تنها در هشت‌سال گذشته (۲۰۱۴ تا ۲۰۲۲) بیش از ۵۰ هزار مهاجر غیرقانونی در مسیر‌های پرخطر قربانی یا مفقود شده‌اند. حدود نیمی از این مرگ ومیر‌ها در مسیر مدیترانه رخ داده و این دریا را به خطرناک‌ترین مسیر مهاجرت در جهان تبدیل کرده است و صحرای بزرگ آفریقا، دومین گذرگاه مرگبار جهان به شمار می‌رود.
به گزارش ایرنا، ایران در یکی از مهمترین شاهراه‌های بین‌المللی قرار دارد که امکانات و ظرفیت‌های مختلفی از طریق زمین، هوا، دریا و فضا برای انتقال کالا، انرژی و گردشگر محسوب می‌شود.
پیش از این با توجه به اهمیت این موضوع گزارش‌هایی در این زمینه و همچنین راهکار‌های تقویت این ظرفیت‌ها را در گفتگو با کارشناسان تهیه و منتشر کرده ایم.
در گزارش نخست با عنوان «پنج مسیر پرتردد ترانزیت جهانی کدامند؟» گفته شد؛ شناخت اصلی‌ترین و مهمترین کریدور‌های حملونقل دریایی و زمینی در جهان، نقش بسزایی در توسعه تجارت بین‌المللی هر کشوری دارد؛ به ویژه شناخت پنج مسیر شلوغ و پرتردد کشتیرانی در سال ۲۰۲۳ به دلیل آنکه بیش از ۹۰ درصد تجارت جهانی از طریق دریا انجام می‌شود، حائز اهمیت است.
علاوه براین در بخش دیگری از این گزارش آمده است، در دنیای امروز، بیش از ۷۰ درصد تجارت جهانی از لحاظ ارزش کالا‌ها و ۹۰ درصد از نظر تناژ از طریق دریا‌ها انجام می‌شود، اما می‌توان گفت در مجموع آمریکا و چین بیشترین سهم را از کریدور‌های بین‌المللی برای حمل و نقل کالا، انرژی و ... در اختیار دارند.
در گزارش «رقبای ایران در ترانزیت منطقه چه برنامه‌هایی دارند؟» خواندیم؛ با وجود اهمیت فوق‌العاده مساله ترانزیت در جایگاه آینده سیاسی و اقتصادی ایران، بهره‌برداری کشور از این ظرفیت مهم، به اندازه کافی نیست؛ این در حالی است که دیگر کشور‌های رقیب در منطقه با وجود مزیت‌های کمتر نسبت به ایران، در حال بهره‌برداری بیشتر از این مساله هستند.
هر از چند گاهی در فضای رسانه‌ای خبر‌هایی با مضامینی همچون «چین ایران را دور زد»، «عراق جایگزین ایران در ترانزیت شد» و «ترکیه به دنبال حذف ایران از ترانزیت است» منتشر می‌شود. البته این اخبارِ نه چندان دقیق، واقعیت بیرونی در تجارت بین‌المللی را به طور کامل توضیح نمی‌دهند. با وجود ظرفیت‌های غیرقابل چشم‌پوشی در زمینه تسهیل ترانزیت کالا، ایران هیچگاه از کریدور‌های بین‌المللی قابل حذف نیست.
در گزارشی دیگر با عنوان «موانع توسعه درآمد ترانزیتی ایران؛ خاموشی ۹۰ درصد ظرفیت» گفته شد ایران با ۱۵ همسایه، بیشترین تعداد همسایگان را بعد از روسیه و چین در اختیار دارد؛ همچنین وجود ۲۰ هزار کیلومتر راه ترانزیتی و حضور در نقطه تمرکز مهمترین راه‌های ارتباطی منطقه، به ایران ظرفیتی بی‌نظیر در حوزه ترانزیت داده است.
با این وجود، به دلایل مختلفی این ظرفیت‌ها به اندازه کافی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. آن‌هم در حالی که به گزارش ماهنامه «امنیت اقتصادی» درآمد‌های ترانزیتی، اقتصاد بسیاری از کشور‌های منطقه را در عین در اختیار داشتن مزیت‌های جغرافیایی کمتر، متحول کرده است. بخشی از دلایل این مساله به عوامل داخلی و برخی دیگر، متاثر از شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی مربوط است.
