برجام در بنبست است و با بررسی دو نگاه خوش‌بینانه و بدبینانه، ایران و آمریکا در حال حرکت به سمت فصل توافق تاکتیکی هستند. نشانه آن نیز، خبر اخیر انبیسی است که به نقل از چهار منبع گفته بود دولت بایدن در حال مذاکره غیرمستقیم با ایران برای تبادل زندانیان است؛ اما مشخص نیست که توافق نهایی بهدست آید. این توافق می‌تواند به توافق موقت هستهای تسری پیدا کند. در نگاه خوش‌بینانه، توافق تاکتیکی، پلی برای رسیدن به توافقات کلان‌تر است؛ اما در نگاه بدبینانه، توافق تاکتیکی جایگزینی برای برجام می‌شود.
به گزارش دنیای اقتصاد، اواخر هفته گذشته خبری منتشر شد مبنی بر اینکه دولت جو بایدن در حال مذاکره غیرمستقیم با ایران برای تبادل زندانیان است و مذاکرات پیشرفت داشته است. به گزارش انبیسی اما مشخص نیست که توافق نهایی بهدست آید.
نورنیوز رسانه نزدیک به شورای عالی امنیت ملی نیز این خبر را پنج‌شنبه شب تایید کرد و در توییتی نوشت: «سخنگوی وزارت خارجه آمریکا به شکل ضمنی گزارش ان بی‌سی درباره مذاکره برای زندانیان این کشور و اموال مسدود شده ایران را تایید کرد. با درخواست واشنگتن و موافقت تهران، مذاکرات غیرمستقیم و نتیجه‌‌‌بخش انجام شده اما نهایی شدن توافقات در حال مذاکره نیازمند صداقت و عدم‌سیاسی‌کاری آنهاست.» سخنگوی وزارت امورخارجه آمریکا در این رابطه گفت که واشنگتن همواره برای آزادی شهروندان خود تلاش می‌کند.
البته آمریکایی‌‌‌ها همیشه مساله تبادل زندانیان را تبدیل به اهرم سیاسی می‌کنند و شاید به همین دلیل است که تا به امروز این مذاکرات یا انجام نشده یا نیمه‌‌‌کاره رها شده است. بر اساس گزارش انبیسی طرفین درحال تلاش برای دستیابی به فرمولی هستند که به سال۲۰۲۱ برمی‌‌‌گردد و می‌تواند شامل آزادی زندانی‌‌‌ها در قبال آزادی میلیاردها دلار پول‌‌‌های ایران در کره‌‌‌جنوبی شود. همچنین مطابق این توافق، ایران به پول‌‌‌های بلوکه‌‌‌شده خود دست پیدا می‌کند؛ اما فقط برای خرید مواد غذایی، دارو و سایر مصارف بشردوستانه. این منابع می‌‌‌گویند که در گفت‌‌‌وگوها، دیپلمات‌‌‌های ایران و آمریکا ترتیبات احتمالی برای چگونگی انتقال پول‌‌‌های بلوکه‌‌‌شده و وجود کشور ثالثی مثل قطر برای نظارت بر این روند را بررسی کرده‌‌‌اند.
معنای بدبینانه
مذاکرات تهران و واشنگتن بر سر آزادی زندانیان دو معنای خوش‌بینانه و بدبینانه دارد. معنای بدبینانه آن به در دسترس نبودن برجام بازمی‌گردد. یعنی چون کشورها در حوزه احیای برجام به بن بست و پیچیدگی رسیده‌‌‌اند بنابراین به توافقات تاکتیکی مثل تبادل زندانیان روی آورده‌‌‌اند. زیرا طبق پیش‌‌‌نویس ۳۵ صفحه‌‌‌ای جوزپ بورل که مرداد ماه به ایران و آمریکا ارائه شد، تبادل زندانیان باید بین روز امضا و اجرا انجام شود. اما اکنون برجامی در کار نیست و مسائل پادمانی و تضمین‌‌‌ها باقی مانده است. بنابراین اگر این مذاکرات به نتیجه برسد، شاهد تبادل زندانیان پیش از داستان برجام هستیم و دیگر برجامی احیا نخواهد شد. یعنی توافق تاکتیکی به جای برجام.
