سه ماه مانده به انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی در ترکیه، انتقادها از واکنش دولت رجب طیب اردوغان به این فاجعه شدت گرفته است.
به گزارش اعتماد، زلزله دوشنبه هفته گذشته در جنوب ترکیه و شمال سوریه، علاوه بر هزینه‌های شدید انسانی و مالی که برای ترکیه برجا گذاشته است، به اعتقاد برخی تحلیلگران می‌تواند آثار مهمی نیز بر ساختار سیاسی ترکیه بر جا بگذارد. سه‌ماه مانده به انتخابات ریاست‌جمهوری و پارلمانی ترکیه -که قرار است بهار سال آینده برگزار شود- انتقادها از عملکرد دولت اردوغان در واکنش به زلزله و آمادگی کشور برای مواجهه با این پدیده طبیعی به‌شدت افزایش یافته است.
درحالی که ترکیه در سه سال گذشته با مشکلات شدید اقتصادی مواجه بود و تورم نزدیک به ۶۰درصد، هزینه زندگی را برای اتباع ترکیه به شکل بی‌سابقه‌ای افزایش داده است، وقوع زلزله ۷،۸ ریشتری در جنوب ترکیه، حجم انتقادها را از دولت اردوغان به شکل کم‌سابقه‌ای افزایش داده است. منتقدان دولت اردوغان می‌گویند که تیم‌های امداد و نجات بعد از وقوع زلزله بسیار دیر به مناطق حادثه دیده رسیده‌اند، هماهنگی میان امدادگران دولت مرکزی و امدادگران محلی بسیار کم بود و از امکانات ارتش برای امداد و نجات در روز‌های نخست استفاده نشد.
همچنین گروه‌های مخالف دولت می‌گویند که بعد از دو‌دهه دریافت مالیات‌های مضاعف برای آمادگی در مقابل زلزله، از موجودی صندوق ذخیره به درستی استفاده نشده است و منابع سوءمدیریت شده‌اند و شهرداری‌ها در طول سال‌های گذشته با دریافت جریمه از سازندگان ساختمان‌ها، در برابر استاندارد‌های الزامی برای مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در مقابل زلزله چشم‌پوشی کرده‌اند.
زلزله دوشنبه گذشته در جنوب ترکیه تاکنون بیش از ۲۰ هزار کشته در این کشور برجا گذاشته است. براساس آمار اعلامی از سوی دولت ترکیه، بیش از ۵ هزار ساختمان بر اثر زلزله ۷،۸ ریشتری کاملا تخریب شده‌اند. دولت ترکیه عملیات امداد و نجات گسترده‌ای را برای کمک به زلزله‌زدگان مدیریت کرده است. بیش از ۱۴۱ هزار امدادگر از سراسر ترکیه برای کمک به آسیب دیدگان و جست‌وجوی آوار به منطقه اعزام شده‌اند.
تلاش گسترده برای توزیع غذا، پتو و پوشاک و برپایی چادر و کانکس برای اسکان موقت ده‌ها هزار بی‌خانمان ناشی از زلزله، در شرایط سرمای شدید مناطق زلزله‌زده، در رسانه‌های ترکیه بازتاب زیادی پیدا کرده است. اما این تلاش‌ها باعث نشده است که انتقادها از عملکرد دولت در واکنش به این واقعه کاهش پیدا کند.
بسیاری از شهروندان مناطق زلزله‌زده، می‌گویند که واکنش دولت و نهاد‌های امدادرسان دیرهنگام بود و در ساعات اولیه پس از زلزله، نهاد‌های دولتی خودشان را به منطقه نرساندند تا جایی که در بسیاری از نقاط، مردم و گروه‌های محلی مجبور به تلاش برای پیدا کردن نجات‌یافتگان از زیر آوار بودند.
