هر چه از اول مهرماه که طول شب و روز در دو نیمکره شمالی و جنوبی زمین با هم برابر است، بگذریم، رفته رفته از طول روز کاسته شده و بر درازای شب افزوده خواهد شد، به نحوی که با رسیدن به آخرین روز از فصل زیبای پاییز، شاهد طولانی‌ترین شب سال هستیم که از آن در ایران و سرزمین‌های هم فرهنگ مجاور به نام «یلدا» و به عبارت صحیح‌تر «شب چلّه» یاد می‌شود.
به گزارش ایسنا؛ مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران عامل ایجاد بلندترین شب سال که با نام «شب یلدا» و یا «شب چلّه» شناخته می‌شود را انحراف ۲۳.۵ درجه زمین دانست و گفت: جمعه اول دی‌ماه ۱۴۰۲ خورشید به نقطه انقلاب زمستانی خواهد رسید و با توجه به ساعت ۱۶ و ۵۴ دقیقه به عنوان لحظه غروب آفتاب در شامگاه پنج‌شنبه ۳۰ آذرماه جاری و طلوع آن در بامداد جمعه و در ساعت ۷ و ۱۰دقیقه صبح، طول این شب در تهران ۱۴ ساعت و ۱۶ دقیقه خواهد بود.
مسعود عتیقی گفت: هر چه از اول مهرماه که طول شب و روز در دو نیمکره شمالی و جنوبی زمین با هم برابر است، بگذریم، رفته رفته از طول روز کاسته شده و بر درازای شب افزوده خواهد شد، به نحوی که با رسیدن به آخرین روز از فصل زیبای پاییز، شاهد طولانی‌ترین شب سال هستیم که از آن در ایران و سرزمین‌های هم فرهنگ مجاور به نام «یلدا» و به عبارت صحیح‌تر «شب چلّه» یاد می‌شود.
وی ریشه ایجاد طولانی‌ترین شب سال را همچون بسیاری از آیین‌های ایرانی، در رویداد‌های آسمانی دانست و اظهار کرد: از نگاه دانش اخترشناسی عامل آن در انحراف محوری ۲۳.۵ درجه‌ای زمین نهفته است.
عتیقی اضافه کرد: تغییر فصول نیز به نزدیکی و دوری زمین از خورشید مرتبط نبوده، بلکه به علت همین کجی محوری زمین نسبت به راستای صفحه مداری آن به گرد خورشید است. در حقیقت تصویر مدار زمین در آسمان و یا مسیر حرکت ظاهری خورشید بر روی کره آسمان که با نام «دایرة‌البروج» شناخته می‌شود، با استوای آسمانی که کره آسمان را به دو بخش مساوی تقسیم می‌کند، زاویه ۲۳.۵ درجه می‌سازد.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران خاطر نشان کرد: همین زاویه باعث می‌شود که این دو دایره متقاطع در دو نقطه همدیگر را قطع کرده و از آن‌ها به نام «اعتدال بهاری» و «اعتدال پاییزی» یاد می‌شود که طول شب و روز در آن‌ها با یکدیگر برابر هستند.
وی یادآور شد: در طرفین نقاط اعتدال، انقلابین وجود دارد که خورشید در این نقاط بیشترین فاصله را با استوای آسمان خواهد داشت. این دو نقطه «انقلاب تابستانی» و «انقلاب زمستانی» نامیده می‌شود.
به گفته این فعال حوزه نجوم آماتوری لحظه رسیدن خورشید به نقطه انقلاب زمستانی ساعتی از اوقات شبانه روز و میان روز‌های ۳۰ آذر تا اول دی است و در این هنگام مهر تابان از جنوب شرقی‌ترین نقطه طلوع و در جنوب‌غربی‌ترین نقطه نیمکره شمالی زمین غروب خواهد کرد.
عتیقی افزود: این کمان کوتاه مسیر خورشید طی یک روز، عاملی است که طول روز در کوتاه‌ترین حالت و طول شب در بلندترین وضعیت قرار داشته باشد.
