پاییز امسال برای مردمی که ساکن تهران و شهر‌های بزرگ ایران هستند، متفاوت می‌گذرد؛ چند روز به پایان آذرماه مانده و خبری از بارندگی مورد انتظار نیست؛ هوا گرم است و کم‌بارش. این گرما نه‌تن‌ها برای ساکنان بیشتر استان‌های ایران محسوس است، بلکه خودش را در آمار و ارقام هم نشان می‌دهد.
به گزارش هم میهن، براساس آخرین داده‌های تحلیلی مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، از ابتدای پاییز تاکنون دمای تمام ۳۱ استان کشور حدود نیم تا ۲ درجه سانتیگراد گرم‌تر از نرمال بوده است. تجربه تابستان‌های داغ در سال‌های گذشته و اکنون پاییزی بسیار کم‌بارش و گرم، این سوال را در ذهن‌ها پررنگ می‌کند که آیا همه این موارد نتایج تغییر اقلیم است؟ اگر تغییر اقلیم تا این اندازه به ما نزدیک است، در چنین شرایطی، وضعیت زمستان چطور خواهد بود؟ این روند تا کجا ادامه خواهد داشت و آیا راهی برای جلوگیری از این افزایش عجیب دما در سال‌های آینده وجود دارد یا خیر؟
در نگاه اول شاید این‌طور به‌نظر برسد که اندکی گرما در پاییز، مشکل عمده‌ای ایجاد نخواهد کرد و یکی، دو درجه کمتر یا بیشتر تاثیر قابل‌توجهی نخواهد داشت، اما واقعیت این است که اندازه‌گیری دما نشان می‌دهد، وقتی تغییرات از میانگین دمای سالانه فاصله می‌گیرد، عواقب جدی در انتظار زمین خواهد بود.
گرچه این تغییرات در سراسر کره‌زمین رخ می‌دهد، اما همه ما پاییز امسال، آن را با روز‌های آفتابی و دمایی شبیه روز‌های اواخر اسفندماه یا اوایل بهار تجربه کردیم. بنابه گفته احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و سرپرست بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، گرمای محسوس پاییز ۱۴۰۲ در نیمه شرقی کشور بیش از بقیه نقاط بود و آذرماه بیش از مهرماه و آبان‌ماه، دما به بالاتر از میانگین این فصل در کشور رسید. به گفته او اگر به صورت میانگین‌های هفته‌ای دمای پاییز را بررسی کنیم، می‌بینیم که استان‌هایی مثل آذربایجان، اردبیل، تهران و خراسان بیش از ۵ درجه از دمای نرمال بالاتر بوده است.
وظیفه درباره وضعیت بارش‌ها هم می‌گوید: «بارش‌های پاییزه در اغلب استان‌ها بسیار کم بوده که علتش وجود هوای گرم در نیمه شرقی اروپا، شمال آفریقا و خاورمیانه بوده است. استقرار هوای گرم باعث شد که سیستم‌های بارشی که از غرب می‌آیند، فرصتی پیدا نکنند تا در منطقه ما تقویت شوند و بارش داشته باشند و درنهایت بارش کمتر از میانگین این زمان از سال را تجربه کردیم.»
این اظهارات در شرایطی است که پیش‌بینی شده بود امسال ایران ترسالی را در پاییز و زمستان تجربه می‌کند، اما بارش‌ها دست‌کم در پاییز این پیش‌بینی برخی از هواشناسان را عملی نکرد. ضمن اینکه حتی اگر ترسالی در یک یا دو سال آینده به وقوع بپیوندد، نمی‌تواند به‌تن‌هایی مانع از اثرات گسترده تغییر اقلیم باشد. مطابق داده‌های مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی در این میان، استان گیلان با میانگین دریافت حدود ۱۰۸ میلی‌متر باران، پربارش‌ترین استان کشور و پس از آن بیشترین بارش‌ها به‌ترتیب برای استان‌های مازندران با ۹۶، گلستان ۵۹ و اردبیل با ۳۹ میلی‌متر بوده است.