«چرا جایگاه ایران در کریدور‌های بین‌المللی بی‌نظیر است؟» عنوان گزارش دیگری بود که در آن این موضوع مطرح شد که افزایش تحریم‌های اقتصادی که صادرات کالا‌های نفتی ایران را با مشکل جدی مواجه کرده، توجه کارشناسان را به مسیر‌های جایگزین غیرنفتی جلب کرد. از جمله مهمترین جایگزین‌های ارائه شده، توسعه نقش ترانزیتی ایران به‌عنوان یک راه پر درآمد است.
کریدور بین‌المللی در ساده‌ترین تعریف، مسیری با صرفه اقتصادی بالا برای حملونقل کالا و افراد است که از قلمرو چند کشور عبور می‌کند. اگر چه تحریم‌های اقتصادی توجه بیشتری را به جایگاه ترانزیتی ایران جلب کرده، موقعیت بی‌نظیر جغرافیای سیاسی و اقتصادی ایران در طول قرن‌های گذشته مورد توجه بوده. جایگاهی که در عمل ایران را به یکی از محور‌های مهم تجارت خشکی‌پایه جهان و چهار راه تمدنی تبدیل کرده است.
حضور محوری و تعیین‌کننده در جاده ابریشم که دست‌کم ۱۸۰۰ سال در تجارت بین المللی اعتبار داشت، نشان‌گر همین مساله مهم بود. همچنین تعبیر گراهام فولر (Graham E. Fuller) از ایران به عنوان مرکز ژئوپلیتیکی جهان که در کتابش با عنوان «قبله عالم؛ ژئوپلیتیک ایران» متجلی شده، به خوبی جایگاه کشور را توضیح می‌دهد.
در گزارش حاضر بررسی مهمترین مسیر‌های ترانزیت در جابه‌جایی مهاجران (نیروی انسانی) مد نظر قرار گرفته است. زیرا اگرچه کشور‌های غربی و اروپایی که عمدتا هدف سفر مهاجران هستند، اما کشور‌های غربی از این افراد به عنوان نیروی کار ارزان برای گردش چرخ اقتصاد گرانبار خود سوءاستفاده می‌کنند.
نگاهی به نقشه جهان نشان می‌دهد که بیشترین مسیر‌های خطرناک ترانزیت مهاجران در جهان به اروپا، آمریکا، استرالیا ختم می‌شود، اما کشور‌های غربی همواره با اتخاذ سیاست‌های غیرانسانی مهاجرتی سبب مرگ و میر تعداد زیادی از مهاجران در سراسر جهان شده‌اند.
جنگ، بلایا، بحران‌های اقتصادی و مسائلی از این دست که ریشه اصلی آن اتخاذ سیاست‌های قلدرانه در اقتصاد و سیاست‌های قدرت‌های جهانی است، باعث شده که سالانه میلیون‌ها نفر در سراسر جهان مجبور به ترک خانه‌های خود و راهی مسیر‌های خطرناک در جست وجوی زندگی بهتر شوند.
در پاسخ به این پرسش که «بیشترمهاجران غیرقانونی از کجا می‌آیند و به کجا می‌روند؟»، دفتر «کمیساریای عالی سازمان ملل متحد در امور پناهندگان» (UNHCR) بیان می‌کند که تا میانه سال ۲۰۲۲ (۱۴۰۱)، از میان تمام پناهندگان زیر نظر این سازمان، ۷۲ درصد فقط از پنج کشور آمده‌اند. در حالی که کشور‌های آفریقای شمالی رایج‌ترین نقطه عزیمت برای مهاجران غیرقانونی به سمت اروپا هستند، بسیاری از این افراد از کشور‌های جنوب‌تر از جمله سومالی، اریتره، سودان و منطقه جنوب صحرای ساحل می‌آیند.