وی اضافه کرد: بدیهی است در خط استوا طول شب و روز با هم برابر است و تغییر فصول وجود ندارد، ولی هر چه از استوا به طرفین قطبین زمین برویم، اختلاف طول شب و روز و تغییر فصول بیشتر محسوس خواهد شد.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران تاکید کرد: در ساعت ۶ و ۵۷ دقیقه بامداد جمعه اول دی ماه ۱۴۰۲ خورشید به نقطه انقلاب زمستانه خواهد رسید و با توجه به ساعت ۱۶ و ۵۴ دقیقه به عنوان لحظه غروب آفتاب در شامگاه پنج‌شنبه ۳۰ آذرماه جاری و طلوع آن در بامداد جمعه و در ساعت ۷ و ۱۰دقیقه صبح، طول این شب در تهران ۱۴ ساعت و ۱۶ دقیقه خواهد بود.
وی ادامه داد: توجه داشته باشید که طول شب چلّه در شهر‌های مختلف و همچنین کشور‌های دیگر متفاوت است، به گونه‌ای که در جنوب شرق کشور پهناورمان از جمله چابهار کوتاه‌ترین طول شب چلّه به مدت ۱۳ ساعت و ۲۶ دقیقه و در شمال غرب کشورمان در پارس آباد مغان بلندترین شب ۱۴ ساعت و ۳۹ دقیقه است که به عنوان شب اول زمستان، تجربه خواهند کرد.
عتیقی خاطر نشان کرد: در دیگر نقاط جهان نیز طول این شب متفاوت است، به طور نمونه طول شب در ایسلند نزدیک به ۲۰ ساعت و در کشور‌های اسکاندیناوی حدود ۱۸ ساعت است.
به گفته وی شب چلّه در اروپا مثلا برای کشور‌هایی همچون آلمان و انگلستان بیش از ۱۶ ساعت بوده و در کشور روسیه نیز با توجه به پهناوری، در بخش‌هایی از آن حدود ۱۷ ساعت است. وی اضافه کرد: دقت داشته باشید که گفته شده «یلدا» واژه‌ای سُریانی به معنای زایش است و این واژه به طلوع مهر تابان پس از یک شب طولانی اشاره دارد.
عتیقی افزود: در باور ایرانیان باستان شب چلّه نقطه آغاز خلقت بوده است و بر این باور بوده‌اند که پس از یک شب طولانی، تاریک و سرد؛ با طلوع خورشید و زایش مهر همواره تاریکی شکست می‌خورد و روشنایی بر آن پیروز می‌شود. نکته جالب آن است که ستاره‌شناسان کشورمان در روزگار کهن، با اینکه به ابزار‌های اندازه‌گیری دقیق دسترسی نداشتند، ولی از تفاوت اندک این شب نسبت به شب‌های قبل و بعد آن آگاهی داشته‌اند.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران با بیان اینکه بر اساس برخی متون از حدود ۸ هزار سال قبل تاکنون این آیین در ایران رواج داشته است، یادآور شد: در آیین کیش مهر، نخستین روز زمستان به نام «خوره روز» یا «خورشید روز» و روز تولد مهر و نخستین روز سال نو به شمار می‌آمده است.
وی گفت: فرقه‌های عیسوی با تفاوت‌هایی، زادروز حضرت مسیح را در یکی از روز‌های نزدیک به انقلاب زمستانی می‌دانند و به گفته ابوریحان بیرونی مبدا سالشماری تقویم کهن سیستانی، از آغاز زمستان بوده است.
به گفته این محقق حوزه نجوم آماتوری، ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه نقل کرده است که منظور از میلاد، تولد مهر یا خورشید است.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران ادامه داد:، اما شاید گردهمایی اقوام و خویشان در چنین شبی که طولانی‌ترین شب سال در آغاز فصل سرما است، بتواند حاوی این نکته باشد که شبی با حدود یک دقیقه افزایش نسبت به شب‌های دیگر، صرفاً بهانه‌ای برای یادآوری ارزش‌های آیین کهن نیاکانمان باشد و پیشینیان با کتابخوانی، تفأل بر دیوان حضرت حافظ، شاهنامه خوانی، بیان خاطرات و تجارب بزرگتر‌ها و همچنین خوردن تنقّلات؛ سعی می‌کردند این شب سرد و طولانی را به بهترین شکل سپری کنند.
وی اظهار کرد: مناسبت شب چلّه که در سال ۱۳۸۷ خورشیدی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید، در سال ۲۰۲۲ میلادی (آذر ۱۴۰۱) از سوی یونسکو به صورت مشترک با کشور افغانستان به ثبت جهانی نیز رسیده است. عتیقی شب چله را آغازگر چله بزرگ دانست که از اول دی آغاز و تا ۱۰ بهمن ادامه دارد.