پیش‌بینی وضعیت هوا کار ساده‌ای نیست و نمی‌توان دقیق گفت که زمستانی که در راه است، پاییز کم‌بارش امسال را جبران خواهد کرد یا خیر. اما وظیفه با اشاره به الگو‌های هواشناسی از تداوم این وضعیت خبر می‌دهد: «بارش قابل‌توجهی را نخواهیم داشت، مدل‌های عددی نشان می‌دهد که دمای بیش از نرمال ادامه خواهد داشت. این درحالی‌است که بارش‌های زمستانه بسیار مهم‌اند، به‌ویژه بارش برف که در تداوم جریان رودخانه‌ها در فصل بهار و تابستان بسیار ضروری و حیاتی است و اگر این اتفاق نیفتد، احتمال خشکی برخی از رودخانه‌ها وجود دارد.»
گاهی با برف در اوایل بهار مواجه می‌شویم که معمولاً به محصولات کشاورزی خسارت‌های زیادی وارد می‌کند و برخلاف برف زمستان که به آرامی سفره‌های زیرزمینی را غنی می‌کند، با آب شدن ناگهانی خطر سیلاب را به‌دنبال خواهد داشت. ازسویی‌دیگر و بنابه اعلام سازمان جهانی هواشناسی در اواخر سال ۲۰۲۳ بیش از اوایل سال، پدیده ال‌نینو منجر به افزایش دمای زمین شد. ال‌نینو باعث گرما و البته رطوبت بیشتر می‌شود و در سال‌هایی که این پدیده به وقوع می‌پیوندد، انتظار محققان این است که بارش‌ها هم افزایش پیدا کند، اما با اینکه گرمای پاییز امسال محسوس بود، بارش‌ها دست‌کم در ایران چنگی به دل نزدند.
بیش از سه‌دهه است که توجه جامعه جهانی به تغییرات اقلیمی جلب شده و هرکجا که دو مشخصه افزایش دمای سطح زمین و کاهش بارش‌های جوی بیشتر بروز پیدا کرده است، آسیب‌پذیری منطقه در برابر تغییرات اقلیمی بیشتر بوده و هرجا که این دو مشخصه کمتر دیده شده، به‌معنای این بوده که منطقه کمتر آسیب خواهد دید. با وجود تمام نشانه‌هایی که تغییرات اقلیم هر روز برای‌مان آشکار می‌کند، هنوز بسیاری از سیاستمداران جهان آن را انکار می‌کنند و معتقدند، طبیعت می‌تواند خودش را با تغییرات سازگار کند و جای نگرانی نیست.
تغییرات آبوهوایی یا همان تغییر اقلیم، به هر تغییر مشخص در الگو‌های مورد انتظار برای وضعیت میانگین آبوهوایی که در طولانی‌مدت در یک منطقه خاص یا برای کل اقلیم جهانی رخ می‌دهد، گفته می‌شود. این پدیده، نشان‌دهنده تغییرات غیرعادی در آب‌وهوای زمین است و هشداری است برای اینکه بدانیم زمین توان فشاری که به آن وارد شده را ندارد.
مجید شفیع‌پور، رئیس مؤسسه ملی تغییر اقلیم و محیط‌زیست دانشگاه تهران با اشاره به تردید برخی از محققان درباره آغاز تغییرات اقلیم توضیح می‌دهد: «این پرسش برای بسیاری از محققان ایجاد شده بود که آیا تغییر اقلیم، رخدادی موقت و گذراست یا تداوم دارد؟ اما درحال‌حاضر با مشاهدات ماهواره‌ای و اندازه‌گیری‌های دمای لایه‌های مختلف جو این واقعیت خودش را نشان داده است که پدیده گرمایش جهانی چند سالی است آغاز شده و با روند افزایش کربن در جو ادامه خواهد داشت. اولین نشانه‌های این تغییرات حدود ۴۳ سال پیش یعنی در اوایل دهه ۸۰ میلادی خودش را نشان داد و حالا تقریباً بیشتر مردم جهان نشانه‌های این تغییرات را در زندگی‌شان احساس می‌کنند.»
