بیش از چهار دهه است که ایران با چالش‌های ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در کشور مواجه است. چالشی که شیوه مدیریت امروزی بر شدت بحرانی شدن آن افزوده است.
به گزارش اعتماد، طبق داده‌های بازوی پژوهشی مجلس، در سال‌های ابتدایی دهه ۱۳۶۰ خورشیدی بود که روند افزایش کسری منابع آب زیرزمینی در ایران شروع شد و امروز در دهه ۱۴۰۰ کشور با کسری معادل ۱۴۳ میلیارد مترمکعب آب مواجه هستیم. بر همین اساس از سال‌های پایانی دهه ۹۰ شاهد فرونشست در تمام استان‌های کشور هستیم.
بر مبنای آمار موجود در سال ۹۸ پدیده فرونشست تقریبا برای تمام استان‌های کشور گزارش شد. وضعیتی که در حال گسترش است. کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی می‌گویند وضعیت آتی بحران فرونشست در ایران در صورت داشتن برنامه اقدام مناسب و البته فوری امکان بهبود خواهد داشت. یکی از جنبه‌های نگرانی در رابطه با بحث فرونشست در آینده، آسیب‌پذیری بالای مناطق شهری و کلانشهری مانند تهران حتی با نرخ کمتر فرونشست وجود دارد.
در تهران تمرکز بالای طرح‌ها و بخش‌های مهم صنعتی و همچنین زیرساخت‌های حیاتی مرتبط با بخش‌های عمرانی وجود دارد که رصد مستمر شرایط در این نقطه و نقاط مشابه را بیش از پیش مطرح می‌کند. یکی از مسائل نگران‌کننده و پیچیده مساله آسیب روزافزون فرونشست‌ها به زیرساخت‌های حیاتی همچون حملونقل جاده‌ای، ریلی، کانال‌های انتقال آب، زیرساخت‌های انتقال و توزیع برق و… است. امروز کانال‌های انتقال آب در دشت‌های با نرخ فرونشست بالا مانند دشت قزوین چالش‌برانگیز شده است.
به باور کارشناسان در مجموع یکی از مهم‌ترین جنبه‌ها و آسیب‌های پدیده فرونشست در آینده و در ایران بروز بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و امنیتی در صورت تداوم وضع موجود و جلوگیری از گسترش بحران توسط تمام ارگان‌های ذی‌ربط است. این کارشناسان سپس ۱۰ پیشنهاد برای اصلاح وضع موجود به سیاستگذاران پیشنهاد می‌دهند.
فرونشست زمین به عنوان یکی از آثار ناگوار کسری و تهی شده آبخوان‌ها، دامنگیر بسیاری از نقاط جهان است. پدیده‌ای که گسترش آن موجب آسیب جدی به بسیاری از جنبه‌های محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی زندگی ساکنان مناطق آسیب دیده خواهد شد.
یکی از مهم‌ترین آثار آن کاهش قدرت ذخیره آبخوان‌ها در نتیجه کاهش تخلخل موجود در مصالح آن است. اثری که می‌تواند به نابودی حیات در گستره وسیعی از مناطق آسیب‌دیده و بروز امواج عظیم مهاجرت و مشکلات اجتماعی و همچنین امنیتی منجر شود.
به‌طور خاص در ایران تقریبا برای تمام استان‌ها بازه‌ای از مقادیر نرخ فرونشست گزارش شده است. به علت افزایش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی و افزایش کسری تجمعی آبخوان‌ها در سال‌های اخیر، مقدار فرونشست زمین در بسیاری از نقاط کشور رو به افزایش بوده است.
روند نگران‌کننده افزایش این کسری وعدم امکان تجدیدشوندگی آبخوان‌ها حداقل در کوتاه‌مدت، موجب نگرانی بسیاری از صاحب‌نظران و کارشناسان حوزه‌های آب و محیط زیست شده است. تاکنون راهکارهایی برای جلوگیری از گسترش بحران و نجات مناطق آسیب‌دیده توسط متخصصان و کارشناسان حوزه‌های مرتبط ارایه شده است. در ادامه برای تحقق این هدف، یعنی کنترل بحران کسری آبخوان‌ها و به تبع آن ایجاد پدیده فرونشست زمین در مناطق آسیب‌دیده، کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس ۱۰ پیشنهاد مطرح کرده‌اند.
نیاز است تجربیات کشورهایی که به نوعی توانسته‌اند در مواجهه با حل بحران فرونشست زمین عملکرد بهتر و موفق‌تری داشته باشند مورد توجه مدیران و تصمیم‌گیران نهادهای مرتبط قرار گیرد. در این راستا به علت ماهیت مهم بحران نیاز است مراکز پژوهشی خاصی با وظیفه جمع‌آوری و مستندسازی راهکارها و راه‌حل‌های کارآمد بین‌المللی و حتی داخلی ایجاد و حمایت شوند.
