نقالان نگهبانان فرهنگ عامه به شمار می‌روند و در مقاطع طولانی در تاریخ ایران نقالی حضور پررنگ داشت، اما با تغییر سبک زندگی ایرانی‌ها که دیگر کم‌کم قهوه‌خانه و کاروانسرا‌ها جای‌شان را به کافه‌ها دادند؛ کمتر به این هنر نمایشی که ریشه در زیست مردم دارد، توجه می‌شود.
به گزارش اعتماد، جشنواره تئاتر آیینی و سنتی یکی از رویداد‌هایی به شمار می‌رود که در این بیست دوره‌ای که تاکنون برگزار شده، کمک کرده تا به هنر نقالی دوباره توجه شود و نسل جدیدی از نقالان پا به عرصه وجود بگذارند، نقالانی که در میان آن‌ها زنان و دختران خردسال نیز به چشم می‌خورد. اما در بیست و یکمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی به یک‌باره برگزار‌کنندگان تصمیم گرفتند تا بخش جوانه‌های نمایش‌های ایرانی را حذف کنند.
بخش ویژه «جوانه‌های نمایش ایران» به منظور آشنایی کودکان و نوجوانان با هنر‌های آیینی و سنتی و نیز ترغیب و تشویق آن‌ها به فراگیری بنیان‌های هنری ملی و مذهبی در جهت کمک به پشتوانه‌سازی و تربیت نسل جدید نمایش‌های ایرانی بود که نقالی نیز یکی از شاخه‌هایی بود که در این بخش برگزار می‌شد و دبیری دو دوره پایانی آن را مهدی صفاری‌نژاد برعهده داشت، اما با حذف این بخش و با توجه به این، هیچ رویداد دیگری در این حوزه برگزار نمی‌شود؛ برگزاری جشنواره نقالی و روایتگری سیلک از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چراکه فرصت جدیدی را پیش نونهالان تئاتر می‌گذارد که می‌توان بخش ویژه‌ای در نخستین دوره برای حضور کودکان و نوجوانان اختصاص داد.
نخستین جشنواره نقالی و روایتگری سیلک کاشان در سه بخش رویش، مرشدترابی و کهنه‌سواران با دبیری مسعود نوری‌فرد با حمایت بخش خصوصی از بیستم تا بیست و ششم آبان ماه در کاشان برگزار شد. با اینکه این نخستین‌بار بود که این رویداد برگزار می‌شود، اما در نخستین گام ۷۰ اثر از ۲۰ شهر ایران به دبیرخانه این رویداد ارسال شد و پس از داوری ۲۶ اثر از ۱۴ شهر امکان حضور در این رویداد را داشتند و در مکان‌های تاریخی و فرهنگی، مدارس و کافه‌های سطح شهر کاشان و آران و بیدگل اجرا شدند و مرشد حسین ظاهری، داریوش نصیری و مهدی صفاری‌نژاد داوری نخستین بخش مسابقه این جشنواره را برعهده داشتند.
در این رویداد فرهنگی و هنری از مجموع ۷۰ اثر ارسالی از ۱۵ استان کشور، نقالان راه یافته به بخش رقابتی جشنواره در بخش «مرشدترابی» (مسابقه بزرگسال) با ۷ اثر، «بخش رویش» (مسابقه سنین پایه نونهال و نوجوان) با ۱۷ اثر، «بخش قهوه‌خانه‌ای» (مسابقه کهنه‌سواران و پیشکسوتان) با یک اثر و «بخش پژوهشی» (یادبود استاد جلال ستاری) با ۲ اثر از ۲۰ تا ۲۶ آبان ماه با برگزاری نشست‌های تخصصی و اجرای نقالان در مکان‌های تاریخی، فرهنگی و مدارس منطقه فرهنگی کاشان به اجرای برنامه پرداختند. به همین منظور با مسعود نوری‌فرد، دبیر این رویداد گفتگو کرده‌ایم.
چه شد که به هنر نقالی علاقه‌مند شدید؟
من از سال ۱۳۷۷ به واسطه علاقه‌ای که به تئاتر داشتم وارد رشته هنر‌های نمایشی شدم، اما به مرور و نفس کشیدن و مشق کردن در عرصه تئاتر و به واسطه آشنایی که با استاد داوود فتحعلی‌بیگی آقای نمایش ایران داشتم و شاگردی در محضر ایشان و البته نیازی که در شهرم کاشان احساس می‌کردم، تصمیم گرفتم تمرکزم را روی هنر نقالی بگذارم. احساس کردم که هنر نقالی در شهرم کاشان رو به فراموشی است و از آن رو تمرکز و وقت و انرژی‌ام را روی هنر‌های نمایش ایرانی به ویژه نقالی و خیمه‌شب بازی گذاشتم و سال‌هاست که در این حوزه فعالیت می‌کنم.
کمی درباره جایگاه و پیشینه هنر نمایش‌های آیینی در کاشان بگویید.
