از زمان صدور مجوز وزارت خزانه‌داری آمریکا به شرکت نفتی آمریکایی شورون برای تولید نفت خام در ونزوئلا و صادرات آن به آمریکا، برای مدتی چندین‌ماهه، واردات میعانات گازی ایران به کاراکاس متوقف شد؛ توقفی که چندان بوی خوبی نمی‌دهد و این پیام را مخابره می‌کند که روز‌های حذف ایران از بازار جدید صادراتی‌اش در دوران تحریم، رو به پایان است.
به گزارش هم‌میهن، زمانی که نیکلاس مادورو دست دوستی به سمت ایران دراز کرد و باوجود آنکه این دو کشور از نظر ژئوپلیتیکی نیز همخوانی ندارند و تنها مبارزه با استکبار آمریکایی و تحریم ناشی از آن، وجه مشترک‌شان است، دور از انتظار نبود که این کشور با در نظر گرفتن منافع اقتصادی خود در بحرانی که در کشور رقم خورده، یک روز ایران را جا بگذارد و این‌بار دوباره دست یاری به سمت آمریکا دراز کند؛ اتفاقی که به‌واسطه طولانی شدن تحریم‌های ایران پس از خروج ترامپ از برجام تا امروز، چندان از دولتمردان ایران دیده نشد و منافع سیاسی در اولویت منافع اقتصادی مردم قرار گرفت. در این گزارش به اتفاقی اشاره می‌کنیم که بر چهره صادرات نفتی ایران، خط انداخته و دور از انتظار نیست که با فاصله‌ای نه‌چندان طولانی، زخم خود را بر پیکره بازار‌های تازه کشف‌شده برای فروش نفت ایران بر جای بگذارد. هرچند براساس آمار‌هایی که مؤسسات ردیابی نفتکش ارائه می‌دهند، این روز‌ها با افزایش صادرات نفت ایران روبه‌رو هستیم و نادیده گرفتن تحریم‌ها ازسوی بایدن بر این فضا دامن زده، این احتیاط شرط عقل است که بخش بازاریابی شرکت ملی نفت ایران و فروشندگان دیگر نفتی در دوران تحریم، چشم بر روی این تحولات نبندند و به دنبال جایگزینی برای سهم از دست رفته ایران در ونزوئلا باشند.
همایون فلکشاهی، تحلیلگر و کارشناس ارشد مؤسسه انرژی کپلر مستقر در لندن نیز در گفتگو با «هم‌میهن» با ایمان ناصری موافق است و می‌گوید صادرات نفتا از آمریکا توسط شرکت آمریکایی شورون، سهم میعانات گازی صادراتی از ایران به کاراکاس را می‌گیرد و در نتیجه در حال از دست دادن این بازار با نزدیک شدن آمریکا و ونزوئلا با یکدیگر هستیم. او در این گفت‌وگوی کوتاه، اتفاقی که در حال رخ دادن است را براساس داده‌های مؤسسه کپلر تشریح می‌کند.
همکاری دوباره نفتی آمریکا با ونزوئلا چگونه در حال رقم خوردن است؟
شرکت خصوصی آمریکایی شورون که چندین سال در قالب پروژه پترومنگس در ونزوئلا فعال بود و تا ۲۰۰هزار بشکه در روز نفت در ونزوئلا تولید کرده و به شرکت‌های خصوصی آمریکایی و پالایشگاه‌های آمریکا صادر می‌کرد، با تحریم‌های جدید ونزوئلا دچار چالش شد. بعد از تحریم‌های نفتی ونزوئلا در دوران ترامپ، شورون دیگر نمی‌توانست نفت تولیدی خود را به آمریکا صادر کند، بنابراین تولیدش افت کرد و باعث شد تولید ونزوئلا از کمی بیش از دو میلیون و ۱۰۰ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۱۶، به میزان ۶۰۰-۵۰۰ هزار بشکه در روز افت کند.