همچنین نیاز است با ایجاد کارگروه‌های تخصصی کارآمدی در رابطه با تمام ابعاد و جنبه‌های پدیده فرونشست پژوهش و اظهارنظر صورت گیرد. این جنبه‌ها اعم از محیط زیستی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی لازم است به صورت مجزا بررسی و برای حالت وقوع هر کدام از آن‌ها راهکار و شرایط برون‌رفتی پیش‌بینی شود.
نیاز است وضعیت آسیب‌دیدگی حوزه‌های مختلف محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی و احیانا امنیت ملی در خلال وقوع پدیده فرونشست طی سالیان اخیر بحث و بررسی شود. موارد مستند و ثبت شده این آسیب‌ها در تمام نقاط کشور و همچنین خسارت‌های حاصل از پدیده فرونشست بر این حوزه‌ها نیاز است به صورت مستقیم و شفاف در دسترس نهادهای تصمیم‌گیر، مدیران ارشد و سیاستگذاران حوزه‌های مختلف قرار گیرد. این رویکرد منجر به آگاهی بیشتر نهادهای تصمیم‌گیر از گسترش ابعاد این مساله در آینده شده و به جلب نظر، اقدام عملی و فوری آن‌ها برای جلوگیری از وخامت اوضاع در آینده می‌انجامد.
به باور کارشناسان نیاز است روند مستندسازی و رصد نرخ فرونشست در مناطق مختلف کشور با دقت بالاتری نسبت به قبل و با کمک تجهیزات به‌روز موجود در جهان انجام گیرد. در این رابطه نیاز است روند ورود سامانه‌های کارآمد مرتبط با پایش و ثبت این پدیده در کشور تسهیل شود. به دلیل‌عدم قطعیت‌های مرتبط با مساله آب زیرزمینی وعدم اطمینان کافی از مقدار واقعی کسری تجمعی آبخوان خصوصا در مناطق با برداشت‌های غیرمجاز بالا، نیاز است سامانه‌ها با دقت بالاتری خصوصا در مناطق بحرانی و کمتر پایش شده عمل ثبت و گزارش داده را انجام دهند.
ایجاد سامانه‌های اطلاعاتی و ثبت داده برای پایش همزمان مصرف و همچنین نرخ فرونشست یک نیاز اساسی است. رابطه مستقیم نرخ فرونشست با افزایش تعداد نقاط بهره‌برداری (خصوصا چاه‌های غیرمجاز)، اهمیت ایجاد یک سیستم اطلاعاتی ثبت داده برخط در سطح ملی و با مدیریت محلی همانند آنچه در مورد سدهای کشور وجود دارد را بیش از پیش آشکار می‌کند. اهمیت این سیستم اطلاعاتی به ویژه در ثبت و گزارش داده‌های آماری مبتنی بر مشاهدات میدانی منظم و دقیق برای پیش‌بینی بهتر شرایط در آینده خصوصا در جهت پیشگیری از وخامت بحران در مناطق با وضعیت بهتر از لحاظِ فرونشست است.
با توجه به متغیر بودن نرخ فرونشست در نقاط مختلف کشور، نیاز است که براساس وضعیت وخامت اوضاع در دشت‌های کشور، اولویت اقدامات فوری میدانی به مناطق با نرخ فرونشست بالا داده شود. بدین معنا که ممکن است، حجم بالایی از تجهیزات پایش وضعیت، نیروهای گشت و بازرسی، اقدامات کنترلی میدانی مانند پُر و مسلوب‌المنفعه کردن چاه‌های غیرمجاز و حتی چاه‌های مجاز کم بازده و مشکل‌زا در کنار منابع مالی و انسانی در آن مناطق متمرکز شود. این رویکرد برای این است تا بتوان به کنترل اوضاع در زمان نسبتا کوتاهی کمک کند.
علاوه بر این، اعمال اقدامات، قوانین و سازوکارهای محلی خصوصا در مناطق بحرانی یک ضرورت است. نیاز است در مناطق با نرخ فرونشست بالاتر سازوکارهای محلی و قوانین قوی‌تری هر چند کوتاه‌مدت یا میان‌مدت اعمال شود. این رویکرد نباید به اعمال نظر سلیقه‌ای خارج از اصول کارشناسی و مدیریت بحران در نواحی آسیب‌دیده تعبیر شود.
یکی از برنامه‌ها و ابزارهای قانونی برای این منظور، طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی است. اگرچه این طرح در بسیاری از موارد حداقل در زمان پیش‌بینی شده برای تعدادی از پروژه‌ها ناموفق بوده، اما نیاز است حداقل برای مناطق با آسیب‌دیدگی بالا، این برنامه و احیانا سایر برنامه‌های مکمل و بهتر، با سرعت و دقت بالاتری اجرا شود.
در راستای ایجاد یک عزم ملی برای مقابله با بحران رو به رشد فرونشست زمین در کشور، نیاز است همکاری گسترده‌ای میان نهادهای مختلف و ارگان‌های اجرایی در راستای مدیریت بحران و دوری از اختلافات سنتی و مرسوم بین سازمانی شکل گیرد.