عتیقی خاطر نشان کرد: دیر زمانی است که مردم ایران در آغاز فصل زمستان مراسمی را برپا می‌دارند که در میان اقوام گوناگون نام‌ها و انگیزه‌های متفاوتی دارد، از این رو باید با احترام به آیین‌ها و میراث نیک‌اندیشان این سرزمین، توجه عمومی را به سمت جایگاه چنین آیین‌هایی جلب کنیم. هر چند قصد نادیده گرفتن توانمندی‌های ارتباطی امروزی را ندارم و در جای خود با ارزش هستند، اما به ویژه با گسترش تکنولوژی بشر و افزایش رسانه‌ها و امکانات ارتباطی نظیر تلفن همراه؛ شب چلّه محتوای واقعی خود را از دست داده است.
وی اضافه کرد: به جای آنکه عموم مردم و به ویژه نسل جوان از تجارب بزرگان خود در چنین دورهمی‌هایی استفاده کنند و گرد هم آمده تا به صورت چهره به چهره بر خرد و تجربه خود بیفزایند، بیشتر توجه ایشان به رسانه‌های دیداری و شنیداری، فضای مجازی و یا گوشی‌های تلفن همراه معطوف است و در این سال‌ها فلسفه وجودی این مناسبت نه تنها ارتقاء نیافته، بلکه در مواردی بسیار کمرنگ‌تر شده است.
عتیقی خاطر نشان کرد: در این مسیر و برای فرهنگ سازی مناسب لازم است تا تمامی رسانه‌ها در طول سال (و نه فقط در شب چلّه) به کمک ما و دیگر مراکز علمی و فرهنگی کشور آمده و همگان را نسبت به این نکات ظریف و مهم آگاه کنند، وگرنه سال‌ها در گذر است و شب چلّه، نوروز و مناسبت‌های مختلف تنها تکرار می‌شوند.
مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران اضافه کرد: این در حالی است که مهم اهداف بزرگ نهان در این آیین‌ها است.
وی اضافه کرد: در مورد شب چلّه همواره یادآور شده‌ایم که تفاوت این شب با شب‌های قبل و بعد آن کمتر از یک دقیقه و در حد چند ثانیه است و باید به این نکته تاکید کرد که در گذشته‌های دور همانگونه که گفته شد ابزار‌های اندازه‌گیری دقیق زمان وجود نداشته و محاسبات ثانیه‌های اختلاف بین شب‌ها برای خردمندان گذشته تاریخ علم ایران ممکن نبوده و صرفا در عهد باستان بنا‌هایی برای سنجش رسیدن خورشید به مواضع سالانه در فصول مختلف و استخراج تقویم توجه می‌شده است.
عتیقی تاکید کرد: از این رو لازم است که توجه مخاطبان را به چند نکته مهم در زمینه این مناسبت جلب کنم. کلیدی‌ترین نکته در این زمینه آن است که شب چلّه یک آیین دیرینه است که به عنوان میراث گذشتگان دانشی محور این سرزمین کهن به دست ما رسیده است و در مواجهه با آن نمی‌توان همچون برخی از سال‌ها تنها به دلیل چند ثانیه اختلاف شب‌های قبل و بعد از آن، این آیین کهن را زیر سؤال برد!
وی افزود: از سوی دیگر با توجه به این که کمتر از دو هفته قبل از یلدا زودترین غروب خورشید و حدود ۲ هفته پس از شب چلّه دیرترین غروب خورشید رخ می‌دهد، این نکته باعث شده برخی به اشتباه شب چلّه را به معنای بلندترین شب سال ندانند و این در حالی است که حد فاصل لحظه غروب خورشید در شامگاه ۳۰ آذر تا طلوع آن در بامداد اول دی، طول این شب به حساب می‌آید و در بین شب‌های سال این شب طولانی‌ترین شب محسوب می‌شود.
عتیقی خاطر نشان کرد:، ولی متاسفانه طی سال‌های اخیر شاهدیم که برخی از افراد گویا فقط برای دیده شدن و یا نشان دادن دقت‌های ظاهری علمی خود، ناآگاهانه به مقابله با اندیشه بزرگان پاک این سرزمین و زیر سؤال بردن آیین‌های نیک به جا مانده از پیشینیان این مهد علم و ادب می‌پردازند.