با طولانی‌شدن اثر تغییر اقلیم، مناطق خشک، خشک‌تر می‌شود و طی روند کاهش بارندگی‌ها و افزایش دما در جهان با دسترسی آب کمتر در آن سرزمین‌ها، پوشش گیاهی و سبزینگی هر روز بیش از قبل کاهش می‌یابد و با افزایش گردوخاک و رشد پدیده‌هایی همانند آتش‌سوزی و سیل‌های فراوان به‌صورت سیل‌آسا برای کشور‌های مختلف جهان رقم می‌خورد. البته در سال‌های اخیر مواردی از این دست را در نقاط مختلف جهان شاهد بودیم و شاید سهمگین‌ترین مواردش را در استرالیا و کانادا دیدیم که آتش‌سوزی‌های طولانی و گسترده چه بر سر جنگل‌ها و طبیعت این مناطق آورد.
به استناد گزارش سازمان جهانی هواشناسی، گرم‌ترین سال ثبت‌شده در جهان، سال ۲۰۱۶ است که ال‌نینوی شدیدی رخ داد و ۸ سال گرم ثبت‌شده جهان، همگی در ۸ سال اخیر اتفاق افتاده‌اند که هم‌زمان با افزایش انتشار دیاکسیدکربن در جو هم بوده است. با این‌حال سال ۲۰۲۳ تاکنون به یکی از گرم‌ترین سال‌های تاریخ زمین تبدیل شده است که براساس گزارش‌های اعلام‌شده در نشست سالانه تغییر اقلیم COP۲۸، میانگین انتشار کربن در جو به بالاترین مقدار خود پس از انقلاب صنعتی (۱۸۵۰) رسیده است.
کربن تولید شده از سوخت‌های فسیلی در جو با جذب گرمای خورشید باعث گرم‌تر شدن کره‌زمین می‌شود و تا زمانی که کشور‌ها نتوانند انتشار کربن را مدیریت کنند، پدیده گرمایش جهانی که نتیجه تغییر اقلیم است، ادامه خواهد داشت.
شفیع‌پور در همین رابطه به تابستان گرمی که نیم‌کره شمالی در سال ۲۰۲۳ پشت سر گذاشت، اشاره می‌کند: «پژوهشگران حوزه تغییر اقلیم با استناد به آمار میانگین دما در سال‌های اخیر پیش‌بینی می‌کنند که در ۱۰ سال آینده هم این روند ادامه دارد و اگر کشور‌ها به تعهدات‌شان در زمینه کاهش انتشار کربن پایبند نباشند، پیامد‌های جدی‌تر تغییر اقلیم را شاهد خواهیم بود.»
او با اشاره به راهکار‌هایی که در این حوزه مطرح است، می‌گوید: «درحال‌حاضر کشور‌ها می‌توانند با خنثی‌سازی کربن، جلوی افزایش دمای کره‌زمین را بگیرند، به‌این‌معنا که به اندازه‌ای انتشار کربن داشته باشند که بتوانند به همان اندازه، کربن را توسط چاهک‌ها جذب کنند. منظور از چاهک‌ها هم همان جنگل‌ها و عرصه رستنی‌هاست که طبیعتاً برای رشدشان به کربن جو نیازمندند. این درحالی‌است که متاسفانه امروزه شاهدیم عرصه‌های کشاورزی و جنگلی به ساختمانی و مسکونی تغییر کاربری می‌دهند که این مسئله مسلماً به‌نفع افزایش کربن در جو خواهد بود.»
داده‌های جهانی حاکی از این است که در سال ۲۰۲۳، میزان کربنی که به جو زمین وارد شده، حدود ۴۰ میلیارد تن بوده است که از این مقدار ۳۷ میلیارد تن ناشی از سوزاندن سوخت‌های فسیلی است.