در حال حاضر تولید نفت خام در ونزوئلا کمی بیشتر شده، زیرا دولت آمریکا به شرکت شورون معافیت داده که به فعالیتش در ونزوئلا ادامه دهد که باعث شده از اواخر سال قبل تولید پروژه پترومنگس بیشتر شود و اکنون نزدیک به ۷۵۰-۷۰۰ هزار بشکه در روز برسد. تنها نکته‌ای که شورون باید آن را رعایت کند، این است که فقط شورون می‌تواند نفت خام تولیدشده را صادر کند و به دست شرکت ملی ونزوئلایی نمی‌رسد و این تولید را می‌تواند فقط به پالایشگاه خودش در آمریکا صادر کند. در هر حال با این اتفاق صادرات ونزوئلا به آمریکا افزایش پیدا کرد. معمولا شرکت ملی ونزوئلا نباید دسترسی به درآمد حاصل از این پروژه داشته باشد، اما غیرمستقیم باعث می‌شود شورون سود بیشتری در ونزوئلا داشته باشد و باید مالیات بدهد و وقتی سودش بالا می‌رود مالیاتش هم بالا می‌رود و درآمد دولت ونزوئلا افزایش پیدا می‌کند. چون پروژه پترومنگس، نفت فوق‌سنگین است و ونزوئلا هم نفت فوق‌سنگین تولید می‌کند، ونزوئلا مجبور است نفت فوق‌سبک یا میعانات گازی و نفتا وارد کند که با نفت فوق‌سنگین مخلوط کرده تا نفتی که تولید می‌شود کیفیت بالاتری داشته باشد و بتوانند به‌صورت ساده‌تر آن را صادر کنند یا در پالایشگاه خودش از آن استفاده کنند.
در دو سه سال اخیر که تجارت بین آمریکا و ونزوئلا قطع شده بود، آمریکا به ونزوئلا نفتا صادر نمی‌کرد و بدین ترتیب ونزوئلا، واردات نفت فوق‌سبک و میعانات گازی نداشت. قبلا ونزوئلا میزان زیادی از نفتای آمریکا را برای مخلوط‌کردن با نفت فوق‌سنگین خودش وارد می‌کرد. در دو سه سال اخیر ایران وارد بازار ونزوئلا شد که بنزین برای مصرف داخل صادر می‌کرد، چون پالایشگاه ونزوئلا با مشکلات زیادی مواجه شده بود و تولید بنزین‌شان افت کرده بود.
از طرف دیگر ایران میعانات گازی به ونزوئلا صادر کرد که برای مخلوط کردن با نفت فوق‌سنگین ونزوئلا بود تا نفت را بتوانند آسان‌تر تولید و صادر کنند. درواقع بازگشایی روابط بین آمریکا و ونزوئلا تا حد محدود باعث شد شورون، نفتا را از آمریکا به ونزوئلا وارد کند که می‌تواند تأثیری بر تجارت بین ایران و ونزوئلا بگذارد، چون کاری که نفتا در بازار ونزوئلا انجام می‌دهد، همان کاری است که میعانات گازی ایران انجام می‌داد و اگر ونزوئلا بتواند نفتای بیشتری از آمریکا وارد کند، نیازش به میعانات گازی ایران کمتر می‌شود که در میان‌مدت طبیعتا بازار خیلی بزرگی برای ایران محسوب نمی‌شود. ازطرفی معلوم نیست ونزوئلا چطور پول این محموله‌ها را پرداخت کرده است. شایعاتی درباره فرستادن طلا به ایران مطرح شده بود که خیلی شفافیتی در این زمینه وجود ندارد.
رکود تجارت نفتی ایران و ونزوئلا از چه زمانی رقم خورد؟
براساس داده‌های مؤسسه کپلر در سال ۲۰۲۲، واردات نفت فوق‌سبک و میعانات گازی و بنزین از ایران به ونزوئلا به اوج خود رسیده بود. اما در عین حال در شش ماه اخیر هیچ صادراتی از ایران به ونزوئلا نداشته‌ایم. محموله‌هایی که در مارس و آوریل به ونزوئلا رسیده قبل از این ماه‌ها از ایران فرستاده شده و از ماه مارس به بعد محموله‌ای از ایران به ونزوئلا فرستاده نشده است. به بیانی دیگر آخرین محموله‌ای که از ایران به ونزوئلا رسید در ماه آوریل بوده و حدود پنج شش ماه است که هیچ تجارتی در زمینه نفت و میعانات بین گازی دو کشور صورت نگرفته است. البته تا آخر سال ۲۰۲۳ ممکن است واردات نفت فوق‌سبک و میعانات گازی و بنزین از ایران بالا برود، ولی فعلا میزانی که داریم نشان‌دهنده رکود در روابط تجاری دو کشور است.