طبق گزارش سازمان بین‌المللی مهاجرت (IOM)، در سه ماه اول سال ۲۰۲۳، ۴۴۱ نفر هنگام تلاش برای رسیدن به اروپا با قایق جان خود را از دست دادند که بالاترین تعداد مرگ و میر مهاجران در مرکز مدیترانه از سال ۲۰۱۷ است.
بیشتر مهاجران غیرقانونی جهان اهل سوریه هستند؛ کشوری که از سال ۲۰۱۱ (۱۳۹۰) یک جنگ داخلی را تجربه کرد. دومین گروه بزرگ مهاجران غیرقانونی ۵.۶ میلیون نفری از ونزوئلا است؛ کشوری در حوزه آمریکای جنوبی که چندین سال است که با شدیدترین تحریم‌ها و مشکل‌های اقتصادی دست و پنجه نرم می‌کند.
افزون بر سوریه و ونزوئلا، تعداد مشابهی از پناهندگان تا میانه سال گذشته میلادی از اوکراین فرار کرده‌اند. از آن زمان، تعداد آن‌ها به حدود ۸ میلیون افزایش یافته‌است، زیرا این جنگ تا به امروز ادامه یافته است.
در نقشه زیر پنج کشور بزرگ مبدا مهاجر غیرقاونی یعنی سوریه (۶.۸ میلیون)، ونزوئلا (۵.۶ میلیون)، سودان جنوبی (۲.۴ میلیون)، افغانستان (۲.۸ میلیون) و اوکراین (۵.۴ میلیون) به چشم می‌خورد.
بنابراین، بخش بزرگی از پناهندگان از تعداد کمی از کشور‌ها می‌آیند، اما وقتی نوبت به کشور‌های میزبان می‌رسد، وضعیت چندان واضح نیست. ترکیه (۳.۷ میلیون)، کلمبیا (۲.۵ میلیون)، آلمان (۲.۲ میلیون)، پاکستان (۱.۵ میلیون) و اوگاندا (۱.۵ میلیون) پنج کشوری که از نظر عددی بیشترین مهاجر غیرقانونی را پذیرفته‌اند، میزبان ۳۶ درصد از کل مهاجران غیرقانونی زیر نظارت کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل هستند.
البته لازم به بیان است که ایران بیش از چندین میلیون پناهجوی افغان را در خود جای داده است که در گزارش سازمان ملل مورد توجه قرار نگرفته است؛ بنابراین تصور رایج مبنی بر اینکه اروپا مقصد تمامی پناهندگان از آفریقا و آسیا است، ناصحیح به نظر می‌رسد. ارقام سازمان ملل نشان می‌دهد که حدود ۸۰ درصد از مهاجران در قاره آفریقا در منطقه خود مهاجرت می‌کنند. در آسیا نیز بیشتر پناهندگان و مهاجران در آن قاره باقی می‌مانند؛ بنابراین می‌توان گفت که مهاجرت منطقه‌ای الگوی غالب حرکت مردم است.
گزارش‌های انتشاریافته از لیبی و ترکیه گرفته تا مرز ایالات متحده با مکزیک نشان می‌دهد که چگونه سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تر و مرز‌های بسته‌تر بر مسیر‌های مهاجرت تأثیر می‌گذارد و پناهجویان گاهی اوقات با عواقب مرگبار مواجه می‌شوند.
حال این پرسش به ذهن می‌رسد که چه چیزی باعث می‌شود مردم چنین خطر‌های شدیدی را به جان بخرند؟ شاید بهترین پاسخ را «وارسان شایر» شاعر بریتانیایی-سومالیایی به آن داده و گفته است: «باید درک کنید که هیچکس فرزندان خود را در قایق نمی‌گذارد، مگر اینکه دریا امن‌تر از خشکی باشد. هیچکس خانه را ترک نمی‌کند، مگر اینکه خانه دهان یک کوسه شده باشد.»
در برخی موارد، افراد از مرز دور و ملزم به درخواست پناهندگی در جایی بسیار متفاوت از تصور خود می‌شوند. در مکان‌هایی مانند بالکان و مکزیک، تعداد زیادی از مردم در طول مسیر برنامه‌ریزی‌شده توسط مرز‌های بسته گیر افتاده‌اند. مهاجران غیرقانونی در جزایر مائورو و مانوس هم در بدترین شرایط گیرافتاده و به سر می‌برند.