گرمایش جهانی همان‌طور که از نامش پیداست، استثنایی برای کشور‌ها قائل نبوده است، اما بررسی تغییرات دمایی از آغاز انقلاب صنعتی نشان می‌دهد، میانگین دمای کره‌زمین حدود ۲۱/۱ درجه سانتیگراد افزایش یافته است، اما به‌گفته شفیع‌پور، میانگین دمای غرب آسیا که ایران را هم شامل می‌شود، حدود ۱/۲ درجه سانتیگراد بوده که از میانگین دمای کره‌زمین هم بیشتر بوده است. مطابق مستندات و مشاهدات از زمستان سال ۲۰۲۰ پیرامون رود‌های دجله و فرات و در کشور‌های سوریه، عراق و ایران افزایش دما و کاهش بارش به‌ثبت رسیده است. این موارد می‌تواند گواه این باشد که کشور در برابر تغییرات اقلیمی بسیار آسیب‌پذیر است و سیاستمداران و مسئولان برای جلوگیری از خطرات جدی سال‌های پیش رو باید برنامه عملیاتی دقیقی داشته باشند.
به گفته سپیده رحمان‌پور، پژوهشگر حوزه تغییرات اقلیم، افزایش هرچه بیشتر دما بر اثر گرمایش جهانی و اقدامات انسانی برای اقلیم ایران که به‌جز نواحی ساحلی شمالی و بخش‌هایی از غرب، عمدتاً خشک و نیمهخشک به‌شمار می‌رود، پیامد‌هایی مانند احتمال کاهش بارش سالانه مثل برف و باران، جابه‌جایی فصل‌ها (برای بیشتر مناطق کوتاه‌تر شدن زمستان و طولانی شدن تابستان)، ذوب زود هنگام یخچال‌های طبیعی کوهستانی، بارش بیشتر باران نسبت به برف، کاهش رواناب تمام حوضه‌های آبریز تا حدود ۱۲درصد، فرسایش خاک، بروز سیل و سیلاب و وقوع وقایع فرین (رویداد‌هایی با شدت بالا و احتمال وقوع کم که بسیاری از شاخص‌های اقلیمی را تحتالشعاع قرار می‌دهند) و افزایش شدت خشکسالی در پی خواهد داشت.
رحمان‌پور ناتوانی‌های دیپلماتیک در تامین حقابه‌ها و گرایش‌های مبتنی بر هیدروژمونی برخی از کشور‌های منطقه را علت آسیب‌پذیری بیش از متوسط جهانی می‌داند: «ایران، خاورمیانه و بخش‌هایی از غرب آسیا و شمال آفریقا از تغییر اقلیم و بروز دوره‌های کم‌آبی و خشکسالی بیشتر از کشور‌های دیگر تاثیر پذیرفته‌اند و این عمدتاً ناشی از مداخله‌های نابه‌جای انسان در طبیعت، سوء مدیریت، اولویت نبخشیدن به محیط‌زیست، طراحی الگو‌های توسعه بدون مدنظر قرار دادن مفهوم توسعه پایدار، تغییرات کاربری اراضی و ناآگاهی افکار عمومی بوده است.»
در سال‌های اخیر شاهد پروژه‌هایی بوده‌ایم که به‌طور مشخص اجرای‌شان می‌توانست نظم اکوسیستم یک منطقه را بر هم بزند و، چون منفعت اقتصادی داشته، تلاش جدی ازسوی دولت برای توقف آن صورت نگرفته است. درختان بسیاری که برای ساخت کارخانه یا معدن بریده شدند و سد‌های متعددی که بدون بررسی دقیق و در نظر گرفتن شرایط زیست‌بوم منطقه ساخته شدند، پیامد‌هایی کوتاه‌مدت و بلندمدت دارند که در آینده بیشتر از امروز لمس‌شان خواهیم کرد. تولید متان و دیاکسیدکربن ناشی از فلرسوزی (ایران در آن مقام چهارم جهان را دارد) و حوادث ناشی از استخراج و انتقال سوخت‌های فسیلی غیرقابل انکارند، اما کوتاه نیامدن از مصرف آن هم می‌تواند سرزمینی خشک و بی‌حاصل را برای کشور‌ها رقم بزند. این موارد باعث می‌شود نگرانی فعالان محیط‌زیست و متخصصان حوزه تغییرات اقلیم برای کشورمان شدت پیدا کند و اکنون که اثرات گرمایش جهانی را بیش از همیشه احساس می‌کنیم، نگرانی‌ها هم افزایش می‌یابد.