معنای خوش‌بینانه
اما در معنای خوش‌بینانه، از نظر کشورهای غربی، برجام به مشکل خورده یا هزینه توافق افزایش پیدا کرده ولی برجام می‌تواند در آینده دوباره در دسترس قرار گیرد. از این رو در مقطع فعلی، ایران و آمریکا با تبادل زندانیان و توافقات تاکتیکی دیگر می‌‌‌خواهند هزینه توافق را کاهش دهند. امروز کشورهای غربی بعد از اتفاقات اوکراین و بحث استفاده از پهپادهای ایران توسط روسیه علیه اوکراین، تحت‌تاثیر نخبگان برای عدم‌مذاکره با ایران تحت فشار هستند. از طرف دیگر ایران نیز در شرایطی که احساس می‌کند در وضعیت ایده‌آل قرار ندارد، تمایل زیادی برای بده بستان در حوزه برجامی ندارد. در چنین شرایطی یعنی در بنبست مذاکرات برجام، طرف‌‌‌های مذاکره‌‌‌کننده به دنبال روزنه‌‌‌ای برای بازگشت به میز مذاکره هستند تا زمینه احیای توافق هستهای را فراهم کنند. به نظر می‌رسد که این روزنه تبادل زندانیان است که قرار بود بعد از احیای برجام عملی شود، اما متاثر از ظهور متغیرهای جدید در روابط ایران و پایتخت‌‌‌های غربی و تعلیق گفت‌‌‌وگوها، در فضای کنونی به عنوان اقدامی تسهیل‌‌‌کننده در دستور کار قرار گرفته است. ایران و آمریکا در زمان دونالد ترامپ نیز از طریق واسطه‌‌‌ها در این خصوص در حال رایزنی بودند.
در این میان تاکید اندیشکده‌‌‌های آمریکایی بر توافق موقت در چند هفته اخیر نیز می‌تواند تایید‌کننده هر دو سناریوی بالا باشد. یعنی از یکسو شاید آنها چون نسبت به احیای مذاکرات ناامید شده‌‌‌اند، توافق موقت را راهی برای حل برخی موضوعات مهم می‌‌‌بینند و در نگاه دیگر ممکن است این اندیشکده‌‌‌ها نیز اقدامی چون تبادل زندانیان را در قالب توافق موقت هموارکننده مسیر احیای مذاکرات اصلی ببینند. باربارا اسلاوین روز جمعه در مطلبی در اندیشکده آمریکایی «استیمسون سنتر» از پیشنهاد توافق موقت برای لغو تحریم فروش نفت ایران به اروپا و آسیا در قبال محدود کردن فعالیت هستهای سخن گفت. یک هفته پیش نیز اندیشکده «کوئینسی» در مطلبی به قلم ساموئل هیکی به منافع توافق موقت برای ایران و غرب پرداخت.
نتیجه‌‌‌گیری: با وجودی که برخی تبادل زندانیان را یک توافق تاکتیکی با هدف احیای مذاکرات می‌‌‌دانند اما با قطعیت نمی‌توان بین این توافق و در دسترس بودن برجام ارتباط برقرار کرد، زیرا در سناریوی خوش‌بینانه نیز این مساله که تبادل زندانیان به قبل از اجرای برجام موکول شده و نه در تاریخ امضا تا روز اجرا، بیانگر آن است که برجام به مشکل خورده است و تا زمانی که مسائل مربوط به پادمان و تضمین‌‌‌ها رفع نشود، فعلا توافق در دسترس نیست. ضمن آنکه اشاره شد امروز کشورهای غربی برای هرگونه توافقی با ایران به دلیل تحت فشار قرار گرفتن از سوی نخبگان و افکار عمومی تاحدودی ملاحظه دارند. از این رو شاید اگر زمینه‌‌‌های توافق اصلی با اقداماتی چون تبادل زندانیان یا توافقات تاکتیکی و موقت فراهم شود، مسیر برای احیای مذاکرات هستهای نیز هموارتر شود.