این امر برخی از مهاجران را وادار می‌کند تا مسیر‌های خطرناک‌تری را برای فرار از کنترل، قرنطینه و اعزام به جزایر دورافتاده جستجو کنند. برخی دیگر به قاچاقچیان روی می‌آورند یا مورد سوءاستفاده قاچاقچیان قرار می‌گیرند. به عنوان نمونه هزاران نفر در بوسنی در تلاش برای ورود به کرواسی به عنوان عضوی از اتحادیه اروپا، گیر افتاده‌اند. آن‌ها گفته‌اند که قاچاقچیان برای آوردن آن‌ها به اتحادیه اروپا از هر نفر ۱۰ هزار دلار دریافت می‌کنند.
سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۶ (۱۳۹۵) حدود ۸ هزار مرگ و میر مهاجر را ثبت کرد که مرگبارترین سال به شمار می‌رفت و بیشترین آن‌ها در دریای مدیترانه غرق شده‌بودند. در جریان سفر ممکن است بسیاری ناپدید شوند و طبق برآورد «آسوشیتدپرس» حدود ۵۶ هزار و ۸۰۰ نفر در حین مهاجرت بین سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ (۱۳۹۳ تا ۱۳۹۷) جان خود را از دست داده یا ناپدید شده‌اند.
این احتمال وجود دارد که تعداد زیادی از مرگ و میر‌ها بدون شمارش باقی بمانند؛ بنابراین بسیاری از مرگ و میر‌های مهاجران غیرقانونی در سرزمین‌های مرزی خشک جهان مانند «صحرای بزرگ آفریقا»، بیابان «سونورا» در مرز ایالات متحده و مکزیک و «شکاف دارین» بین کلمبیا و پاناما رخ می‌دهد و سازمان ملل تخمین می‌زند که سفر از طریق صحرا می‌تواند دو برابر مرگبارتر از دریای مدیترانه باشد.
از جمله خطر‌هایی که این مهاجران با آن روبرو می‌شوند، باند‌ها تبهکار است؛ باند‌هایی که بیشتر در مسیر‌های ایالات متحده با کشور‌های آمریکای لاتین حضور دارند. به عنوان نمونه «شکاف دارین» در مرز کلمبیا و پاناما یک جنگل بی در وپیکر و مرگبار است. همچنین مسیر‌های آمریکای مرکزی به مکزیک توسط باند‌های جنایتکار و کارتل‌های مواد مخدر کنترل می‌شود و مهاجران را در برابر آدم‌ربایی، خشونت جنسی و قتل آسیب‌پذیر می‌کند.
براساس گزارش وبسایت آماری «استاتیستا» تنها در سال ۲۰۲۱ (۱۴۰۰) حدود ۳۴۹ خارجی در مکزیک ناپدید شده‌اند. وقتی متوجه می‌شویم که بیشتر این ارقام به دلیل فعالیت کارتل‌های مواد مخدر است، تصویر حتی تلخ‌تر می‌شود. تعداد افراد ناپدیدشده در مکزیک در آخرین به روز رسانی از مرز ۱۰۰ هزار نفر نیز فراتر رفته‌است.
در ارتباط با مسیر‌های خطرناک و مرگبار گزارش‌های مختلفی انتشار یافته است. استاتیستا نمودار زیر را در این خصوص انتشار داده و شمار مرگ و میر مهاجران ثبت شده را در مسیر‌های اصلی مهاجرت از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۲ (۱۳۹۳ تا ۱۴۰۱) به تصویر می‌کشد.
این تارنما تاکید می‌کند که نمودار ما بر اساس تجزیه و تحلیل «سازمان بین المللی مهاجرت» (IOM) طراحی شده و نشان می‌دهد که دست‌کم ۲۴ هزار و ۲۳ نفر در این بازه زمانی و هنگام تلاش برای عبور از دریای مدیترانه کشته شدند. این تعداد زیاد را می‌توان به جنبش‌های مهاجرتی گسترده در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ (۱۳۹۴ و ۱۳۹۵) نسبت داد. تنها طی این دو سال ۳۸ درصد از کل مرگ و میر مهاجران در این مسیر رخ داده‌است.
