد شد. شورایعالی انقلاب فرهنگی درنظر داشت «جایزه ملی جلال آل‌احمد با هدف ارتقای زبان و ادبیات ملی- دینی از رهگذر بزرگداشت پدیدآورندگان آثار ادبی برجسته، بدیع و پیشرو» برگزار شود.
به گزارش هم میهن، با مصوبه دیگری که حاصل نشست دیگر اعضای این شورا در آبان‌ماه ۱۳۸۵ بود، مقدمات قانونی برگزاری این جایزه ادبی ازجمله تعیین هیئت‌امنا و ریاست این هیئت تکمیل و تصمیم بر این شد که میزان جایزه ۱۱۰ سکه بهار آزادی باشد و مراسم اختتامیه هرسال دوم آذرماه، در سالروز تولد جلال آل‌احمد برگزار شود. اما برگزاری آن هرگز در زمان تعیین‌شده به انجام نرسید و تقریبا هر سال مراسم اختتامیه این رویداد نه‌تن‌ها در روز و ماه تولد آل‌احمد برگزار نشد، بلکه در فصلی دیگر به سرانجام رسید.
مطابق نظر شورایعالی انقلاب فرهنگی، خانه کتاب و ادبیات ایران عهده‌دار برگزاری جایزه جلال آل‌احمد شد. این موسسه نخستین دوره را در سال ۱۳۸۷ در شاخه‌های داستان، مستندنگاری، تاریخ‌نگاری و نقد ادبی برگزار کرد. در این دوره آثار منتشرشده در سال‌های ۱۳۸۵، ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷ توسط داورانی که نام‌شان اعلام نشد، ارزیابی شدند، اما از میان ۳۵۱۷ جلد کتاب، هیچ‌کدام برگزیده نشدند و درمجموع پنج اثر شایسته تقدیر اعلام شد و ۲۵ سکه بهار آزادی و لوح تقدیر به آنان تعلق گرفت. ازجمله این آثار می‌توان به داستان کوتاه «اژدهاکشان» نوشته یوسف علیخانی، داستان بلند «قاعده بازی» نوشته فیروز زنوزی جلالی، نقد ادبی «آیین آینه: سیر تحول نمادپردازی در فرهنگ ایرانی- اسلامی و ادبیات فارسی» نوشته حسینعلی قبادی و... اشاره کرد.
در دوره دوم که در سال ۱۳۸۸ مجدداً توسط خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد، اسامی داوران اعلام شد، اما بخش داستان، اثر برگزیده نداشت، هیچ اثری هم شایسته تقدیر نشد و تنها آثار برگزیده، مربوط به بخش مستندنگاری و تاریخ‌نگاری بودند. سال ۱۳۸۹، جایزه جلال نخستین دوره خود را تکرار کرد. داوران نامعلوم بودند و ۱۱۰ سکه‌ای هم که قرار بود به برگزیده برسد به هیچ‌کس نرسید. البته اسامی هفت‌نفر از داوران که با انتشار نام خود مخالفتی نداشتند، در مراسم اختتامیه اعلام شد. در این سال نقد ادبی «از معنا تا صورت» نوشته مهدی محبتی، «تاریخ ادبی ایران» و «قلمرو زبان فارسی» اثر سیدمهدی زرقانی (به‌صورت مشترک)، داستان «تالار پذیرایی پایتخت» نوشته محمدعلی گودینی و «نامیرا» نوشته صادق کرمیار (به‌صورت مشترک) شایسته تقدیر اعلام شدند.
در پاییز سال ۱۳۹۰ که دوره چهارم به پایان رسید، پنج کتاب در سه‌بخش داستان، نقد ادبی و تاریخ‌نگاری (سه اثر به‌طور مشترک)، موفق شدند عنوان برگزیده، ۱۱۰ سکه طلا و تندیس را از‌آن‌خود کنند. اما این‌بار هم اسامی داوران اعلام نشد. در این دوره مستندنگاری «تا خمینی شهر» (روایت زندگی مجاهدانه حاج عبدالله والی) به اهتمام مؤسسه جهادی، داستان بلند «جاده جنگ» نوشته منصور انوری، نقد ادبی «از اشارت‌های دریا» نوشته حمیدرضا توکلی، تاریخ‌نگاری «نبرد سمیرم» اثر کاوه بیات، کتاب «فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی دکن در دوره بهمنیان» نوشته محسن معصومی و کتاب «علل و عوامل جابه‌جایی کانون‌های تجاری در خلیج‌فارس» نوشته محمدباقر وثوقی (به‌طور مشترک) شایسته تقدیر شدند.