دُبی، از ۹ تا ۲۱ آذرماه میزبان نشست امسال سازمان ملل متحد در زمینه تغییرات آبوهوایی زمین موسوم به COP۲۸ بود که بیش از ۷۰ هزار نماینده از سراسر جهان در این اجلاس بین‌المللی حاضر شدند تا با تصمیمات و پیشنهاد‌های جدید راه‌حلی برای متوقف‌کردن افزایش دمای کره‌زمین ارائه دهند. در سال ۲۰۱۵ که پاریس میزبان این نشست بود، کشور‌ها متعهد شدند میزان تولید سوخت‌های فسیلی‌شان را کاهش دهند تا افزایش دمای کره‌زمین در حد ۵/۱ درجه سانتیگراد متوقف شود، اما گزارش‌های نشست امسال نشان داد که تا سال ۲۰۲۷ احتمالاً افزایش دمای زمین از مرز ۵/۱ درجه می‌گذرد و این گواه عدم‌پایبندی کشور‌ها به میزان کنترل سوزاندن سوخت‌های فسیلی است.
راهکار‌هایی که متخصصان و فعالان محیط‌زیست، همچنین کشور‌هایی که تجارب مثبتی در کاهش تولید کربن داشته‌اند، نشان می‌دهد چندبرابر کردن تجهیزات مورد نیاز برای استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر می‌تواند راه‌حل خوبی برای این بحران باشد. افزایش شمار توربین‌های بادی، سلول‌های خورشیدی و دیگر انرژی‌های پاک از حجم مصرف سوخت‌های فسیلی می‌کاهد و استفاده از فناوری‌های نوین مثل ساخت بتن‌های جاذب کربن در کانادا می‌تواند ایده‌ای برای مدیریت تولید کربن باشد. بخش مهم دیگر این نشست به انتقاد‌های گسترده کشور‌ها درباره امارات اختصاص داشت.
از آنجا که امارات با تولید ۴ میلیون بشکه نفت خام در روز یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت جهان به‌حساب می‌آید به‌طور جدی به انتشار گاز‌های گلخانه‌ای و تغییرات آبوهوایی دامن می‌زند. البته اماراتی‌ها هم توجیه خودشان را دارند و می‌گویند از مسیر تولید نفت می‌خواهند منابع مالی به‌دست آورده تا بتوانند کشورشان را به‌سمت آینده‌ای سبزتر سوق دهند و همین مسائل باعث پیچیده‌تر شدن تصمیم‌گیری‌های سیاسی در بین کشور‌ها می‌شود.
برخی معتقدند، کشور‌های پیشرفته از فرصت خود برای سوزاندن سوخت‌های فسیلی استفاده کرده‌اند و حالا که کشور‌های در حال توسعه، سوخت فسیلی را استفاده می‌کنند آن‌ها را مورد شماتت قرار می‌دهند و همین امر باعث می‌شود کشور‌ها به تعهدات‌شان پایبند نباشند. در کنار همه این موارد نکته‌ای که می‌تواند زمینه‌ای برای کنترل دقیق‌تر را فراهم آورد، اندازه‌گیری دقیق آلاینده‌ها و میزان استفاده از سوخت‌های فسیلی است.
کاری که خیلی از کشور‌های در حال توسعه آن را به دقت انجام نمی‌دهند. آمار و ارقام دقیق می‌تواند کمک کند تا راهکار‌هایی برای کاهش آن اندیشیده شود مثلاً اینکه بیشترین میزان مصرف سوخت در کدام بخش‌هاست، چقدر اراضی کشاورزی و جنگلی طی سال نابود شده یا مواردی ازاین‌دست می‌تواند ایده‌هایی برای کنترل وضعیت به‌دست بدهد. از دیگر نکات قابل‌توجه این اجلاس، پیشنهادات کشور‌های اروپایی برای استفاده از منابع تجدیدپذیر در تولید برق بود که با همراهی دولت‌ها می‌تواند گزینه جالبی برای تشویق مردم به استفاده از سلول‌های خورشیدی در پشت‌بام خانه‌ها باشد.