ای نام تو بهترین سرآغاز / بی‌نام تو نامه کی کنم باز؟ /ای یاد تو مونس روانم / جز نام تو نیست بر زبانم»؛ این شعر نظامی است، در ابتدای منظومه «لیلی و مجنون». در اول کتاب‌های درسی خوانده‌ایم
نظامی یکی از شاعران بزرگ ایران زمین است که شهرت جهانی دارد. افراد زیادی نظامی گنجوی را با اثر لیلی و مجنون آن می‌شناسند.
یکی از شاعران و داستان‌سرایان نامدار و مشهور ایرانی که در قرن ششم هجری زندگی می‌کرد، جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی بن موید یا همان نظامی نام داشت. نظامی نه‌تنها روش و سبک جداگانه‌ای را در زمینه شعر و داستان‌سرایی به‌کار بست، بلکه تاثیر ادبیات و شیوه او را می‌توان در سبک شاعران و داستان‌سرایان پس از او هم به وضوح، مشاهده کرد.
شاعر بزرگ ایرانی، حکیم نظامی در قرن ششم هجری زندگی می‌کرد و در همان دوران، موفق شد سبکی را از خود در شعر و داستان‌سرایی به‌جای بگذارد که در آثار شاعران پس از او در سده‌های مختلف هم کاملا نمایان است. نظامی به حدی مشهور است که از هر شخصی بخواهید نام یک شاعر را بگوید، قطعا نظامی یکی از نام‌هایی است که خواهید شنید و این نشان از شهرت بالای او دارد.
البته نظامی را نمی‌توان فقط یک شاعر یا داستان‌سرا معرفی کرد؛ چراکه فعالیت و دانش او در علوم ادبی، نجوم، فلسفه، علوم انسانی، فقه، کلام و ادبیات عرب نیز زبانزد خاص و عام بود؛ اثر تمام این علوم و تسلط نظامی را می‌توان در شعرهای فوق‌العاده‌ای که سروده است، کاملا احساس کرد.
نظامی در فاصله میان سال‌های ۶۰۲ تا ۶۰۸ هجری قمری و در سن هفتاد سالگی، چشم از جهان فرو بست و آرامگاه او هم در کشور آذربایجان و شهر گنجه قرار دارد. البته این آرامگاه به‌دلیل تحولات زیادی که در طول تاریخ و در شهر گنجه رخ داد، تغییر زیادی پیدا کرد و در نهایت، آرامگاه بازسازی شده نظامی را به‌شکل کنونی و مطابق با تصویر در شهر گنجه کشور آذربایجان شاهد هستیم.
آرامگاه نظامی تاریخچه جذابی دارد و دانستن آن، خالی از لطف نیست. نخستین بنای آرامگاه نظامی به قرن سیزدهم میلادی باز می‌شود و پس از تخریب، مجددا در سال ۱۹۴۷ میلادی بازسازی شد. این پایان ماجرا نبود و بنای کنونی آرامگاه که به‌شکل استوانه است هم در سال ۱۹۹۱ میلادی احداث شد.
آرامگاه نظامی شاهد جنگ میان روسیه و ایران هم بود و ترکش‌های آن، چهارده سال بعد موجب فروپاشی آرامگاه شد و در نهایت، این میرزا آدیگوزل (خان منطقه قره باغ) بود که مجددا بنای آرامگاه را بازسازی کرد. در نهایت بنای فعلی آرامگاه که یک برج با ارتفاع ۲۰ متر است، در فضایی سرسبز ساخته شد.
جمال‌الدین ابومحمد در سال‌های ۵۳۵ هجری قمری و در گنجه متولد شد. او نتوانست مدت زمان زیادی مهر پدر و مادری را تجربه کند؛ حکیم نظامی از بخت بد روزگار، پدر و مادر خود را در دوران کودکی از دست داد و طعم یتیمی را چشید. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که نظامی در سنین جوانی، هیچگاه از شهر گنجه خارج نشد. او در جوانی موفق شد علوم مختلف را بیاموزد و به زبان‌های آذری، عربی، فارسی و پهلوی، مسلط شود.