جایزه جلال در سال ۱۳۹۱ داوران مشخص داشت، اما باز هم برگزیده‌ای نداشت و این‌دوره را می‌توان پرحاشیه‌ترین دوره این جایزه دانست. در این‌دوره چند روز پس از اتمام جشنواره، برخی از داوران به نادیده انگاشته‌شدن تصمیم خود انتقاد کردند و نامه‌ای سرگشاده به دبیر علمی این جشنواره نوشتند. در این‌دوره داستان: «حافظ هفت» نوشته اکبر صحرایی، نقد ادبی «عقل سرخ» نوشته تقی پورنامداریان و «مولوی و اسرار خاموشی» نوشته علی محمدی‌آسیا آبادی (به‌صورت مشترک)، مستندنگاری «نورالدین پسر ایران» اثر معصومه سپهری و «شرح اسم» نوشته هدایت‌الله بهبودی (به‌صورت مشترک) شایسته تقدیر شدند.
آذرماه سال ۹۲ آن‌چه در دوره اول و سوم رخ داده بود، تکرار شد؛ داورانی که معرفی نشدند و برگزیده‌ای که انتخاب نشد. ۶ دوره از شروع جایزه جلال گذشته بود و حواشی آن از تاثیرگذاری‌اش بیشتر بود. نقد ادبی «سبک‌شناسی: نظریه‌ها، رویکرد‌ها و روش‌ها» تألیف محمود فتوحی و مستندنگاری «اجتماعیون عامیون» اثر سهراب یزدانی و «انتفاضه شعبانیه» نوشته صفاءالدین تبرائیان (به‌صورت مشترک) و تاریخ‌نگاری «نبرد طریق‌القدس» تألیف امیر رزاق‌زاده، در این دوره شایسته تقدیر شدند. میراث اصلی این ۶دوره، تغییر مجری برگزاری جایزه از خانه کتاب و ادبیات ایران به بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان بود.
پاییز ۱۳۹۳ جایزه ادبی جلال آل‌احمد درحالی به کار خود پایان داد که مسئولیت برگزاری‌اش برعهده بنیاد شعر و ادبیات داستانی ایرانیان بود. این بنیاد موسسه‌ای فرهنگی است که به‌عنوان بازوی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در حوزه ادبیات فعالیت می‌کند. در هفتمین دوره از جایزه جلال، بخش تاریخ‌نگاری حذف و تصمیم بر این شد که میزان جایزه به ۳۰ سکه کاهش پیدا کند. البته این تصمیم با کمک مالی شهرداری در دوره هفتم اجرایی نشد و در دوره هشتم بود که میزان جایزه کاهش پیدا کرد. در این‌دوره در بخش داستان کوتاه «راز‌های سانتی‌متری» اثر مردعلی مرادی شایسته تقدیر شد، اما داستان «آه با شین» تألیف محمدکاظم مزینانی و «ملکان عذاب» تألیف ابوتراب خسروی (به‌صورت مشترک)، نقد ادبی «گشودن رمان» نوشته حسین پاینده، مستندنگاری «زندان‌الرشید» نوشته محمدمهدی بهداروند و «سفر برگذشتنی» محمدرضا توکلی‌صابری به‌عنوان آثار برگزیده انتخاب و معرفی شدند.
هشتمین دوره این جایزه ۳۰ آبان‌ماه ۱۳۹۴ در تالار وحدت برگزار شد و در بخش رمان؛ «پاییز فصل آخر سال است» نوشته نسیم مرعشی و «دختر لوتی» اثر شهریار عباسی، به‌صورت مشترک برگزیده شدند. بخش مجموعه داستان، برگزیده نداشت، ولی از «آیا بچه‌های خزانه رستگار می‌شوند» نوشته مهدی اسدزاده و «نگهبان تاریکی» نوشته مجید قیصری، تقدیر شد. همچنین در بخش نقد ادبی، دو کتاب؛ «روایت‌شناسی کاربردی» تالیف علی عباسی و «کلک خیال‌انگیز» اثر ابوالفضل حری مورد تقدیر قرار گرفتند. در بخش مستندنگاری «آب هرگز نمی‌میرد» نوشته حمید حسام اثر برگزیده و «تو در قاهره خواهی مرد» نوشته حمیدرضا صدر، شایسته تقدیر شد. جایزه جلال که با اهدای ۱۱۰ سکه به برگزیدگانش گران‌ترین جایزه ادبی کشور شناخته می‌شد، با کاهش ۷۰ درصد از این مبلغ، در این‌دوره ۳۰ سکه به برگزیدگانش اهدا کرد.
