افرادی که تجربه قطع عضو (از دست دادن اندام) داشته اند، ممکن است دچار درد فانتوم یا درد خیالی نیز شده باشند. هرچند این درد به گونه‌ای دریافت و احساس می‌شود، اما به نظر می‌رسد که در قسمت گم شده بدن اتفاق می‌افتد. گفتنی است که چنین وضعیتی به طور معمول خود به خود و به تدریج از بین می‌رود.
در این میان حتی برخی از افراد درد باقی مانده اندام در قسمت به جای مانده از یک عضو قطع شده را گزارش کرده اند. انواع مسکن‌های بدون نیاز به نسخه و روشی به نام آینه درمانی می‌توانند درد خیالی را کاهش دهند.
پس از قطع عضو برخی از افراد در قسمتی از اندام که دیگر وجود خارجی ندارد، احساس درد را تجربه می‌کنند. این احساس درد، درد اندام فانتوم نام دارد و گویی کاملا واقعی است. قسمت فانتوم نیز به محل درد اشاره دارد: اندام از دست رفته یا بخشی از اندام (مانند انگشتان دست یا پا).
شدت درد اندام فانتوم از خفیف تا شدید متغیر است و می‌تواند چند ثانیه، ساعت، روز یا حتی بیشتر طول بکشد. این حالت ممکن است پس از قطع عضو پزشکی (برداشتن بخشی از اندام با جراحی) یا به دنبال قطع عضو تصادفی رخ دهد. در مجموع خبر خوشحال کننده این است که درد فانتوم قابل مدیریت است. لازم به ذکر است تمامی نکاتی که در این خصوص در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرند، با استناد به مقالات منتشر شده توسط کلینیک کلیولند جمع آوری شده اند و از این طریق قابل دسترسی هستند.
اما درد فانتوم تا چه اندازه متداول است؟ به گفته محققان معمولا ۸ نفر از هر ۱۰ بیماری که تجربه قطع اندام دارند، با درد خیالی نیز رو به رو می‌شوند. هرچند ممکن است شدت آن از هر شخص به شخص دیگر متفاوت باشد.
تفاوت بین درد اندام خیالی و درد باقیمانده اندام چیست؟
درد اندام خیالی: فرد دچار حالتی می‌شود که گویی هنوز هم اندام از دست رفته بخشی از بدن است. هرچند درد به معنا و مفهوم همیشگی وجود ندارد، اما شخص یک سری احساسات خیالی را تجربه می‌کند و ممکن است فراموش کند که بخشی از اندام وی از دست رفته است. برای مثال درست مانند آن که یکی از پا‌های بیمار قطع شده و وی سعی می‌کند تا روی هر دو پای خود راه برود.
درد باقیمانده اندام: این درد قسمت باقیمانده اندام که در آن قطع عضو رخ داده است را تحت تاثیر قرار می‌دهد. درد باقیمانده اندام اغلب یک دلیل پزشکی مانند آسیب عصبی یا فشار روی عصب دارد. تقریبا از هر ۱۰ نفر ۷ نفر چنین وضعیتی را تجربه می‌کنند.
درد فانتوم معمولا بلافاصله پس از از دست دادن اندام رخ می‌دهد. گفتنی است که ممکن است سه تا شش ماه طول بکشد تا زخم پس از قطع عضو بهبود یابد. این درد به ندرت ماه‌ها یا سال‌ها بعد از قطع عضو ظاهر می‌شود.
متخصصین بر این باور هستند که درد خیالی ناشی از مختل شدن سیگنال‌های سیستم عصبی، به ویژه بین نخاع و مغز است. هنگامی که عضوی از بدن قطع می‌شود، اتصالات عصبی از محیط به مغز در جای خود باقی می‌مانند. در نتیجه مغز ممکن است اطلاعات دریافتی را به اشتباه تفسیر یا سیگنال‌ها را به عنوان احساس درد پردازش کند.
هرکسی که قطع عضو شده ممکن است دچار درد فانتوم شود. همچنین دریافت درد در افرادی که از پروتز استفاده نمی‌کنند، معمولا شدیدتر است.
- آنژین (درد قفسه سینه به دلیل ورود اکسیژن ناکافی به قلب)
- تغییرات دما یا فشار هوا
- یبوست
- زونا (هرپس زوستر)
- رابطه جنسی یا لمس فیزیکی
- استعمال سیگار
- استرس
علائم درد فانتوم ممکن است زودگذر باشند یا برای روز‌ها ادامه یابند. به طور معمول طی شش ماه اول پس از از دست دادن اندام، شدت و تکرر درد کاهش می‌یابد. با این حال، موارد نادری نیز وجود دارند که حتی تا دو سال پس از قطع عضو همچنان با درد فانتوم دست و پنجه نرم می‌کنند.
درد فانتوم ممکن است به یکی از حالات زیر خود را نشان دهد:
- سوزش یا درد
- نیشگون
- خارش یا سوزن سوزن شدن
- احساسی مشابه چاقو خوردن
- درد ضربان دار
- درد پیچشی
درد اندام خیالی چگونه درمان می‌شود؟
- دارو‌های ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs) یا مسکن‌های تجویزی
- دارو‌های ضد افسردگی
- دارو‌های ضد تشنج
- مسدود کننده‌های گیرنده بتا
- شل کننده‌های عضلانی
در این میان درمان‌هایی که تکانه‌های الکتریکی را به اعصاب، مغز یا نخاع ارسال می‌کنند نیز ممکن است به کاهش درد کمک کنند:
- تحریک عصبی
- تحریک نخاع
- تحریک الکتریکی عصب از طریق پوست (TENS)
مطالعات نشان می‌دهند که آینه درمانی می‌تواند به کاهش درد فانتوم کمک کند. طی این درمان، شما دائما اندام سالم را در آینه می‌بینید و در عین حال حدودا ۲۰ دقیقه در روز تمرینات حرکتی انجام می‌دهید. این بازتاب مغز را فریب می‌دهد تا تصور کند که دو اندام سالم وجود دارد.
با گذشت زمان، مغز این اطلاعات را رمزگذاری می‌کند. ممکن است لازم باشد تمرینات را تکرار کنید تا دردتان کاهش یابد. از آن جایی که مغز فکر می‌کند هیچ یک از اندام‌ها گم نشده اند، دردی هم در اندام فانتوم احساس نخواهد شد. یک فیزیوتراپیست می‌تواند به بیمار در تسلط بر این تمرین کمک کند.