نظامی در شعرهای خود، همواره اطلاعات شخصی زیادی را در قالب نظم بیان کرده که همین مسئله سبب شده تا بتوان اطلاعات زیادی را درباره زندگی شخصی او، متوجه شد. به‌عنوان مثال، برخی از شعرهای او به‌خوبی نشان می‌دهند نظامی از شاعرانی که شرافت خود را با پول، معاوضه می‌کردند، بیزار بود یا نام اجداد او هم از میان شعرهای او مشخص شده است.
نظامی در شعرهایش، بسیار کم به رویدادهای زمان خود اشاره کرده و همواره تلاش می‌کرد تا هرآنچه در ذهن و ایده‌هایش می‌گذرد را در قالب شعر و داستان بر زبان آورد و نگارش کند. این مسئله سبب شد تا بتوان اطلاعات شخصی زیادی را از او به دست آورد.
نظامی گنجوی در زمینه زندگی شخصی خود، حقیقتا رنج زیادی را تحمل کرده است. به گواه تاریخ و بر اساس اشعار او، مشخص شده است که نظامی در طول حیات خود، سه بار ازدواج کرده و هر سه زن در زمان حیات نظامی از دنیا رفته‌اند.
عشق، تلاش و صبر را می‌توان از مهمترین ویژگی‌های شخصیتی نظامی دانست. محمد، نام تنها فرزند نظامی بوده که از زن نخست او است؛ زن اول نظامی، یک کنیز بود و نظامی در اشعارش، علاقه بسیار زیاد خود را به او نشان داده است. شانس با محمد هم یار نبود و مادر خود را در سن هفت سالگی از دست داد و همانند پدر خود، نتوانست طعم شیرین و احساس مادری را به‌خوبی تجربه کند. زمان مرگ همسر نخست نظامی را باید پس از سرودن و به اتمام رساندن خسرو و شیرین عنوان کرد.
پس از مرگ همسر نخست نظامی، او دو بار دیگر ازدواج کرد که از بخت بد روزگار، هر دو همسر دیگر او هم پس از مدت کوتاهی از دنیا رفتند. بر اساس اطلاعاتی که می‌توان از آثار نظامی متوجه شد، او علاقه زیادی به همسران و علی‌الخصوص، همسر اول خود داشت؛ خسرو و شیرین سرشار از احساسات لطیف و مضامین دقیق پیرامون عشق بوده که این مطلب را تصدیق می‌کند.
نظامی شخصیت بسیار خاصی داشت و شاید این موضوع سبب افزایش و ماندگاری شهرت او و آثارش در طول تاریخ شده است. نظامی، بیشتر عمر خود را در شهر گنجه زندگی کرد و به‌ندرت سفر می‌کرد. جالب است بدانید که او تعدادی از آثار خود را به شاهان دوران خود تقدیم کرده است، اما این کار از روی ادب بوده و به همین علت هم نتوانست محبوبیت او را خدشه‌دار کند.
در تاریخ آمده که یکی از معدود سفرهای نظامی به دعوت سلطان قزل ارسلان بوده که آن هم فقط ۳۰ فرسنگ از نظامی فاصله داشت. بدون تردید، زندگی پر از فراز و نشیب، اما سرشار از احساس نظامی، باعث شد تا یادگاری‌های زیادی از او برای علاقه‌مندان به شعر و ادب فارسی، باقی بماند.
خاص بودن نظامی در سبک شعرهایش نیز مثال‌زدنی است. کارشناسان ادبیات، او را متخصص انتخاب الفاظ و کلمات مناسب به‌منظور ایجاد ترکیبات خاص تازه معرفی می‌کنند. البته نظامی توانایی زیادی در به تصویر کشیدن جزئیات، آن هم با نیروی تخیل خود داشت که همین موضوع هم خاص بودن سبک او را بیش از پیش نمایان می‌کند. البته شعرهای نظامی به‌دلایل مختلف همانند استفاده از اصطلاحات علمی، فلسفی و ترکیبات عربی، پیچیدگی‌های خاص خود را دارد. گاهی وقت‌ها این مسئله باعث سختی کار اساتید و علاقه‌مندان به ادبیات می‌شود؛ اما مزیت‌های کلام نظامی به حدی بالا بوده که سختی‌ها را از ذهن، پاک خواهد کرد.