نقشه زیر همچنین نشان می‌دهد که ۵ هزار و ۳۲۳ نفر هنگام عبور از صحرای بزرگ آفریقا، ۳ هزار و ۷۶۱ نفر در گذرگاه‌های مرزی بین ایالات متحده و مکزیک قربانی شدند و غیره.
با این حال، این اعداد منعکس‌کننده تمام قربانیان نیستند و کمترین برآورد را نشان می‌دهند که از موارد گزارش شده توسط دولت‌های مربوطه، رسانه‌ها، سازمان‌های غیردولتی و همچنین بررسی‌های مربوط به مهاجران در برخی مناطق، ماموریت‌های میدانی توسط خود سازمان بین المللی مهاجرت جمع‌آوری شده‌است.
دامنه روش شناختی سازمان بین المللی مهاجرت شامل مرگ مهاجرانی است که در تصادف‌های ترافیکی، غرق شدن کشتی، حملات خشونت‌آمیز یا به دلیل عوارض پزشکی در طول سفر خود جان خود را از دست می‌دهند. همچنین شامل تعداد اجساد یافت شده در گذرگاه‌های مرزی است که به عنوان اجساد مهاجران طبقه بندی می‌شوند.
گزارش‌ها حاکی از آن است که از سال ۲۰۱۴ (۱۳۹۳) تا ۲۰۲۲ (۱۴۰۱) بیش از ۵۰ هزار مهاجر غیرقانونی کشته یا مفقود شده‌اند. بیش از نیمی از این مرگ و میر‌ها و ناپدید شدن‌ها در مسیر مدیترانه رخ داده‌است. از سال ۲۰۱۴ (۱۳۹۳)، بیش از ۲۶ هزار پناهجو و مهاجر از لیبی، مصر و مراکش در تلاش برای عبور از دریا به اروپا غرق شده‌اند. این آمار دریای مدیترانه را به خطرناک‌ترین مسیر مهاجرت در جهان تبدیل می‌کند. دومین منطقه خطرناک آفریقا و به طور مشخص صحرای بزرگ آفریقا است.
همچنین مهاجرت از جنوب به شمال در قاره آمریکا نیز وجود دارد و مردم کشور‌هایی از جمله هندوراس، گواتمالا، ونزوئلا و هائیتی تلاش می‌کنند تا از فقر، خشونت و بحران‌های سیاسی در سرزمین خود فرار کنند. آخرین مانع عبور از مرز مکزیک به ایالات متحده است.
در دوره اکتبر ۲۰۲۱ و اکتبر ۲۰۲۲ (مهر ۱۴۰۰ تا مهر ۱۴۰۱)، نیروی حفاظت از مرز‌های آمریکا بیش از ۲ میلیون تلاش مهاجران را برای ورود به ایالات متحده ثبت کرده است که بیشتر در شرایط خطرناک صورت گرفته و منجر به مرگ هولناک آن‌ها شده است، همانند مرگ ۵۰ نفر پشت یک کامیون بدون تهویه که خبرساز شد.
همچنین سازمان بین‌المللی مهاجرت گزارش داده است که هزاران نفر نیز در سال گذشته در قاره آسیا جان خود را از دست داده‌اند. بسیاری از آن‌ها افغان یا روهینگیایی از میانمار بودند.
منابع:
https://www.thenewhumanitarian.org/migration/risky-journeys
https://news.un.org/en/story/۲۰۲۲/۰۴/۱۱۱۷۲۹۲
https://inews.co.uk/news/world/refugee-map-countries-borders-where-migrants-face-dangerous-pushback-۱۲۲۷۱۷۵
https://www.arandalaw.org/the-most-dangerous-migration-routes/
https://www.statista.com/chart/۲۷۴۶۶/minimum-estimate-of-recorded-migrant-deaths-on-major-migrant-routes-since-۲۰۱۴/
https://www.infomigrants.net/fr/post/۴۷۸۴۹/displacement-and-migration-explained