دنیز یوجل، روزنامه‌نگار ترک منتقد دولت اردوغان، که بعد از زندانی شدن در ترکیه به آلمان پناه برده است، در یادداشتی برای روزنامه ولت، با عنوان «زلزله قبلا یک‌بار سرنوشت اردوغان را رقم زده است»، استدلال می‌کند که انتقاد‌های گسترده از دولت بولنت اجویت در پس زلزله شدید ازمیر در سال ۱۹۹۹، یکی از عواملی بود که سه سال بعد باعث انتخاب حزب عدالت و توسعه و نخست‌وزیری رجب طیب اردوغان به نخست‌وزیری ترکیه شد. او می‌گوید که سوءمدیریت دولت اردوغان در پی زلزله اخیر هم می‌تواند در نتیجه انتخابات پیش روی ترکیه که قرار است بهار سال ۱۴۰۲ برگزار شود، سرنوشت‌ساز باشد.
گونول تول، مدیر برنامه ترکیه در اندیشکده موسسه خاورمیانه در نشریه فارن پالیسی می‌نویسد: «[قبل از به‌قدرت رسیدن در سال ۲۰۰۲]اردوغان مشکلات ناشی از فساد گسترده، دولت‌های ناکارآمد و مسوولیت‌ناپذیری نهاد‌های دولتی در دهه ۱۹۹۰ را سرزنش می‌کرد و وعده داده‌بود که در دوران حکومت او، همه‌چیز به شکل گسترده‌ای تغییر کند. همه‌چیز هم تغییر کرده است و هم نکرده است. روزگاری که دعوا‌های درونی باعث ناتوانی در تصمیم‌گیری در دولت‌های ائتلافی می‌شد، گذشته است.
اردوغان در دو دهه‌ای که قدرت را دراختیار داشت، قدرت را در دستان خودش منحصر کرده است. اما در این مسیر او نهاد‌های دولتی را از قدرت تهی کرده است، نزدیکان خود را در مقام‌های کلیدی منصوب کرده است، سازمان‌های مدنی و غیردولتی را کاملا نابود کرده است و قدرت را دراختیار آدم‌های خودش گذاشته است و دایره‌ای کوچک از وفاداران به خود ایجاد کرده است. مجموعه این رفتار‌ها مسیر را برای فاجعه‌ای که دوشنبه گذشته کشور را تکان داد، هموار کرد.»
سولی اوزل، استاد دانشگاه قدیر خاص استانبول به ان‌پی‌آر می‌گوید: «فقط می‌توان گفت که این دولت آمادگی کافی نداشت.» میکاییل گل، ۵۳ ساله، یکی از شهروندان منطقه که ۵ نفر از اعضای خانواده‌اش را در زلزله از دست داده است به خبرنگار نیویورک تایمز می‌گوید: «من ۲۰ سال بود به این دولت رای می‌دادم، اما حالا خشمم را برای همه تعریف می‌کنم. هیچ‌گاه نمی‌بخشم‌شان.»
حتی شخص رجب طیب اردوغان هم تعلل دولت در واکنش به فاجعه را تایید می‌کند. او که برای بازدید از مناطق زلزله‌زده به جنوب ترکیه رفته است، روز جمعه در استان آدیامان گفت: «ما با یکی از عظیم‌ترین فجایع در تاریخ‌مان مواجه شده‌ایم. این یک واقعیت است که ما نتوانستیم به آن سرعتی که دل‌مان می‌خواست واکنش نشان دهیم.» زمزمه آثار سیاسی زلزله در انتخابات آینده ترکیه از همین حالا شروع شده است.
روز پنجشنبه یک مقام بدون نام ترکیه، در گفت‌وگویی با خبرگزاری رویترز تلویحا از به تعویق افتادن انتخابات پیش رو در این کشور خبر داد. وی در گفتگو با رویترز گفته است که این زلزله می‌تواند «مشکلات شدیدی» را برای رای‌گیری ایجاد کند. با این حال هنوز رسما خبری در مورد تعویق انتخابات منتشر نشده است.
