هم‌میهن نوشت: با تغییر دبیر شورایعالی امنیت ملی، آن هم در شرایطی که در چندماه اخیر علی شمخانی سفر‌های متعددی در حوزه سیاست خارجی و بهبود روابط ایران با کشور‌های عرب داشته است، این پرسش در محافل سیاسی شکل گرفته که آیا باید منتظر تغییر در مسیر و عملکرد شورایعالی امنیت ملی باشیم؟
شامگاه یکشنبه بعد از انتشار توئیتی از سوی علی شمخانی، کناره‌گیری او از دبیری شورایعالی امنیت ملی مسجل شد تا به‌جای او علی اکبر احمدیان در مسند مهم‌ترین شورای تصمیم‌گیری در سیاست خارجی و امور دفاعی و امنیتی کشور جایگزین شود. البته بعد از این کناره‌گیری، شمخانی توسط مقام رهبری در حکمی به عضویت مجمع تشخیص مصلحت نظام و مشاورت سیاسی رهبری منصوب شد.
شورایعالی امنیت ملی متشکل از مقامات عالی‌رتبه سیاسی، نظامی و اطلاعاتی ایران است که ریاست آن را رئیس دولت برعهده دارد. مصوباتش قبل از اجرا باید به تأیید رهبری برسد تا لازم‌الاجرا شوند. تعیین سیاست‌های دفاعی- امنیتی کشور، در محدوده سیاست‌های کلی تعیین شده از طرف رهبر ایران، هماهنگ نمودن فعالیت‌های سیاسی، اطلاعاتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در ارتباط با تدابیر کلی دفاعی-امنیتی و بهره‌گیری از امکانات مادی و معنوی کشور برای مقابله با تهدید‌های داخلی و خارجی از جمله مسائلی است که در این شورا مورد تصویب قرار می‌گیرد.
شمخانی از فرماندهان ارشد سپاه پاسداران و فرمانده سپاه خوزستان در دوره جنگ ایران و عراق بود و در فاصله سال‌های ۱۳۶۰ تا ۱۳۶۸ جانشینی فرمانده کل سپاه پاسداران، پس از آن فرماندهی نیروی زمینی سپاه و معاونت اطلاعات و عملیات ستاد فرماندهی کل قوا را برعهده داشت. او فرماندهی نیروی دریایی ارتش را که به دست گرفت اجرای راهبرد جدید دریایی ایران، فرماندهی مشترک نیروی دریایی ارتش و سپاه و قرارگاه دریایی خاتم‌الانبیا را هم به عهده گرفت و در مدت فرماندهی هشت‌ساله، در قرارگاه دریایی خاتم‌الانبیا، تشکیلات رزمی نیرو‌های دریایی ارتش و سپاه را با ایجاد تحول اساسی در سلاح‌ها، تاکتیک‌ها و عملیات مشترک دو نیرو، تجدید سازمان نمود. شمخانی در دولت‌های هفتم و هشتم وزیر دفاع کابینه محمد خاتمی بود.
این در حالی است که شمخانی در دوره هشتمین انتخابات ریاست‌جمهوری شرکت کرد، اما خاتمی رئیس‌جمهوری ایران شد. سال۱۳۸۰ شمخانی در سفر به مسکو با دیدن کارآیی موشک راهبردی «سان‌برن» که ۱۰۰ مایل برد داشت، آن را به روس‌ها سفارش داد؛ موشکی که امروزه به اهرم قدرتمند نیروی دریایی جمهوری اسلامی در جنگ‌های دریایی تبدیل شده است.