کاشان از دیرباز مهد فرهنگ و هنر بوده و در زمینه نمایش‌های آیینی و سنتی به‌ویژه نقالی و حتی تعزیه حرفی برای گفتن داشته است. در تعزیه میرعزای کاشی را داریم که فخر تعزیه ایران بوده و در نقالی هم کاشان سابقه بسیار درخشانی دارد. با توجه به نشانه‌هایی که در سیلک وجود دارد و پیشینه روایتگری که شروع آن از انسان‌های اولیه بوده است و همین‌طور با تکیه بر پژوهش‌های صورت‌گرفته نشان می‌دهد که در قرون هفتم و هشتم هجری- قمری حسن کاشی یکی از نقالان بنام ایران بوده است و این روند در گذر زمان همواره ادامه داشته و در کاشان همواره مردم نسبت به هنر نقالی عشق و علاقه خاصی داشتند و همین عشق و علاقه کمک کرد تا این هنر هرگز رو به فراموشی نرود. با تلاش‌هایی که در دهه‌های اخیر در زمینه آموزش نقالی در کاشان انجام شده و تداوم دارد، می‌توان گفت کاشان شایسته عنوان شهر ملی یا حتی شهر جهانی نقالی و روایتگری است. امیدوارم با حمایت‌های دولتی و اداره کل هنر‌های نمایشی بتوانیم این نام را که برازنده تمدن هفت هزار ساله کاشان است برای شهرمان به ارمغان بیاوریم.
نقالی در هنر‌های بصری‌مان که از گذشته تا به امروز به ما رسیده از چه جایگاهی برخوردار است؟
اگر به نشان نخستین جشنواره نقالی و روایتگری سیلک دقت کنید یک فرد روایتگر است که از دوره‌های سوم یا چهارم سیلک که روی سفالینه‌های به جا مانده از تمدن سیلک نقش بسته و نقوش سفالینه‌های زیر لعابی و زرین فام از قرن هفتم و هشتم قمری کاشان با مضمون روایت بهرام و آزاده، خسرو و شیرین و سایر مضامین خمسه نظامی در کنار مضامین روایی شاهنامه در سفالینه‌های دوره صفوی و ورای همه آن‌ها آنچه در فرش، پارچه و گچبری‌های قاجار از روایات حماسی ایرانی از کاشان بر می‌آید، می‌توان گفت ارتباطی عمیق میان این دو شاخه هنری همیشه برقرار بوده است. ما در کاشان در حال طرح‌ریزی برای تلفیق این دو هنر برای اجرای رویداد در کاشان هستیم. امیدواریم این رویداد هم به زودی در کاشان به اجرا در‌آید.
چه شد که تصمیم گرفتید جشنواره مستقلی برای نقالی برپا کنید؟
نقالی هنر زنده‌سازی تاریخ و روایت آن در زندگی معاصر است. به‌گونه‌ای که مخاطب گمان کند در دل تاریخ گام نهاده است. نقالی باعث افزایش روحیه اعتماد به نفس و خودباوری می‌شود. چیزی که امروزه حلقه مفقوده نونهالان و نوجوانان ماست. بر همین اساس تمرکز من هم بر سنین پایه است و آموزش‌های نقالی ما چه در کانون جوانه‌ها و چه در تماشاخانه نصر بیشتر در این سنین است، چراکه معتقدم کودکان آینده سرزمین ما هستند و باید به آینده سرزمین‌مان بیندیشیم. به هر روی سالیانی است تلاش کردیم تا نقالی در کاشان رواج پیدا کند و در این راستا کلاس‌های آموزشی متعددی در فضا‌های مختلف شهر برگزار کردیم و خوشبختانه امروز این جریان در کاشان بسیار پویا و محکم است.
در نخستین جشنواره نقالی و روایتگری سیلک بیشتر چه متونی مورد توجه نقالان قرار گرفت؟
در جشنواره متون مختلفی در غالب ۷۰ اثر از ۲۰ شهر و استان به دبیرخانه ارسال شده که در آن متون مذهبی، حماسی و ملی به چشم می‌خورد که غالب آثار همه از تومار‌های مربوط به حماسه‌های شاهنامه بود.
پیش از این به جایگاه نقالی در کاشان اشاره کردید، در مجالس نقالی سهم زنان نقال چقدر بوده است؟
ریشه نقالی در کاشان از دیرباز بوده و افراد زیادی تلاش کردند تا این چراغ روشن بماند. تنها بازمانده نقالان نسل قدیم کاشان مرشد رضا کریمی‌عراقی است که در جشنواره هم از ایشان تجلیل کردیم. اما سالیان درازی بود که از دهه ۷۰ به این طرف این هنر به شدت کمرنگ شده بود نه تنها در کاشان چه بسا در کل ایران. در گذشته هم نقالی در فضا‌های مختلفی برگزار می‌شده. مثلا پرده‌خوانی‌ها یا مجالس نقالی مذهبی غالبا در مکان‌هایی که عموم مردم بوده‌اند مثل بازارچه مشهد اردهال در زمان آیین قالیشویان که یک مراسم سنتی و مذهبی ثبت شده است یا نقالی و شاهنامه‌خوانی‌ها در شب یلدا. ولی عمده اجرای نقالان در قهوه‌خانه‌ها که مکانی مردانه بوده صورت می‌گرفته که نقال به بیان داستان شاهنامه می‌پرداخته است. در چنین شرایطی سهم زنان نقال همواره در تاریخ نقالی کم بوده است.