در دوره نهم، اسامی داوران اعلام و بخشی هم به‌عنوان داوران بخش افغانستان به این مجموعه اضافه شد. در این‌دوره در بخش رمان، «لم‌یزرع» (محمدرضا بایرامی) و در بخش داستان کوتاه، «روباه شنی» (محمد کشاورز) و «بازار خوبان» (آرش صادق‌بیگی) برگزیده و در بخش مستندنگاری، «پیغام ماهی‌ها» (گلعلی بابایی) و «ر» (مریم برادران) شایسته تقدیر شدند. ۱۶ دی‌ماه سال ۱۳۹۶ بود که دهمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد با معرفی برگزیدگان بخش‌های مختلف در تالار وحدت به‌کار خود پایان داد. براساس آراء هیئت‌داوران در بخش رمان، «این خیابان سرعت‌گیر ندارد» نوشته مریم جهانی و «بی‌کتابی» نوشته محمدرضا شرفی‌خبوشان، به‌صورت مشترک به‌عنوان برگزیده معرفی شدند.
در بخش داستان کوتاه، «اسم شوهر من تهران است» نوشته زهره شعبانی، در بخش مستندنگاری «آنک پاریس» نوشته میرجلال‌الدین کزازی و «سفر دیدار» نوشته محمدرضا توکلی‌صابری به‌صورت مشترک، در بخش نقد ادبی، «بلاقطع از آتن تا مدینه» نوشته داود عمارتی‌مقدم و «درآمدی بر تحلیل انتقادی گفتمان روایی» نوشته حسین صافی، شایسته تقدیر شدند. برگزیدگان یازدهمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد در بخش‌های ۴ گانه، همچنین بخش «آتیه داستان ایرانی» معرفی شدند. در این‌دوره بخش جنبی آتیه داستان ایرانی هم به این جایزه اضافه شد و محمدعلی رکنی، محمدرضا شرفی‌خبوشان، الهام فلاح و سیدمیثم موسویان که با رأی مردم به‌عنوان «آتیه‌داران داستان ایرانی» انتخاب شده بودند، جایزه دریافت کردند. در بخش رمان و داستان بلند، جایزه اثر برگزیده به «رهش» نوشته رضا امیرخانی رسید.
در دوره دوازدهم جایزه ادبی جلال، مستندنگاری «قطارباز» اثر احسان نوروزی، رمان و داستان بلند «تاب دور زدن در خیابان یکطرفه» اثر محمدرضا مرزوقی و «وضعیت بی عاری» اثر حامد جلالی، داستان کوتاه «افتاده بودیم در گردنه حیران» اثر حسین لعل بذری، در بخش نقد ادبی، «نظریه و نقد ادبی» اثر حسین پاینده و «بومی‌سازی رئالیسم جادویی» اثر محمد و محسن حنیف، به‌طور مشترک به‌عنوان اثر برگزیده و همچنین کتاب «درباره مانایی و مینایی» از احمد شاکری در بخش نقد به‌عنوان اثر شایسته تقدیر شناخته شدند. سیزدهمین دوره جایزه جلال در دی‌ماه ۱۳۹۹ برگزار و طی این‌مراسم از کتاب «جلال و جمال» رونمایی شد.
این کتاب ترجمه مجموعه‌ای از داستان‌های جلال آل‌احمد به زبان اردو بود که با حمایت خانه کتاب و ادبیات ایران در کشور پاکستان منتشر شد. در این‌سال جایزه ادبی جلال در اختیار خانه کتاب و ادبیات قرار گرفت تا مقدار جایزه اثر برگزیده به ۱۵۰ میلیون تومان و شایسته تقدیر به ۳۰ میلیون تومان برسد. آیین پایانی چهاردهمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد، عصر سه‌شنبه دوازدهم بهمن‌ماه ۱۴۰۰ در تالار وحدت، با حضور محدودی از میهمانان و با رعایت پروتکل‌های بهداشتی برگزار شد. مبلغ جایزه برگزیدگان چهاردهمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد از ۱۵۰ میلیون تومان در دوره قبل به ۲۵۰ میلیون تومان و مبلغ جایزه شایستگاه تقدیر این‌دوره نیز از ۳۰ میلیون به ۵۰ میلیون تومان افزایش یافت. در این‌دوره از مرحوم اصغر عبداللهی برای نگارش مجموعه داستان کوتاه «هاملت در نم‌نم باران» که ازجمله نامزد‌های نهایی بخش داستان کوتاه این جایزه بود، تجلیلی ویژه به‌عمل آمد.