فردا قرار است که ائتلافی از شش حزب اپوزیسیون، نامزد مشترک خود را برای رویارویی با اردوغان در انتخابات پیش رو معرفی کنند. ائتلافی که با عنوان «میز شش نفره» شناخته می‌شود، قصد دارد با جمع کردن هواداران شش گروه سیاسی مخالف اردوغان، به حکومت دو دهه‌ای حزب عدالت و توسعه بر ترکیه پایان دهد. این ائتلاف شامل حزب جمهوری‌خواه خلق، به رهبری کمال قلیچ‌داراوغلو، حزب خوب، به رهبری مارال آکشنر، حزب سعادت به رهبری تمل کاراملا اوغلو، حزب دموکرات به رهبری گولتکین اویزال، حزب دموکراسی و پیشرفت به رهبری علی باباجان و حزب آینده به رهبری احمد داوداوغلو است.
اعضای اپوزیسیون از همان روز‌های ابتدایی پس از زلزله، تلاش کردند تا واکنش دولت را به یک موضوع تبلیغاتی برای انتخابات آینده تبدیل کنند و رجب طیب اردوغان را به دلیل ناآمادگی برای رویارویی با این فاجعه طبیعی و تعلل در عملیات امداد و نجات سرزنش کنند.
تا پیش از زلزله، برآورد می‌شد که انتخابات پیش رو یکی از نزدیک‌ترین و غیرقابل پیش‌بینی‌ترین انتخابات‌های دهه‌های اخیر در ترکیه باشد. اما به نظر می‌رسد که وقوع زلزله، شرایط را برای مخالفان اردوغان اندکی بهتر کرده‌باشد. کمال قلیچ‌دار اوغلو، رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق و یکی از ۶ عضو ائتلاف اپوزیسیون می‌گوید: «این‌ها در این موضوع هم مانند همه مسائل دیگر شکست خوردند، نمی‌دانند که چگونه دولت را اداره کنند. اگر قرار باشد یک فرد را مسوول این فرآیند بدانیم، آن فرد اردوغان است.
مساله این است که در ۲۰ سال گذشته، حزب حاکم کشور را برای زلزله آماده نکرده‌بود.» کمال قلیچ‌دار اوغلو، در روز‌های ابتدایی پس از زلزله به مناطق زلزله‌زده سفر کرد و پای صحبت‌های آسیب‌دیدگانی نشست که از عملکرد دولت انتقاد داشتند. قلیچ‌دار اوغلو معتقد است که ۲۰ سال حکومت اردوغان باعث این فاجعه شده است و گفته است: «به خاطر سیاست‌های او است که به اینجا رسیده‌ایم.»
اردوغان در سفرش به مناطق زلزله‌زده، در استان ختای، با انتقاد تند از مخالفانش گفته است: «نمی‌توانم تحمل کنم که برخی افراد با هدف بهره‌برداری سیاسی کارزار انتشار اخبار منفی راه انداخته‌اند.» ترکیه هفته گذشته با ادعای انتشار اخبار دروغین، شبکه اجتماعی توییتر را در این کشور فیلتر کرد، هر چند ۲۴ ساعت بعد با توافق کمپانی توییتر به رعایت خواسته‌های دولت ترکیه در مورد مقابله با اخبار جعلی، این شبکه اجتماعی دوباره روی مردم ترکیه باز شد. اردوغان در مورد واکنش دولت به این فاجعه در ختای گفت: «قطعا کمبود‌هایی وجود داشت ... نمی‌شود برای مقابله با چنین فاجعه‌ای آمادگی کامل داشت. اما حالا همه‌چیز ردیف شده است.»
منتقدان اردوغان می‌گویند دولت او منابع مالی گسترده‌ای را که برای مقابله با زلزله دراختیار دولت قرار داشت، در جا‌های دیگر هزینه کرده است و به جای آماده کردن کشور برای مقابله با چنین فاجعه‌ای، منابع را صرف ساختن بزرگراه‌ها و پروژه‌های بزرگی کرده است که پیمانکاران آن نزدیک به مقام‌های دولتی بوده‌اند.