با وجود آنکه او وزیر خاتمی بود، پس از حوادث سال ۸۸ او سیاست دوگانه‌ای را در پیش گرفت در حالی‌که گاه از کلماتی مانند فتنه‌گر، ساکت فتنه و انحرافی استفاده و اعتراضات آن زمان را محکوم می‌کرد، اما از سوی دیگر گفت: «نباید به بهانه‌های مختلف افراد را از قطارِ انقلاب پیاده کرد.» او نقش برجسته‌ای در طراحی و اجرای سیاست تنش‌زدایی و توسعه روابط با کشور‌های عربی حوزه خلیج‌فارس ایفا کرد و همین موضوع باعث شد اولین وزیری باشد که بالاترین نشان دولتی (مدال عبدالعزیز) را از پادشاه وقت عربستان سعودی دریافت کند. حسن روحانی پس از رسیدن به ریاست‌جمهوری، حکم علی شمخانی را برای تصدی‌گری دبیر شورایعالی امنیت ملی صادر کرد، تا او جایگزین سعید جلیلی شود.
درست است که در آن زمان محمدجواد ظریف به عنوان وزیر امور خارجه در مذاکرات هسته‌ای بین ایران و گروه ۱+۵ حاضر می‌شد، اما حرف آخر در هدایت و سیاست‌گذاری پرونده هسته‌ای بر عهده شورایعالی امنیت ملی بود. اظهارنظر‌های شمخانی درباره حصر میرحسین موسوی و مهدی کروبی یکی از موضوعاتی بود که مورد توجه قرار گرفت.
او در صفحه فیسبوک خود نوشت: «شنیده شد که رهبر انقلاب موافقت خود را با ارجاع پرونده موسوی و کروبی به شورایعالی امنیت ملی اعلام کرده‌اند تا این شورا با دبیر جدید به موضوع آن‌ها ورود ماهوی داشته باشد و هم امیدی برای رفع حصر موسوی و کروبی است.» از دیگر اظهارنظر‌های او که مورد توجه قرار گرفت این بود که در اسفند سال ۱۳۹۶ اعلام کرد: «من مسئول امنیت کشور هستم، اینکه منافقین ترور می‌کردند مربوط به دهه ۶۰ است و دیگر نمی‌توانند ترور کنند، ضمن اینکه ما دستگاه‌های امنیتی قوی داریم، برای چه می‌ترسیم؟ بساط حفاظت شخصیت‌ها را باید جمع کنیم. ما حفاظت شخصیت‌ها نداریم، تشریفات و پرستیژ شخصیت‌ها داریم. من مسجد می‌روم، پارک می‌روم، کوه می‌روم، تنها و با مترو می‌روم و هیچ مشکلی هم ندارم.»
در اعتراضات سال ۹۸ محمود صادقی، نماینده مجلس دهم، اعلام کرد که علی شمخانی در پاسخ به «اگر مردم به خانه نروند و در خیابان بایستند، می‌خواهید چه کنید؟» گفته است: «ولو بلغ ما بلغ ما می‌زنیم» یعنی به مردم شلیک می‌کنیم. اما شمخانی این سخن را تکذیب کرد، ولی اتفاقات این سال دست از گریبان او بر نداشت و وزارت خزانه‌داری آمریکا اسم او را همراه با ۷ مقام ارشد دیگر کشور در فهرست تحریم‌ها قرار داد. در اعتراضات سراسری ۱۴۰۱ اعلام شد که علی شمخانی از دبیری شورایعالی امنیت ملی استعفا کرده است، اما این موضوع تکذیب شد و او در آخرین روز‌های ۱۴۰۱ به عنوان نماینده رئیس دولت سیزدهم در مذاکره از سرگیری روابط با عربستان سعودی حضور پیدا کرد و این توافق را به نتیجه رساند.
در این میان پربیراه نیست اگر بگوییم هرچند وقت یکبار فرزندان شمخانی در موضوعات مختلف در صدر اخبار به‌خصوص رسانه‌های نزدیک به جبهه پایداری قرار گرفته‌اند. مهدی صدرالساداتی که داماد محمدرضا مدرسی‌یزدی، عضو شورای نگهبان و روحانی است نیز هزینه نجومی دانشگاه Lebanese american university فرزندان شمخانی را در فضای مجازی مطرح کرده بود. پس از آن نام حسن، حسین و زینب سه فرزند از ۵ فرزند شمخانی در پرونده‌های مختلف مطرح شده است. او چندین برادرزاده، برادر، داماد، قوم و خویش و حتی معاون دارد که در موارد مختلف به مسائل مالی متهم شده‌اند.