چرا جشنواره نقالی در کاشان برگزار شد؟
پیشینه نقالی در شهر کاشان بسیار طولانی است، اما در خصوص اجرای این جشنواره در کاشان واقعیت این است که طرح جشنواره نقالی و روایتگری سیلک را در سال ۱۳۹۸ نوشتم و تصمیم به اجرای آن داشتم، اما بنا به دلایل مختلف مثل عدم حمایت‌ها و شیوع کرونا این طرح اجرا نشد تا ابتدای امسال که آقای اکبر رضوانیان، مدیرعامل موسسه فرهنگی و هنری گذرخانه نقالی کاشان بود، رفتم و پس از بررسی طرح طی یک تفاهمنامه‌ای قرار شد این رویداد را با کمک ایشان و همراهی دوستان دیگرم به صورت مستقل و بدون حمایت دولتی برگزار کنیم که اگر حمایت‌های این عزیزان نبود این رویداد در کاشان و به نام کاشان ثبت نمی‌شد.
در کشور چند جشنواره در حوزه نقالی برگزار می‌شود؟
اگر با نگاه تخصصی و حرفه‌ای نگاه کنیم، جشنواره نقالی و روایتگری سیلک تنها رویداد تخصصی در این حوزه است و سال‌هاست جای خالی یک جشنواره نقالی تخصصی در کشور احساس می‌شد، اما در جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی که دو سال یک‌بار در تهران برگزار می‌شود، بخش‌های مختلفی از گونه‌های نمایشی ایرانی شرکت می‌کنند که یکی از آن‌ها نقالی است.
آیا قصد دارید کتاب جشنواره نقالی را منتشر کنید؟
بله، قطعا این جشنواره هم مانند سایر جشنواره‌های تخصصی و حرفه‌ای برای ثبت تمامی اتفاقات و به یادگار ماندن آن‌ها و با توجه به اینکه تلاش ما بر تداوم این جشنواره است، کتابی خواهد داشت که در همین راستا آقای عطارزاده و خانم استادی در حال تدوین و نگارش کتاب نخستین جشنواره نقالی و روایتگری سیلک هستند.
جشنواره چقدر با اقبال از سوی هنرمندان و مردم روبه‌رو شد؟
در خصوص بازخورد این رویداد هم باید بگویم با توجه به حضور آقای نمایش ایرانی استاد داوود فتحعلی‌بیگی در آیین رونمایی از پوستر جشنواره، حضور مدیرکل محترم مرکز هنر‌های نمایشی دکتر کاظم نظری در دو روز مستمر در این جشنواره و همچنین حضور داوران صاحبنام این رویداد آقایان داریوش نصیری، حسین ظاهری و مهدی صفاری‌نژاد که هر سه از اساتید دانشگاه و هنرمندان خوشنام نمایش‌های ایرانی هستند، بازتاب خیلی گسترده‌ای در رسانه‌ها و مطبوعات کشور داشت و مردم کاشان نیز از این رویداد استقبال درخور توجهی کردند. با گذشت کمتر از یک ماه از پایان جشنواره درخواست‌های زیادی برای شرکت در دوره دوم و حتی درخواست میزبانی از شهردار یکی از شهر‌های منطقه فرهنگی کاشان بزرگ داشتیم که در دست بررسی است.
آیا جشنواره نقالی قابلیت این را دارد به صورت رویدادی بین‌المللی برگزار شود؟
ابتدا باید این جشنواره در جدول جشنواره‌های وزارت فرهنگ و ارشاد ثبت شود تا بتوانیم با حمایت‌های مرکز هنر‌های نمایشی و سایر دستگاه‌ها زمینه‌ای را فراهم کنیم تا این رویداد به صورت بین‌المللی برگزار شود و میزبان هنرمندانی از جای جای جهان باشیم. البته مدیرکل محترم مرکز هنر‌های نمایشی قول ثبت این جشنواره را در جدول جشنواره‌های تئاتر کشور داده‌اند، امیدوارم که این امر مسیر شود تا بعد برای بین‌المللی شدن آن تلاش کنیم.
به عنوان آخرین پرسش آیا حرف ناگفته‌ای دارید؟
در پایان ضمن تقدیر و تشکر از همه همراهانم در این جشنواره که خالصانه و بدون چشمداشتی و حتی دریافت ریالی عاشقانه در کنار ما ماندند تا شاهد برگزاری نخستین دوره جشنواره باشیم، قدردانی می‌کنم. به مدیران شهری اعلام می‌کنم ما فعلا می‌توانیم به معنای واقعی کلمه با مستقل برگزار کردن این رویداد صرف کنیم، اما در ادامه پای میدان بیایند و اگر دل‌شان برای فرهنگ و هنر این شهر می‌سوزد، از این رویداد ملی با تواضع و تمام قد حمایت کنند.