به گفته منابع ترکیه در بسیاری از مناطق زلزله‌زده، ساختمان‌هایی فروریخته‌اند که سن آن‌ها از ۱۰ سال تجاور نمی‌کرد یا حتی در دو سال گذشته ساخته‌شده‌بود، آن‌هم در شرایطی که در پی زلزله ۱۹۹۹ ازمیر، در سراسر ترکیه قوانین سختگیرانه‌ای برای مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در مقابل زلزله وضع شده است. اما تخریب این ساختمان‌های نوساز، نشان می‌دهد که مقررات به سادگی زیر پا گذاشته‌شده‌اند.
اما مساله فقط مربوط به ساختمان‌ها نمی‌شود. راه‌ها و جاده‌های بین شهری هم مشکلات زیادی را برای کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان ایجاد کردند. در بسیاری از مناطق امدادگران به دلیل مواجهه با جاده‌های آسیب‌دیده از رسیدن به موقع به مناطق زلزله‌زده بازماندند. به گزارش رسانه‌های ترکیه بسیاری از بازماندگان در مناطق زلزله‌زده شکایت دارند که تا ساعت‌ها پس از زلزله، در هوای سرد، بدون آب و غذا رها شده‌اند و خیلی‌ها گفته‌اند درحالی که می‌توانستند صدای نزدیکان‌شان را از زیر آوار بشنوند، ساعت‌ها و روز‌ها منتظر رسیدن گروه‌های امدادی مانده‌اند.
اردوغان در سفری که به مناطق زلزله‌زده داشت، وعده داد که ۱۰ هزار لیره (نزدیک به ۵۰۰ دلار) به هر یک از خانوار‌های آسیب‌دیده از زلزله کمک بلاعوض ارایه بدهد و در عرض یک سال ساختمان‌های مسکونی منطقه را بازسازی کند.
یکی از سوالات بزرگ در ذهن شهروندان ترکیه این است که منابع ناشی از جمع‌آوری مالیات‌های موسوم به «مالیات مسوولیت مشترک زلزله» کجا هزینه شده است؟ به گزارش بی‌بی‌سی، این مالیات‌ها درست بعد از زلزله ۱۹۹۹ ازمیر وضع شدند و قرار بود منابع آن صرف مقاوم‌سازی ساختمان‌ها در مقابل زلزله شود. یکی از این مالیات‌ها مربوط به اپراتور‌های تلفن همراه، تلویزیون و رادیو‌های خصوصی بود که حدود ۸۸ میلیارد لیره (۴ میلیارد و ۶۰۰ میلیون دلار) نصیب دولت کرده است.
دو سال پیش این مالیات‌ها ۱۰درصد اضافه شد. اما دولت هرگز توضیح نداده است که منابع حاصل از این مالیات را کجا هزینه کرده است. کمال قلیچ‌دار اوغلو، یکی از رهبران اپوزیسیون می‌گوید: «آن‌ها با مالیات‌های زلزله، سبیل اطرافیان‌شان را چرب کردند. این پول‌ها کجاست؟ همه گم شده است.»
علاوه بر مالیات‌ها «مسوولیت مشترک زلزله»، مساله مقررات شهرسازی است که از سال ۲۰۱۸ با تصمیم دولت برای صدور معافیت برای ساختمان‌ها با پرداخت جریمه، نادیده گرفته‌شد. به نوشته بی‌بی‌سی نزدیک به ۶ میلیون ساختمان در سراسر ترکیه با پرداخت جریمه، از مقررات شهرسازی مربوط به زلزله معاف شده‌اند. این جریمه‌ها میلیارد‌ها لیره به جیب دولت ترکیه واریز کرده است. سال ۲۰۱۹ زمانی که ریزش یک ساختمان در استانبول ۲۱ کشته برجا گذاشت، انجمن مهندسی عمران ترکیه تاکید کرد که پرداخت جریمه برای معافیت از مقررات ساختمان، شهر‌های ترکیه را به گورستان تبدیل می‌کند.