فروردین امسال بود که عکسی از فردی در دیدار شمخانی با حاکم دوبی مورد توجه قرار گرفت که با لباس غیررسمی، کفش کالج بدون جوراب و تی‌شرت آستین کوتاه در این دیدار حضور داشت و چهره‌هایی از جریان افراطی که در مجالس قبل و نیز مجلس یازدهمحضور داشته‌اند، اعلام کردند که این جوان پسر علی شمخانی بوده است. حمید رسایی، نماینده ادوار مجلس و فعال سیاسی نزدیک به دولت رئیسی در این باره نوشت: «اینکه فرزندان آقای شمخانی فعالیت‌های اقتصادی گسترده‌ای در حمل و نقل دریایی دارند، شاید به ما ربط نداشته باشد، اما اینکه پدر با عنوان پیگیری مسائل کشور به امارات سفر کند و با امیر و ولیعهد آن دیدار داشته باشد و فرزند در جلسه رسمی حاضر باشد، به ما ربط دارد!»
علی شمخانی، دبیر شورایعالی امنیت ملی نیز به‌صورت تلویحی به این خبر کذب واکنش نشان داد و در صفحه شخصی خود در شبکه اجتماعی توئیتر نوشت: «سرباز واقعی در میانه جنگ فکر و دیدگانش را از دشمن اصلی به سمت ستون پنجم منحرف نمی‌کند. زخم تحریم با برنامه غرب و شمشیر بی‌تدبیری و وادادگی غربگرا‌های داخلی، پیکر مقاوم مردم ایران را مجروح ساخته. برای التیام این زخم از جان و آبرو مایه می‌گذاریم. ناگفته‌ها بماند برای بعد.»
یکی از نمایندگان قم و از اعضای جبهه پایداری هم در توئیتی نوشت: «آقای شمخانی بفرمایند که آیا خبر حضور پسر ایشان که گفته می‌شود تاجر در امور حملونقل دریایی است در معیت پدر در دیدار با مقامات امارات صحت دارد یاخیر؟ پ. ن: به نظر می‌رسد رئیس‌جمهور محترم باید دستور بررسی این خبر را صادر، تا ابعاد آن برای مردم و نمایندگان ملت روشن شود.»
یکی از موضوعات دیگری که درباره خاندان شمخانی مورد توجه قرار گرفت فایل صوتی بی‌بی‌سی بود از اکبری که به اتهام جاسوسی اعدام شد. او در این فایل صوتی گفته اتهامش این بوده که «برای علی شمخانی عطر و پیراهن کادو برده است.» به گفته اکبری، نهاد‌های امنیتی گفته‌اند او می‌خواسته بتواند به ازای آن اطلاعات دریافت کند.
سردار علی‌اکبر احمدیان، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و از اعضای نیروی دریایی سپاه با حکم سید ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری، جایگزین شمخانی در شورایعالی امنیت ملی شد. او از فرماندهان سپاه در جنگ تحمیلی بود و در سال ۶۰ همزمان با اوج‌گیری فعالیت‌های گروهک موسوم به اشرف دهقان در بندرعباس، همراه با دو تن از دوستان خود به بندرعباس اعزام شد و فعالیت‌های این گروهک را به ایستگاه آخر رساند.
سال ۶۴ بود که احمدیان با حکم تاریخی امام (ره)؛ ریاست ستاد نیروی دریایی سپاه را بر عهده گرفت و نقش برجسته‌ای در شکل‌گیری، تکامل و تجهیز نیروی دریایی سپاه ایفا کرد. جالب این است که او جانشین شمخانی در فرماندهی نیروی دریایی سپاه بود. احمدیان در سال ۷۹ از سوی فرمانده معظم کل قوا به عنوان رئیس ستاد مشترک منصوب شد. او در سال ۸۴ طی حکمی از سوی سیدیحیی رحیم‌صفوی، فرمانده وقت کل سپاه با حفظ سمت برای ۲ سال به عنوان فرمانده دانشگاه امام حسین (ع) سپاه منصوب شد و در سال ۸۶ با حکم رهبری، ریاست مرکز راهبردی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را برعهده گرفت و در ۲۹ شهریور ۱۴۰۱ عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام شد و حالا به‌جای علی شمخانی بر مسند دبیری شورایعالی امنیت ملی تکیه زده است.