آمار‌های مؤسسه کپلر درباره صادرات نفت ونزوئلا به ایالات متحده نشان می‌دهد که از سال ۲۰۱۸ به بعد، این صادرات نزدیک به صفر رسیده بود، اما در سال ۲۰۲۳ رو به افزایش رفته است. در مقابل واردات ونزوئلا از آمریکا نشان می‌دهد که فعلا میزان واردات محصولات نفتی از آمریکا از میزانی که در سال ۲۰۱۸ وارد می‌شد، خیلی دور است، ولی در ۲۰۲۳ کمی رو به افزایش رفته است. در شش ماه اخیر نیز ونزوئلا یک میلیون و ۳۷۰ هزار بشکه نفتا از آمریکا وارد کرده و همه این موارد را شرکت شورون برای فعالیت خودش وارد می‌کند، یعنی شرکت ملی ونزوئلا فعلا حق ندارد خودش وارد مبادلات با شرکت‌های خصوصی دیگر آمریکایی شود و خودش نفتا وارد کند.
پس ایران باید بازار ونزوئلا را کلا نادیده بگیرد؟
در هر حال میزان نفتایی که شرکت آمریکایی شورون از آمریکا وارد می‌کند، سهم بازار ایران را می‌گیرد، زیرا ایران بیشتر میعانات گازی به ونزوئلا صادر می‌کرد و نفتا همان کاری را در بازار ونزوئلا انجام می‌دهد که میعانات گازی ایران می‌توانست انجام دهد. هرچند این صادرات جایگاه چندان ویژه‌ای در صادرات نفتی ایران نداشت.
کارشناس بین‌المللی انرژی
برای بیش از ۱۷ سال، ایالات‌متحده تحریم‌هایی را در پاسخ به فعالیت‌های دولت و افراد ونزوئلا اعمال کرده است. اولین تحریم‌های اعمال‌شده مربوط به عدم همکاری ونزوئلا در مبارزه با مواد مخدر و مبارزه با تروریسم است. دولت اوباما تحریم‌های هدفمندی را علیه افراد به دلیل نقض حقوق بشر، فساد و اقدامات ضددموکراتیک اعمال کرد. دولت ترامپ در واکنش به اقتدارگرایی فزاینده رئیس‌جمهور نیکلاس مادورو (در قدرت از سال ۲۰۱۳) و در تلاش برای حمایت از دولت موقت به رهبری خوان گوایدو (۲۰۱۹-۲۰۲۲) تحریم‌های اقتصادی را گسترش داد. باوجود تحریم‌ها، مادورو قدرت را تحکیم کرد و پلتفرم وحدت احزاب مخالف دولت موقت به رهبری گوایدو را در اواخر سال ۲۰۲۲ منحل کرد.
درحالی‌که دولت بایدن تحریم‌ها را علیه دولت مادورو و توانمندسازان آن حفظ کرده است، در نوامبر ۲۰۲۲، وزارت خزانه‌داری مجوزی را صادر کرد تا به شرکت نفت آمریکایی شورون اجازه دهد تا پس از بازگشت مادورو به مذاکرات با مخالفان، برخی از فعالیت‌های خود را در ونزوئلا از سر بگیرد. ایالات متحده، کانادا، بریتانیا و اتحادیه اروپا سعی کرده‌اند از کاهش تحریم‌ها استفاده کنند تا مادورو را تشویق کنند در مسیری به سوی انتخابات آزاد و عادلانه در سال ۲۰۲۴ حرکت کند. با متوقف شدن دوباره مذاکرات و محرومیت نامزد‌های اصلی مخالف از رقابت برای سال ۲۰۲۴، برخی از کارشناسان خواستار مجوز‌های کمتر و احتمالا تحریم‌های بیشتر هستند.