آیین اختتامیه پانزدهمین دوره جایزه ادبی جلال آل‌احمد، عصر ۲۴ دی‌ماه ۱۴۰۲ در تالار وحدت برگزار شد و این‌جایزه برگزیدگان خود را شناخت. در این‌دوره در بخش داستان بلند و رمان کتاب «صور» نوشته حسینعلی جعفری و کتاب «عزرائیل» اثر نیما اکبرخانی به‌عنوان شایسته تقدیر معرفی شدند. در بخش داستان کوتاه کتاب «ویروس عاشق» اثر مجید رحمانی از نشر صاد، شایسته تقدیر شد. در بخش مستندنگاری کتاب «سازمان سیاسی بهائیت» نوشته حمیدرضا اسماعیلی به‌عنوان برگزیده و کتاب «عقیله» اثر الهام امین، شایسته تقدیر شدند.
سوم دی‌ماه ۱۴۰۲، مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران از افزایش مبلغ جایزه جلال آل‌احمد خبر داد و گفت، برگزیدگان دوره شانزدهم ۴۰۰ میلیون تومان و شایستگان تقدیر هم جایزه ۱۰۰ میلیون تومانی دریافت می‌کنند. جایزه جلال که با اهدای ۱۱۰ سکه به برگزیدگانش گران‌ترین جایزه ادبی کشور شناخته می‌شد، در دوره هشتم با کاهش چشمگیر به ۳۰ سکه رسید. در ادامه جایزه از سکه افتاد و قرار شد به برگزیدگان معادل سکه هدیه بدهند که به برگزیدگان ۱۰۰ میلیون تومان اهدا می‌کردند. در دولت جدید این مبلغ با افزایش به ۲۵۰ میلیون تومان رسیده بود و در شانزدهمین دوره با افزایش ۱۵۰ میلیون تومانی، به ۴۰۰ میلیون تومان رسید. آیین اختتامیه شانزدهمین جایزه جلال آل‌احمد و معرفی برگزیدگان این رویداد عصر روز چهارشنبه، ششم دی‌ماه ۱۴۰۲ در تالار وحدت برگزار شد.
در این‌دوره در بخش مستندنگاری و داستان کوتاه کتاب «عملیات احیا» نوشته محمد حکم‌آبادی به‌عنوان اثر شایسته انتخاب شد و مبلغ ۱۰۰ میلیون تومان به همراه لوح تقدیر و تندیس جایزه را دریافت کرد. کتاب «من اعتراف می‌کنم؛ زندگی و زمانه وحید افراخته» نوشته محمد رحمانی نیز در این بخش به‌عنوان اثر برگزیده انتخاب شد و توانست لوح تقدیر، تندیس جایزه و مبلغ ۴۰۰ میلیون تومان را دریافت کند. در بخش داستان کوتاه هم کتاب «از قبل یکشنبه می‌شود» نوشته علی شاه مردادی به‌عنوان اثر شایسته تجلیل انتخاب شد و توانست لوح تقدیر، مبلغ ۵۰ میلیون تومان به‌همراه تندیس جایزه را دریافت کند. در بخش ویراستاری سپیده شاهی برای ویراستاری «روز‌های پیام بری» نوشته روح‌الله شریفی لوح تقدیر، تندیس و مبلغ ۳۰ میلیون تومان جایزه نقدی را دریافت کرد و در بخش ویژه آرمان فلسطین کتاب «صور»، نوشته حسین علی جعفری به‌عنوان اثر منتخب لوح تقدیر، تندیس و مبلغ ۳۰ میلیون را دریافت کرد. کتاب «متاستاز اسرائیل»، نوشته کوروش علیانی نیز در این‌بخش به‌عنوان اثر منتخب لوح تقدیر، تندیس و مبلغ ۳۰میلیون تومان را دریافت کرد. در بخش نقد ادبی، اثر برگزیده‌ای انتخاب نشد و تنها کتاب «آخرالزمان در رمان‌های آپوکالیپتیک» نوشته ساره زیرک توانست لوح تقدیر، تندیس و مبلغ ۱۰۰ میلیون تومان را به‌عنوان اثر شایسته تقدیر دریافت کند. در بخش داستان بلند و رمان؛ دو اثر به‌عنوان برگزیده مشترک این‌دوره معرفی شدند. کتاب «بیروط»، نوشته ابراهیم اکبری دیزگاه از انتشارات صاد لوح تقدیر، تندیس و مبلغ ۲۰۰ میلیون تومان را دریافت کرد. کتاب «غمسوزی»، نوشته اعظم عظیمی از انتشارات شهرستان ادب نیز لوح تقدیر، تندیس و مبلغ ۲۰۰ میلیون تومان را در این‌بخش دریافت کرد.