هنوز چند ساعت از اعلام خبر این انتصاب نگذشته بود که نورنیوز، رسانه نزدیک این شورا اعلام کرد؛ «علی‌اکبر احمدیان، دبیر جدید شورایعالی امنیت ملی هیچ حسابی در شبکه‌های اجتماعی ندارد.» این خبر در پی آن منتشر شد که برخی اقدام به ایجاد حساب‌ها و صفحات جعلی به نام سردار احمدیان در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی کرده‌اند.
سردار محمداسماعیل کوثری، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس درباره تحولات احتمالی بعد از تغییر در سطح دبیری شورایعالی امنیت ملی با اشاره به سابقه سردار احمدیان، تاکید کرد: «ایشان از برادران دانشگاهی هستند که حضور فعالی در جنگ داشتند. در مقطعی معاون نیروی دریایی و پس از آن در ستاد مشترک سپاه و ریاست دانشگاه امام‌حسین (ع) را برعهده داشتند. پس از آن هم معاون راهبردی سپاه بودند و در این پست بسیار مسلط بودند و در حال حاضر هم به‌جای دریادار شمخانی به دبیری شورایعالی امنیت ملی برگزیده شده‌اند.»
او افزود: «سردار شمخانی سال‌ها در شورایعالی امنیت ملی زحمت کشیدند. رئیس شورایعالی امنیت ملی رئیس دولت است که تشخیص داده و قطعاً توافق با آقای شمخانی شد و تصمیم به این جا‌به‌جایی گرفته شد. سردار احمدیان با قوت و قدرت بیشتری این مسیر را ادامه می‌دهند و انشاءالله با فعالیت‌های خود موفقیت‌های بیشتری نصیب کشورمان خواهد شد.»
این نماینده مجلس گفت: «با توجه به روحیات، اثرگذاری در جنگ تحمیلی و سبقه دانشگاهی که از سردار احمدیان سراغ داریم، اثرات خوبی را در آینده شاهد خواهیم بود و این روحیه باعث ایجاد تحول در شورایعالی امنیت ملی ایجاد خواهد شد. این تحول قطعاً با رئیس دولت هم باید همراه و هماهنگ باشد. با روحیه‌ای که از سردار احمدیان می‌شناسیم، قطعاً تحولاتی در شورایعالی امنیت ملی اتفاق می‌افتد.»
نقش شمخانی در توافق ایران و عربستان حالا نگرانی‌هایی را افزایش داده که مبادا با تغییر او محدودیت‌های دوباره‌ای در ارتباط ایران با دیگر کشور‌ها ایجاد شود. کوثری تاکید کرد: «این مسائل سیاست‌های کلان نظام است و دبیر و رئیس شورایعالی امنیت ملی آن را اجرا می‌کنند.» سردار کوثری درباره گرایش‌های سیاسی سردار احمدیان گفت: «ایشان کاملاً سرباز مقام ولایت است.»
الیاس حضرتی، از اعضای قدیمی سپاه و نماینده سابق مجلس دراین‌باره گفت: «رئیس شورایعالی امنیت ملی شخص رئیس‌جمهور است و دبیر شورا را نیز براساس مکانیزم‌های پیش‌بینی‌شده، رئیس‌جمهور بعد از مشورت با رهبری انتخاب می‌کند و انتخاب دبیر این شورا از اختیارات رئیس‌جمهور است.»