در حال حاضر ایران، ونزوئلا و اکنون روسیه در یک جبهه واحد در حال درگیری با آمریکا هستند و نفت هر سه کشور تحت تحریم آمریکا است، اما به‌دلیل اینکه هر سه کشور نمی‌توانند مشتریان دائم و یا به عبارتی فرست‌کلاس داشته باشند. به‌ویژه ایران و ونزوئلا باید دنبال پالایشگاه‌های کوچک و یا قدیمی بگردند که با آمریکا ارتباط مالی و یا فنی نداشته باشد و روسیه هم آنجا را اشغال نکرده باشد. پس رقابت سنگینی بین این سه کشور و بسیار سنگین‌تر بین ایران و ونزوئلا برای فروش نفت خود به واسطه‌های غیررسمی و یا پالایشگاه‌های درجه دو و سه در چین هست. طبیعی است هر چقدر نفت ونزوئلا بیشتر به بازار برسد، شرایط ایران سخت‌تر می‌شود، زیرا حجم هر بازاری محدود است.
برخی می‌گویند که واردات نفت خام ونزوئلا به آمریکا برای هر دو کشور سودآور است و احتمالا ونزوئلا، ایران را کنار بگذارد. اما این نکته را در نظر نمی‌گیرند که همیشه به‌صرفه‌تر بودن برای کشور‌های صاحب قدرت ملاک نیست. بحث روابط سیاسی و ژئو‌پلیتیک هم وجود دارد. مثلا عراق می‌خواهد ۴۰۰ هزار بشکه به آمریکا نفت صادر کند و آمریکا هم می‌خرد، حتی اگر بغل دستش نفت باشد. ضمنا آمریکا هیچ‌وقت رژیم ونزوئلا را اینقدر حمایت نمی‌کند که جان بگیرد. انتخابات ونزوئلا ۲۰۲۴ است و صدای مخالفان دولت مادورو بسیار در آمریکا بلند است.
ایمان ناصری مدیرکل امور خاورمیانه مؤسسه مشاوران بازار نفت و گاز FGE:
با نزدیکی دوباره آمریکا و ونزوئلا به یکدیگر پس از حدود ۱۷ سال، به نظر می‌رسد آمریکا هم چندان ناراضی به نظر نمی‌رسد و با صدور مجوز تولید نفت به شرکت آمریکایی شورون در ونزوئلا و سپس واردات آن به آمریکا، کلید یک تغییر بزرگ برای کاهش هزینه‌های شرکت‌های نفتی را دنبال می‌کند. براساس تحلیل ایمان ناصری، مدیرکل امور خاورمیانه مؤسسه مشاوران بازار نفت و گاز FGE در گفتگو با «هم‌میهن»، در آن شرایط، واردات نفت سبک و میعانات گازی از ایران برای ونزوئلا صرفه اقتصادی نخواهد داشت و بسیار به صرفه است که از آمریکا نفت و میعانات گازی را وارد کند. به این ترتیب عجیب نیست که ایران، بازار ونزوئلا را باوجود تبلیغ‌های پروپیمان، دودستی تقدیم به آمریکا کند.
در آغاز نگاهی داشته باشیم به تحولاتی که در صنعت نفت ونزوئلا پس از تحریم‌های آمریکایی رخ داد. این تحریم‌ها با صنعت نفت ونزوئلا چه کرد و تأثیرپذیری از تحریم در مقایسه با ایران چگونه است؟
ونزوئلا از تحریم‌های آمریکا بیش از ایران ضربه خورد، زیرا نتوانست در این صنعت سرمایه‌گذاری کند و چاه‌ها و میادین را در حالت آماده‌باش نگه دارد و برای تأمین و نگهداری به میزان کافی هزینه کند. در واقع ونزوئلا هم در بخش بالادستی نفت، هم میان‌دستی که خط لوله‌ها و ترمینال‌های صادراتی را شامل می‌شود و هم در بخش پایین‌دستی پالایشی، ظرفیت تولید خود را به‌شدت از دست داد. ایران در مقایسه با ونزوئلا آسیب جدی از تحریم‌های آمریکا نخورده است، چون توانست هم ظرفیت بالادستی و هم ظرفیت پایان‌دستی و میان‌دستی خود را حفظ کند که در نتیجه صنعت انتقال و ذخیره‌سازی را در این دوران سر پا نگه‌داشت و اجازه نداد بسته شوند و بعد از بین بروند. ضربه دومی هم که ونزوئلا خورد، این است که نیروی کار متخصصش در این سال‌ها رفتند، درست برخلاف ایران که نیروی کار متخصص در صنعت نفت ماند، آنجا خیلی‌ها به کشور‌های خلیج‌فارس از جمله قطر، کویت و عربستان و شمال آفریقا ازجمله مصر، نیجریه و لیبی رفتند؛ بنابراین هم از زیرساخت و هم از نیروی انسانی ضربه بزرگی خورد.