در این راستا نیاز است حمایت‌های آموزشی، فنی، مالی، نیروی انسانی و حتی رسانه‌ای مناسبی در راستای حل مساله در کشور ایجاد شود. علاوه بر این رویکرد، گسترش، حمایت و تدوین سایر برنامه‌های تولید اشتغال از طریق همکاری نزدیک تمام ارگان‌ها در کشور نیازی مهم و اساسی برای برداشتن بار اضافی اشتغال در حوزه کشاورزی است.
در این راستا توسعه صنایع با آب‌بری کمتر، حمایت از سایر صنایع مانند صنعت گردشگری، حمایت مالی از مشاغل خانگی و مرتبط با توسعه خصوصا در مناطق روستایی و به‌طورکلی‌تر ترویج برنامه‌های توسعه اشتغال در سطح ملی، نیازهایی است که باید برای کمک به بهبود شرایط در کشور در زمان کوتاهی پیگیری و اجرایی شود. فوریت‌بخشی به اجرای این مساله، نهایتا به کنترل بحران فرونشست در نقاط مختلف کشور می‌انجامد.
گسترش، تقویت و حمایت از نهادهای اجتماعی، تشکل‌های صنفی وابسته مانند کشاورزان و سایر بهره‌برداران بخش‌های صنعتی، سازمان‌های مردم‌نهاد و نخبگان و نیروهای مورد اعتماد مردم در راستای مقابله با پدیده فرونشست، جدی و حیاتی است. در این میان نیاز است سهم تحکم نهادهای مرتبط به فرم سنتی آن کاهش یافته و چاره‌اندیشی برای حل بحران با سایر نهادهای اجتماعی به اشتراک گذاشته شود. این راهکار در کنار شفافیت بالا در اطلاع‌رسانی و مستندسازی عمق بحران خصوصا در مناطق با آسیب بالا، منجر به حساسیت بیشتر مردم و نهادهای اجتماعی درباره آن شده و نهایتا جلب حمایت و اعتماد آنان را در پی خواهد شد.
یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیشِ روی حوزه آب و محیط زیست در کشور، بحث به کارگیری نیروی انسانی کارآزموده، ماهر و دغدغه‌مند است. نیاز اساسی حال حاضر، افزایش قدرت علمی و مدیریتی کشور در مواجهه با بحران‌های این حوزه‌ها از طریق سپردن مسائل حساس به افراد دارای تخصص مرتبط و دانش کافی است. در این راستا، ایجاد بسترها و برنامه‌های مناسب به منظور به کارگیری نخبگان و متخصصان این حوزه‌ها و جلوگیری از مهاجرت آن‌ها، یک ضرورت، مسوولیت و وظیفه ملی است. تاثیرات و ارتباط زنجیره‌ای توجه به این مساله بر وضعیت نهایی فرونشست و کنترل ابعاد مخرب آن انکارناپذیر است.
یکی از مباحث مهم در روند کنترل بحران، آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی دقیق، به موقع و شفاف این بحران‌ها از طریق ابزارها و امکانات موجود است. در این رابطه باید مباحث مربوط به آب زیرزمینی و فرونشست زمین به بحث روز جامعه و محافل آموزشی در تمام مقاطع تحصیلی تبدیل شود به امید آنکه حساسیت لازم در رابطه با بحران در جامعه به وجود آید. نیاز است این مساله به صورت جدی و فوری به مباحث آموزشی همه مقاطع تحصیلی وارد شود. همچنین در بستر اثربخش رسانه‌های جمعی، باید برنامه‌های آموزشی و تخصصی مورد نیاز جهت تشریح اصولی ابعاد و پیامدهای بحران ایجاد شود.
در زمینه اعمال و تدوین هرگونه قانون و سند بالادستی باید از این اصل مهم که منابع آب به خصوص آب‌های زیرزمینی یک ثروت و سرمایه ملی است، صیانت و حراست شود. باید به بهترین وجه ممکن از تعرض و آسیب به منابع آب زیرزمینی در گستره جغرافیایی کشور ممانعت شود. لزوم اعمال این اصل بنیادین باید منجر به آن شود که هیچ دستگاه، صنف، گروه و فرد خاصی به خود اجازه رفتار سلیقه‌ای با منابع آب زیرزمینی و همچنین رویارویی سلیقه‌ای با سازوکارهای قانونی، کنترلی و نظارتی مرتبط با آن را ندهد.
در این راستا نیاز است هزینه هرگونه آسیب و تعرض به این سرمایه حیاتی ملی تا حد معقولی بالا باشد تا به سودجویان و قانون‌گریزان اجازه سوءاستفاده از آن را ندهد. در این صورت می‌توان به آینده حل بحران در آب‌های زیرزمینی و پدیده فرونشست زمین در کشور امیدوار بود.