او اظهار کرد: «معمولاً با تغییر دولت، دبیر شورایعالی امنیت ملی نیز تغییر می‌کند و ۸ سال حداکثر مدت خدمت اوست. از سال گذشته این احتمال بود که با توجه به روی کار آمدن دولت رئیسی، دبیر این شورا نیز تغییر کرده و رئیسی فرد دیگری را به عنوان نیروی خود بر این سمت بگمارد. اما نکته مهم‌تر آن است که تخریب‌های وحشتناکی علیه شمخانی به‌عنوان یک مقام ارشد در حوزه امنیت ملی، صورت گرفت و تا امروز هیچکس به آن‌ها اعتراض نکرده است و تنها یکبار وزیر اطلاعات حدود شش ماه قبل طی اطلاعیه‌ای از شمخانی حمایت کرد. این موضوع هم زمانی بود که شایعاتی مبنی بر عزل او منتشر شده بود. اما تخریب‌ها علیه او بسیار زیاد بود. در واقع تخریب علیه هرفردی که تاثیرگذاری او برای حل معضلات کشور بیشتر و ریشه‌دارتر، بافکرتر و خوش‌سابقه است، بیشتر است.»
حضرتی با اظهار تاسف از اینکه یک مقام امنیتی را شبانه‌روز زیر بمباران تخریب می‌گیرند و هیچکس در این زمینه واکنش نشان نمی‌دهد، افزود: «ظاهراً قانونی نانوشته وجود دارد که هرکس در این کشور اندکی تاثیرگذار است باید مورد تخریب قرار گیرد و او را بی‌اثر کرد که فاجعه‌ای بزرگ است. شمخانی را از دوران جنگ می‌شناسم. او فردی خوش‌فکر، خوش‌تحلیل و خوش‌سخن است و قدرت تجزیه و تحلیل بالایی دارد. به محض اینکه او برای عادی‌سازی روابط ایران و عربستان حضور پیدا کرد تخریب علیه او آغاز شد تا بی‌خاصیتش کنند. حالا احمدیان به‌جای او نشسته است. من این فرد را از قرارگاه نور می‌شناسم. او فردی زحمتکش و خوش‌سابقه است و برای ایشان آرزوی موفقیت می‌کنم.»
حضرتی بیان کرد: «برای من باعث تأسف است که فردی مانند شمخانی را که سوابق او قبل و بعد از انقلاب و به‌ویژه در دوران جنگ درخشان است و فردی خوش‌فکر است، اینگونه مورد حمله قرار می‌دهند. او یک مقام ارشد بود که در عالی‌ترین جایگاه امنیتی کشور قرار داشت. تاکنون در خصوص تخریب‌های صورت‌گرفته علیه ایشان یک قدم هم برداشته نشده یا ما خبر نداریم.»
جلیل رحیمی‌جهان‌آبادی، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس در ارزیابی عملکرد علی شمخانی، گفت: «عملکرد ایشان را در قالب کمیسیون امنیت ملی و ارتباطاتی که با مجلس داشتند، ارزیابی می‌کنم. شمخانی شخصیت بسیار صادق، آگاه، بادرایت و مسلط به حوزه کاری خود بود و مدتی که در شورایعالی امنیت ملی حضور و خدمت کرد، در مسائل داخلی و بین‌المللی شخصیت فوق‌العاده اثرگذار، مثبت و ارزشمندی برای کشور بود.»
او افزود: «گزارش‌های شمخانی پیرامون برجام، در خصوص حوادث سال گذشته یا مسائل روزمره بی‌طرف بود و می‌توانست به نظام و کشور کمک کند. شمخانی یک شخصیت بسیار ارزشمند برای کشور، مردم و نظام بوده و هست.»
رحیمی‌جهان‌آبادی درباره تصمیم تغییر شمخانی، گفت: «به‌هرحال رئیس دولت اختیاراتی دارد و می‌تواند در چارچوب آن عمل کند. اما پیامد‌های این تغییر قابل پیش‌بینی نیست و نمی‌دانم دیدگاه دبیر جدید چیست و چقدر متفاوت با شمخانی است. قدر مسلم خلأ تجربه شمخانی و دیدگاه‌های مرضی‌الطرفین او در جناح‌های سیاسی در شورایعالی امنیت ملی پر نخواهد شد و وجود شمخانی در شرایط کنونی کشور بسیار موثر بود.