نظامی گنجوی در طول عمر خود، توانست آثار قابل توجهی از خود به یادگار بگذارد. سبک شعرها و داستان‌سرایی نظامی به‌قدری جذاب بوده که هنوز هم با گذشت سال‌های زیاد، شاهد الگوبرداری شاعران زیادی از سبک او هستیم. آثار نظامی شامل مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر، اسکندرنامه و دیوان قصاید و غزلیات بوده که هرکدام، دریایی از احساس و تخیلات ستودنی نظامی را شامل می‌شوند. بد نیست به هرکدام از آن‌ها، اشاره‌ای کوتاه داشته باشیم.
از آن جایی که نظامی گنجوی در شعرهای خود، مسائل شخصی مختلفی را ذکر می‌کرد، به‌راحتی می‌توان گفت مخزن الاسرار، نخستین مثنوی او بوده است. نظامی همواره در شعرها به تاریخ‌های بسیار دقیقی از سن فرزند یا سایر موارد اشاره می‌کرد و به همین علت، مشخص شده است خلق این مثنوی در میان سال‌های ۵۶۱ تا ۵۶۹ قمری رخ داده است.
مخزن الاسرار طیف وسیعی از موضوعات مهم زندگی همانند خودشناسی، خداشناسی و ویژگی‌های اخلاقی نیکو را شامل می‌شود. این مثنوی توسط نظامی به ملک فخرالدین بهرام‌شاه بن داوود که والی آذربایجان بود، هدیه شد.
یکی از آثار عاشقانه و فوق‌العاده جذاب نظامی گنجوی، قطعا خسرو و شیرین است که هر مخاطبی را به خود جلب می‌کند. در حقیقت این اثر پیرامون حکایت عشق و علاقه خسرو پرویز شاه (پادشاه بزرگ ساسانی) و شیرین (شاهزاده ارمنی) است که به‌خوبی روایت شده است.
این داستان توسط فردوسی حکیم هم در شاهنامه ذکر شده و از آن با عنوان شیرین و فرهاد، یاد می‌کنند. از آن جایی که مادر نظامی، کرد بود و شیرین و فرهاد هم یکی از داستان‌های زیبا و دلنشین منطقه کرمانشاه به حساب می‌آید، می‌توان این‌طور برداشت کرد که نظامی از این داستان باخبر بوده و مجددا آن را به‌صورت شعر، بازگو کرده است.
در تاریخ آمده که نظامی، این اثر خود را بنا به درخواست سلطان ارسلان (یکی از پادشاهان سلجوقی) سروده است. شاید کمی دور از انتظار باشد که بگوییم نظامی برای سرودن ۶.۱۵۰ بیت این منظومه عاشقانه، بیشتر از شانزده سال زمان صرف کرده است.
لیلی و مجنون را باید به‌عنوان سومین مثنوی نظامی معرفی کنیم که ماجرای عشق دو عاشق نابالغ را روایت می‌کند. با اینکه مثنوی لیلی و مجنون، باز هم به خواست یکی دیگر از پادشاهان زمان نظامی، یعنی شروان به نظم کشیده شد؛ اما توانست در مدت زمان ۴ ماه، این اثر را با ۴.۷۰۰ بیت به اتمام برساند؛ این کار را باید به‌عنوان یکی از شاهکارهای نظامی معرفی کنیم.
اطلاعات موجود و نظرهای کارشناسان مختلف نشان می‌دهد که نظامی در این مثنوی، داستان عاشقی یک شخصیت عرب را بیان می‌کند و در آن سعی کرده است تفاوت‌های فرهنگی اعراب و ایرانیان را هم نشان دهد. بد نیست بدانید که مثنوی لیلی و مجنون به زبان‌های مهم غربی هم ترجمه شده که این مسئله به‌خوبی ارزش بالای اثر او را نشان می‌دهد.