باوجودی‌که ونزوئلا حدود ۱۷سال است که ذیل تحریم‌های آمریکا قرار گرفته، امروز به نظر می‌رسد که دو کشور تلاش دارند برای بهبود روابط خود گام بردارند. این تغییر رویکرد دو کشور پس از سال‌ها تحریم نفت سنگین ونزوئلا، چه تأثیری بر فروش نفت این کشور داشته است؟
تولید نفت ونزوئلا از حدود دو میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه در روز در سال ۲۰۱۳ به حدود ۵۰۰ هزار بشکه در روز در کمترین مقدارش در ۲۰۲۱-۲۰۲۰ رسیده است. یعنی بیش از دو میلیون بشکه در روز از تولیدش کاسته شد، اما در سال گذشته و امسال به حدود ۷۵۰-۷۰۰ هزار بشکه در روز رسیده است. این افزایش به‌خصوص به خاطر مجوزی است که در قدم اول مذاکرات بین آمریکا و ونزوئلا و رفع تحریم‌ها به شرکت نفتی آمریکایی شورون داده شده است.
براساس این مجوز، شورون هرچه در ونزوئلا نفت تولید کند، اجازه دارد تا در آمریکا آن را فرآوری کند؛ بنابراین آمریکا مجوز را مشروط به این داد که صادراتی را که از ونزوئلا به آمریکا صورت می‌گیرد، تولید شرکت آمریکایی و برای مصرف خودش باشد. ونزوئلا به‌عنوان قدم اول از این کار استقبال کرد. شورون تولید حدود ۱۵۰ هزار بشکه را شروع کرده و همان مقدار هم به آمریکا صادر می‌کند. برداشتن تحریم‌ها دو مورد دارد؛ اول اینکه به‌عنوان قرارداد میان‌مدت این اقدام صورت گیرد و در قدم بعدی، ممکن است مشابه قرارداد میان‌مدت شورون، این مجوز به بقیه شرکت‌ها داده شود. به این معناکه شرکت‌های دیگر آمریکایی نیز مجاز باشند تا آنچه در ونزوئلا تولید می‌کنند را به آمریکا صادر کنند که این امر سود دو طرفه برای شرکت و ونزوئلا دارد.
این کار چه اهمیتی برای آمریکا دارد؟
ونزوئلا از تولید ۵/۲ تا ۳ میلیون بشکه در روز در سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶، حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ هزار بشکه در روز از نفت سنگین خود را به پالایشگاه‌های گالف کوست در خلیج مکزیک آمریکا می‌داد که این پالایشگاه‌ها بسیار پیشرفته و با ضریب پیچیدگی بالا هستند و می‌توانند نفت سنگین را فرآوری کنند.
وقتی این پالایشگاه‌ها از سال ۲۰۱۹- ۲۰۱۸ نفت سنگین ونزوئلا را به‌واسطه تحریم‌ها از دست دادند و بعد از آن صادرات ونزوئلا با تحریم مطلق آمریکا صفر شد، دچار مشکل جدی شد. نفت آمریکا نفت سبک است و به درد پیچیدگی بالای پالایشگاه‌های خلیج مکزیک نمی‌خورد؛ بنابراین آمریکایی‌ها مجبور شدند نفت‌های سنگین دیگری را وارد کنند یا برای پر کردن ظرفیت ارتقای نفت سنگین به سبک، فیول اویل یا مازوت و نفت کوره باکیفیت از روسیه وارد کنند و به‌جای نفت سنگین ونزوئلا حدود ۴۰۰-۳۰۰ هزار بشکه در روز نفت کوره وارد می‌کردند که آن را با نفت سبک آمریکا تلفیق کنند تا خوراک مناسبی برای پالایشگاه‌ها فراهم شود. از زمان جنگ روسیه آن را هم از دست دادند و روی آوردند به نفت کوره خاورمیانه که مقدار قابل‌توجهی از عراق می‌خریدند. این اقدام صرفه اقتصادی پالایشگاه‌ها را به‌شدت تحت تأثیر قرار داد؛ بنابراین نبودن نفت سنگین ونزوئلا در بازار پالایشی آمریکا ضربه‌ای به اقتصاد پالایشگاه آمریکا زد و بعد هم با از دست دادن نفت کوره روسیه دومین ضربه را خوردند.
