اگر ساکن منطقه ۳ تهران باشید، حتما از مقابل باغ سفارت انگلیس که سال‌هاست متروکه مانده عبور کرده‌اید. کمتر کسی می‌داند که این مکان محل دفن تعدادی از سربازانی است که در جریان جنگ جهانی کشته شدند.
به گزارش همشهری آنلاین، در هر محله، مکان‌هایی وجود دارد که شبیه یک نماد به آن محل الصاق می‌شوند. این نماد‌ها حاوی اتفاقات تاریخی هستند که گذشته مردم آن محل را روایت می‌کنند. این اتفاقات تاریخی گاهی در یک مکان گرد هم می‌آیند که امروزه پرداختن به آن‌ها هویت محله را می‌سازد. یکی از این اتفاقات تاریخی در محله ما، مربوط به باغ سفارت انگلیس در قلهک می‌شود. امروز می‌خواهیم از گورستانی بگوییم که در این باغ قرار دارد. گورستانی که سال‌هاست در آن بسته شده است و برای بسیاری از هم‌محله‌ای‌ها تاریخچه‌اش می‌تواند جالب باشد.
این گورستان در ضلع جنوبی باغ سفارت انگلیس واقع شده است. گورستان آرامگاه تعداد زیادی از سربازان متفقین، به‌ویژه سربازان لهستانی، بریتانیایی و آمریکایی است که بین سال‌های ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ در جنگ جهانی اول و سال‌های ۱۹۳۹ تا ۱۹۴۳ در جنگ جهانی دوم در ایران کشته شدند. علاوه بر نظامیان، بعضی از دیپلمات‌های انگلیسی و اعضای خانواده آن‌ها هم که در تهران فوت شده‌اند در این گورستان دفن هستند.
گزارش زیر شرح بازدید کوتاهی است که از گورستان به عمل آمده است. به علت ممنوعیت ورود به گورستان، امکان گفتگو با سریدار گورستان و خانواده او فراهم نشد. گزارشی که می‌خوانید ماحصل دیده‌های گزارشگر و گفتگو با همسایگان و کارشناس تاریخ است.
در خیابان شریعتی، سر دولت، گورستانی معروف به نام گورستان یادمان جنگ جهانی قرار دارد که بیش از ۵۰ سال از عمر آن می‌گذرد. این گورستان دارای دیوار‌های آجری ساده است و بنای یادبودی کوچک وگنبدی‌شکل، به رنگ فیروزه‌ای با ویژگی‌های معماری ایرانی در پایین آن ساخته شده است.
گورستان در وسعتی چند هزار متری قرار گرفته است. واژه «جنگ» را چند بار تکرار می‌کنم. ناخودآگاه یاد عکسی از یک عکاس معروف جنگ می‌افتم که در بیشتر کتاب‌های عکس هست. عکس، چهره زنی را در جنگ نشان می‌دهد که دو کودک خود را در آغوش گرفته است. نگاه زن و کودکان، هزار حرف ناگفته دارد. عکاس اوج فاجعه جنگ را در آن عکس به تصویر کشیده است.
در حال حاضر گورستان یادمان جنگ جهانی از متعلقات سفارت انگلیس است. وقتی برای دیدن گورستان با مسئولان تماس گرفتم؛ یک جمله بیشتر از هر جمله‌ای در ذهنم نقش بست «.. نمی‌توانید بدون مجوز وارد شوید...» گورستان سه در ورودی دارد. در قسمت شمالی متصل به باغ سفارت انگلیس است. دو در قسمت جنوبی، در خیابان دولت قرار دارند. یکی در چوبی و دیگری در آهنی بزرگ و سبز. هر دو بسته هستند. قفل در چوبی انگار سال‌هاست باز نشده است. کنار آن روی پلاکارد طلایی نوشته شده: «TEHRAN WAR CEMETERY».
در آهنی برای رفت و آمد خدمه و ساکنان آپارتمان کنار گورستان است. از در بزرگ آهنی که وارد گورستان می‌شوم؛ مسیر سنگفرش قرار دارد. قسمت غربی جاده، پشت سیم‌های خاردار کوتاه است. دورتر صلیب سفید رنگ و بعد از آن شاخه‌های خشک و خاکستری درختان در پس‌زمینه‌ای از کوه‌های شمال تهران دیده می‌شود. سنگ‌های قبر سفید میان زمین چمنکاری شده به چشم می‌خورند. برخی از سنگ‌های قبر روی زمین قرار دارند. برخی دیگر ایستاده‌اند.