هفت پیکر به‌عنوان چهارمین منظومه نظامی، شهرت زیادی دارد و با نام‌های بهرام‌نامه و هفت گنبد هم شناخته می‌شود. از نظر اعتبار و ارزش، می‌توان هفت پیکر را در کنار خسرو و شیرین قرار داد.
اگر بخواهیم یکی از آثار نظامی را نام ببریم که در آن بخش‌های مختلف تاریخی، احساسی و سایر موارد زمان نظامی را شامل می‌شود، قطعا هفت پیکر را نام خواهیم برد. این منظومه از سه بخش تشکیل شده که می‌توان‌بخش نخست آن را مربوط به رویدادهای زمان بهرام پنجم ساسانی عنوان کرد. منظومه هفت پیکر، ترکیبی از جنبه‌های حماسی و غنایی بوده که البته با تخیل رمانتیک نظامی، همراه شده است. بدون تردید، این اثر را باید یکی دیگر از آثار ماندگار در میان آثارهای نظامی به حساب آورد.
یکی دیگر از آثار مشهور نظامی، اسکندرنامه است. البته اسکندرنامه از دو بخش اقبال‌نامه و شرف‌نامه تشکیل شده است. نظامی برای اسکندرنامه از منابع گوناگونی که پیرامون اسکندر وجود داشت، استفاده کرد و با ترکیب داستان‌های مختلف، توانست اثری بسیار جذاب را با ۱۰.۵۰۰ بیت، ایجاد کند.
این دیوان در سه بخش احوال، آثار و دیوان نظامی، آن هم با تلاش سعید نفیسی جمع‌آوری شده است. البته بخش دیوان به‌تنهایی شامل چهار بخش دیگر همانند قصاید، غزلیات، قطعات و ابیات پراکنده می‌شود
دکتر مهدی نوریان: نظامی از خداوند توفیق طلب می‌کند که ره تحقیق را به او نشان دهد. ذکر این نکته ضروری است که «تحقیق» در روزگار ما معنی و مفهوم متفاوتی با آنچه که نظامی مطرح کرده است، دارد. نظامی «تحقیق» را در معنای سیر وسلوک عارفانه و جستجوی حقیقت محض بیان کرده است. البته این معنی در متون گذشته و قدیم ما و نزد دیگر شاعران نیز به چشم می‌خورد. به عنوان نمونه سعدی و خاقانی شروانی به این مهم اشاره دارند.
دکتر مهدی محبتی: اگر پنج گنج نظامی را به مثابه یک منحنی معنادار در نظر بگیریم؛ نقطه آغاز آن مخزن الاسرار است که با خسرو و شیرین و لیلی و مجنون بر می‌آید و فراتر می‌رود و در هفت پیکر به نقطه اوج و کمال هنری و روایی خود می‌رسد و درپی آن فروتر می‌شود و در اسکندرنامه به پایان می‌رسد.
دکتر مریم صالحی نیا: اگر بخواهیم به مخزن الاسرار و دیگر اشعار نظامی با رویکرد تحلیل محتوایی بنگریم، شاهد هستیم که کلید واژه‌هایی مدام در این اشعار تکرار می‌شوند که یکی از آن‌ها «عشق است» و در کنار آن، امید یکی از مهمترین کلید واژه‌های اشعار نظامی است. نظامی از پس قرن‌ها مخاطب خود را فرا می‌خواند تا شعر او را بخواند و با او وارد گفت گو شود.
دکتر عباس واعظ زاده: حکیم نظامی گنجوی با سرودن پنج منظومه، معروف به خمسه نظامی نام خود را در ادبیات فارسی ماندگار کرده است. برخی از محققان معتقدند که نظامی قصد اولیه‌ای برای سرودن این پنج منظومه و خلق مجموعه‌ای به نام خمسه را نداشته و بنابر موقعیت‌هایی که برای او پیش آمده، این پنج منظومه را سروده و یکی پس از دیگری آن‌ها را به اتمام رسانده است. لذا به طور اتفاقی، تعداد منظومه‌ها به «پنج» رسیده و بعد از نظامی، با فاصله اندکی فاصله زمانی، این پنج منظومه را در مجموعه‌ای گردآورده‌اند و نام آنرا پنج گنج یا خمسه گذاشته‌اند.