البته ایشان عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و مشاور مقام رهبری شده‌اند و باز هم می‌توانند در بسیاری از موضوعات اثرگذار باشند. اما شخصیت شمخانی به‌گونه‌ای بود که، چون مورد وفاق طیف‌های مختلف سیاسی، شخصیت‌های مختلف و دارای وجهه مناسبی بین مردم و فعالان سیاسی بود، حضور ایشان می‌توانست به مسائل کشور کمک کند. از سوی دیگر تجربه سیاسی – امنیتی ایشان بسیار ارزشمند بود که از ایشان یک شخصیت جامع‌الشرایط ایجاد کرده بود.»
شمخانی روی نیمکت ذخیره نشست
پاسدار ابوالفضل قناعتی از نیرو‌های سپاه که در این دوره به عضویت شورای شهر تهران درآمده نیز درباره تغییر دبیر شورایعالی امنیت ملی به هم‌میهن گفت: «شورایعالی امنیت ملی محل تصمیم‌گیری نهایی برای مسائل امنیتی و سیاسی کشور است. بستر بررسی و رسیدگی به تهدید یا فرصت‌های نظامی و امنیتی در پیرامون یا نقاط استراتژیک کشور بر عهده این شوراست که اکثراً فراملی است. تصمیمات این شورا باعث می‌شود که امنیت برخی از موضوعات در حوزه سیاسی و دیپلماسی حل شود و مسئولان شورای امنیت ملی در موضوعاتی که در آینده می‌تواند باعث توسعه اقتصادی و سیاسی کشور باشد نیز ورود پیدا می‌کند.» او افزود: «بالاترین مقام تصمیم‌گیری برای موضوعات سیاسی و امنیتی کشور در هر کشوری به یک نامی شناخته می‌شود و در ایران به نام شورایعالی امنیت ملی معروف است.»
قناعتی درباره عملکرد شمخانی تاکید کرد: «ایشان اقدامات بسیار مفیدی را در دولت روحانی انجام داد و منشأ فعالیت‌ها و دستاورد‌های خوبی هم در دولت رئیسی بودند. به‌ویژه اخیراً که با حرکتی که شمخانی و تیم‌شان در خاورمیانه شروع کردند، باعث شد روابط سیاسی بین کشور‌هایی که احساس می‌شد در آینده به موضوعات امنیتی تبدیل شود، با راهکار درست به ارتباطات دیپلماسی و صلح در منطقه مبدل شد. ایشان تهدید‌ها را با هدایت‌های رهبری طوری مدیریت کردند که آرامش در منطقه حاکم شود. در گذشته هم اقدامات خوبی در خصوص روابط با عراق در موضوعات مختلف مانند مباحث زیارتی، اربعین، مقابله با داعش و در جنوب با کشور‌های عربی حل و صلابت کشور حفظ شد.»
او درباره تغییر شمخانی تاکید کرد: «این تغییر از اختیارات و حق رئیس دولت است و همانطور که روحانی طی تصمیمی شمخانی را انتخاب کرد، رئیسی هم می‌تواند این تغییر را ایجاد کند. شورایعالی امنیت ملی مثل یک تیم است که رئیسی تشخیص داده که امروز سردار احمدیان می‌تواند این تیم را پیش ببرد. رئیس‌جمهور در واقع مربی یک تیم است که احساس می‌کند فردی باید روی نیمکت ذخیره‌ها بنشیند و فرد تازه‌نفس‌تری جای او را بگیرد. امروز رئیسی احساس می‌کند با توجه به شرایط سیاسی و امنیتی کشور، تیمش با وجود سردار احمدیان برنده خواهد شد. فکر می‌کنم مهم این است که حرکتی که شمخانی در منطقه شروع کرده و فرصتی را به وجود آورده را ادامه دهند و فرصت‌سوزی نکنند.»