تعداد قبرها تقریباً به ۶۰۰ عدد می‌رسد. تمام قبرها متعلق به سربازانی است که در جنگ جهانی اول یا دوم کشته شدند. روی آن‌ها اسم، فامیل، تاریخ تولد و وفات سربازان به انگلیسی حک شده است. در دو طرف، بین سنگ قبرها شش سنگ سفید بزرگ به‌صورت ایستاده و موازی هم قرار دارند. روی سنگ‌ها اسم، فامیل، تاریخ تولد و وفات سربازان گمنام به زبان انگلیسی آمده است. در جاده پیش رو، میان قبرها، سنگ سفیدی است که روی آن تاریخ ساخت گورستان و چگونگی به وجود آمدن آن به انگلیسی حک شده است.
در قسمت شمالی گورستان صلیب بلند سفیدی قرار دارد. درقسمت جنوبی اتاقی با سه پله و طاقی گنبدی شکل با کاشیکاری آبی به چشم می‌خورد. دور تا دور سنگ قبرها را درختان بلند چنار با برگ‌های زرد و شاخه‌های خشک پوشانده‌اند. از میان شاخه‌ها صدای کلاغ‌ها به گوش می‌رسد. صدا‌هایی تلخ و دور.
شاید کسی نتواند باور کند در یک صبح پرهیاهو در خیابان دولت پشت دیوار‌های آجری، گورستانی وجود دارد که پر است از سکوت. در شمال شرقی گورستان، اتاقک نگهبان گورستان وجود دارد. بر روی‌بند رخت جلو اتاقک، لباس‌های نارنجی و زرد به چشم می‌خورند.
در گذشته قلهک دهی بود خارج از شهر تهران پر از باغ و زمین‌های کشاورزی. در زمان قاجار انگلیسی‌ها سفارتخانه خود را خارج از شهر در ده قلهک بنا کردند. بعد‌ها وقتی جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ ۱۹۱۸) و جنگ جهانی دوم (۱۹۳۹ـ ۱۹۴۵) اتفاق افتاد؛ سفارت انگلیس جنوبی‌ترین قسمت باغ سفارت را به گورستان اختصاص داد تا سربازان مسیحی را که در یکی از دو جنگ، در ایران کشته شدند؛ آنجا دفن کنند.
«محمدتقی مختاری» کارشناس تاریخی شهر تهران درباره گورستان یادمان جنگ جهانی می‌گوید: «مسیحیت شاخه‌های متفاوتی دارد؛ مانند ارتدوکس، کاتولیک و پروتستان. به دلیل تفاوت شاخه‌های مسیحیت گور‌های آن‌ها هم با یکدیگر متفاوت است. گورستان یادمان جنگ جهانی، گورستان سربازانی است که در جنگ‌های جهانی برای مقابله با دشمنان انگلیس در ایران کشته شدند. در گذشته، انگلیسی‌ها گورستان دیگری در محل کلیسای تاتاووس تهران در کوچه ارامنه داشتند. به نظر می‌رسد گورستان یادمان جنگ جهانی در قلهک به علت دور بودن مسافت تهران از قلهک و سکونت مداوم اعضای باغ سفارت به‌وجود آمده است.»
وی درباره بنای گورستان می‌گوید: «تمام سنگ‌های قبر گورستان دارای نظام هندسی خاصی هستند. گنبدی که در جنوبی‌ترین قسمت گورستان قرار دارد؛ برای یادبود سربازان کشته شده در جنگ بنا شده است. معماری گنبد متأثر از معماری چهارطاقی‌های ایرانی یعنی آتشکده‌های ایران است که به گورستان فضای بومی می‌بخشد.»
مهتاج شریفی که حدود ۸۰ سال در کوچه‌ای کنار گورستان زندگی می‌کند؛ می‌گوید: «آن زمان در گورستان به روی همه باز بود. روی قبرها گل‌های سرخ و سپید می‌گذاشتند. مردمی که به گورستان می‌آمدند برای سربازان کشته شده دعا می‌خواندند. گاهی افرادی از سفارت انگلیس به گورستان می‌آمدند. اکثر سربازانی که در گورستان دفن شده‌اند؛ مقامات ارتش بوده‌اند.
دربانی که در گورستان کار می‌کرد می‌گفت با چشم‌های خودش دیده استخوان برخی از سرباز‌ها را با نایلون و پلاک برای دفن به گورستان می‌آوردند. حالا ۴۵ سال است که دیگر کسی را در گورستان دفن نمی‌کنند. گورستان تغییری نکرده است. فقط مدتی قبل گنبد آن را تعمیر کردند» رضا صدقی از دیگر هم‌محله‌ای‌ها می‌گوید: «یادم می‌آید حدود ۴۰ سال پیش از بالای بام مسجد قلهک، گورستان را می‌دیدیم که در روز‌های خاص در آن مراسم اجرا می‌کردند...»