براساس داده‌های مؤسسه ردیابی نفتکش کپلر، نفت خام صادراتی از ونزوئلا به آمریکا که در سال‌های اخیر به کمتر از ۴۰۰-۳۰۰ هزار بشکه رسیده بود، اکنون به مقصد چین می‌رود. این در حالی است که بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ آمریکا بزرگترین واردکننده نفت خام از ونزوئلا بود. در رتبه بعدی چین، هند و کاراکاس قرار داشتند که به مرور زمان آمریکا، هند را مجبور به اجرایی کردن تحریم‌ها علیه ونزوئلا کرد و به این ترتیب تنها چین به‌عنوان خریدار اصلی نفت خام ونزوئلا به شمار می‌رفت؛ بنابراین ونزوئلا در بازی صادرات نفت با سه کشور ایران، چین و اکنون روسیه روبه‌روست که این سه در حال رقابت با یکدیگر هستند.
فرض کنیم آمریکا تحریم‌ها را کاملا از روی ونزوئلا بردارد. چه اتفاقی می‌افتد؟
اگر تحریم‌های آمریکا علیه ونزوئلا برداشته شود، تا حد زیادی چین از بازار این کشور حذف خواهد شد و دوباره آمریکا جای خود را در واردات نفت خام از ونزوئلا باز می‌کند. در این بین تنها چین نیست که در بازار نفت سنگین ونزوئلا کم‌رنگ می‌شود، بلکه ایران هم که با چین در این بازار رقابت می‌کرد، تحت تأثیر قرار می‌گیرد. ازسویی براساس تحلیل‌ها، صادرات میعانات گازی ایران در ونزوئلا احتمالا با کاهش روبه‌رو خواهد شد.
پیشتر ونزوئلا میعانات گازی ایران را خریداری کرده و با نفت سنگین خود تلفیق می‌کرد تا در پالایشگاه‌ها از آن استفاده کند، اما اگر تحریم‌های آمریکا به‌طور کامل برداشته شود، ونزوئلا نفت سبک را از آمریکا با هزینه پایین‌تر نسبت به ایران وارد می‌کند. مگر بر روی دوستی بخواهند توافق صادرات نفت و میعانات ایران به ونزوئلا را ادامه دهند. در هر حال در آن شرایط، واردات نفت سبک و میعانات گازی از ایران برای ونزوئلا صرفه اقتصادی نخواهد داشت و بسیار به‌صرفه است که از آمریکا نفت و میعانات گازی را وارد کند. البته چین همچنان خواهان واردات نفت خام از ونزوئلا است، اما موضوع این است که زمانی چین می‌توانست از ونزوئلا ۳۰۰-۲۰۰ یا حتی ۴۵۰ هزار بشکه در روز نفت بگیرد که ونزوئلا بیش از دو میلیون بشکه در روز صادر می‌کرد که از این میزان، حدود ۷۰۰-۶۰۰ هزار بشکه در روز تا به آمریکا و ۶۰۰-۵۰۰ هزار بشکه در روز هم به هند می‌رفت؛ بنابراین اگر ونزوئلا نتواند تولید خود را به یک‌ونیم میلیون بشکه در روز افزایش دهد، باید در نظر گرفت چه بازار‌هایی برایش می‌ماند و برای ونزوئلا از نقطه نظر اقتصادی، بازار اول بازار آمریکا خواهد بود و آمریکا هم به جای اینکه نفت کوره را از خاورمیانه و عراق وارد کند به نفعش است که به نفت سنگین ونزوئلا برگردد.