به گفته پلین پینار‌گیریتلی اوغلو، از دانشگاه استانبول، در ۱۰ شهری که بر اثر زلزله آسیب دیده‌اند دست کم ۱۰۰ هزار ساختمان فرم‌های معافیت از مقررات را پر کرده‌اند. به گفته وی در این شهر‌ها تراکم زیادی از ساخت و ساز‌های غیرقانونی وجود داشت. او به بی‌بی‌سی می‌گوید: «جریمه‌های معافیت نقش جدی در تخریب ساختمان‌ها بر اثر این زلزله بازی کرد.»
اردوغان در بازدیدش از مناطق زلزله‌زده گفت: «عده‌ای آدم‌های بی‌شرف و دروغگو، اظهارات غلطی مطرح کرده‌اند که ما هیچ اثری از سربازان ارتش یا پلیس ندیدیم. سربازان و پلیس‌های ما شرافتمند هستند. اجازه نمی‌دهیم که هیچ‌کس در مورد آن‌ها بد بگوید.» مخالفان اردوغان معتقدند که او دست ارتش را بسته است. سال ۱۹۹۹ ارتش نقش محوری در کمک‌رسانی به آسیب دیدگان زلزله بازی کرد، اما در زلزله اخیر، ارتش بعد از چندین روز وارد عمل شد.
تورکر ارتورک، از فرماندهان پیشین نیروی دریایی ترکیه که پس از زلزله ۱۹۹۹ به فرماندهی مرکز بحران در ارتش برای مقابله با فجایع طبیعی انتخاب شده‌بود، در مصاحبه‌ای گفته است که سال ۱۹۹۹ ارتش به سرعت برای امدادرسانی مداخله کرد. اما در سال‌های اخیر اردوغان توانایی ارتش در مداخله برای مواجهه با بلایای طبیعی را محدود کرده است و ارتش هم برنامه‌ریزی و آموزش برای مداخله در چنین بحران‌هایی را متوقف کرده است. به گفته ارتورک، دولت بعد از چند روز و بعد از آنکه با انتقاد‌های گسترده عمومی مواجه شد از ارتش خواست که وارد عمل شود.
این فرمانده پیشین ارتش ترکیه می‌گوید: «همه‌چیز به دلیل مدیریت یک‌نفره رخ داد. در یک دولت خودکامه، همه تصمیم‌های در صدر حکومت گرفته‌می‌شود و همه منتظر دستور از بالا می‌مانند.» علی‌رغم این انتقادها، ارتش ترکیه گفته است که از روز اول ۲۵ هزار سرباز ارتش به مناطق زلزله‌زده اعزام شده‌اند.
مصوح محروقی، مدیر بنیاد آکوت می‌گوید: «در سراسر جهان، سازماندهی شده‌ترین و به لحاظ تجهیزات قوی‌ترین سازمان‌ها در هر کشور نیرو‌های مسلح هستند که ابزار‌های وسیعی در اختیار دارند. به همین دلیل است که همه جا از آن‌ها در مواجهه با بلایای طبیعی استفاده می‌کنند.»، اما در ترکیه مسوولیت کاملا برعهده آفاد، سازمان غیرنظامی بلایای طبیعی و امور اضطراری قرار داده‌شده است که ۱۰ تا ۱۵ هزار نفر کارمند دارد و در این شرایط گروه‌ها و سازمان‌های غیردولتی مانند آکوت با نزدیک به ۳۰۰۰ داوطلب به کمک آن می‌آیند. محروقی می‌گوید که شرایط امداد و نجات در زلزله اخیر، از سال ۱۹۹۹ بسیار وسیع‌تر است، اما ارتش مجبور شد منتظر بماند تا دستور از دولت برسد، به همین دلیل تاخیر زیادی در امداد و نجات ایجاد شد.