ماه رجب یکی از ماه‌های پر خیر و برکت مسلمانان محسوب می‌شود. سالروز ولادت امام محمد باقر علیه‌السلام در ابتدای این روز و نیز ولادت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در اواسط این ماه، جلوه‌ای دیگر به این ایام نورانی بخشیده است.
به گزارش تسنیم، رسول خدا صلی الله علیه و آله در فضیلت این ماه فرمود «رَجَبٌ شَهرُ اللّهِ الأصَبُّ یَصُبُّ اللّه ُ فِیهِ الرَّحمَةَ عَلى عِبادِهِ؛ رجب، ماه خداست؛ در این ماه رحمت خود را بربندگانش فرو می‌ریزد.» (عیون أخبارالرضا علیه‌السلام، ج۲، ص ۷۱) از این جهت خود آن حضرت نسبت به پاسداشت این ماه شریف اهتمام ویژه‌ای به خرج می‌دادند و اطرافیان خویش را دعوت به تعظیم و تکریم ماه رجب می‌کردند.
ابن‌عباس نقل می‌کند هنگامی که ماه رجب فرا می‌رسید رسول خدا صلى الله علیه و آله مسلمانان را دور خود جمع مى‌کرد و برایشان خطبه مى‌خواند و مى‌فرمود: اى مسلمانان، ماه بزرگ و مبارکى بر شما سایه افکنده است؛ این ماه، ماه فرو ریزنده است. خداوند در این ماه رحمت خود را بر بندگانش فرو مى‌ریزد، مگر آن که بنده‌اى مشرک یا پدیدآورنده بدعتى در اسلام باشد. أَیُّهَا الْمُسْلِمُونَ قَدْ أَظَلَّکُمْ شَهْرٌ عَظِیمٌ مُبَارَکٌ وَ هُوَ شَهْرُ الْأَصَبِّ یَصُبُّ فِیهِ الرَّحْمَةَ عَلَى مَنْ عَبَدَهُ إِلَّا عَبْداً مُشْرِکاً أَوْ مُظْهِرَ بِدْعَةٍ فِی الْإِسْلَامِ.».
اما اعمالی که برای شب و روز اول این ماه در کتب ادعیه بیان شده، به شرح ذیل است:
۱. در نقلی آمده که وقتی پیامبر اکرم (ص) هلال رجب را مىدید این دعا را می‌خواند: «اللَّهُمَّ بَارِکْ لَنَا فِى رَجَبٍ وَ شَعْبَانَ وَ بَلِّغْنَا شَهْرَ رَمَضَانَ وَ أَعِنَّا عَلَى الصِّیَامِ وَ الْقِیَامِ وَ حِفْظِ اللِّسَانِ وَ غَضِّ الْبَصَرِ وَلا تَجْعَلْ حَظَّنَا مِنْهُ الْجُوعَ وَ الْعَطَشَ.»
۲ ـ غسل
نبّی مکرم اسلام (ص) می‌فرماید: هر کس ماه رجب را درک کند و اول و وسط و آخر آن ماه را غسل کند، از گناهان خود پاک می‌شود مانند روزى که از مادر متولد شده است.
۳ ـ زیارت امام حسین (ع)
۴ ـ نماز مخصوص شب اول ماه رجب: بعد از نماز مغرب ۲۰ رکعت، یعنی ۱۰ تا نماز دو رکعتی بخواند.
۵- بعد از نماز عشاء مستحب است دو رکعت نماز خوانده شود:
در رکعت اول حمد، یک مرتبه سوره «انشراح» و سه مرتبه سوره توحید.
در رکعت دوم حمد، یک مرتبه سوره «انشراح»، یک مرتبه سوره توحید و ناس و فلق خوانده شود.
بعد از نماز، سى مرتبه لا إِلَهَ إِلا اللهُ بگوید و سى مرتبه صلوات بفرستد تا خداوند گناهان او را بیامرزد مانند روزى که از مادر متولد شده است.
۱ ـ روزه
روایت شده که حضرت نوح علیه‌السلام در این روز به کشتى سوار شد و به کسانى که همراه او بودند امر فرمود روزه بگیرند که هر کس این روز را روزه بگیرد، آتش جهنم یک سال از او دور شود.
۲ ـ غسل
۳ ـ زیارت امام حسین علیه‌السلام
از امام جعفر صادق علیه‌السلام روایت شده است که هر کس امام حسین را در روز اول رجب زیارت کند، خداوند او را بیامرزد. (کسی که توانایی زیارت مرقد شریف حضرت سیدالشهدا (ع) را ندارد؛ هر جایی که باشد دست بر سینه بگذارد و سه مرتبه بگوید: صلی الله علیک یا اباعبدالله تا در زمره زائران حضرتش قرار گیرد. ان‌شاءالله)
۴ ـ اذکار و ادعیه بسیاری برای روز‌های این ماه شریف ذکر شده است: (لااله الالله، استغفرالله، صلوات)
میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در بخشی از کتاب "المراقبات" نیز به شرح فضیلت ماه رجب پرداخته است.
و از مراقبات در این ماه آنکه سالک راهرو معنی «ماه حرام» را بداند و حق او را بشناسد تا در «حرکت و سکنات» خود بلکه در خطرات قلب خویشتن مراقب آن باشد و بداند که این سه ماه، موسم عبادت است و طلبکاران علم راست که جهت عبادت را بر جهت تحصیل علم افزون‌تر نمایند؛ هرچند تحصیل علم نیز از افضل عبادات است.
نخستین شب این ماه از چهار شبی است که استحباب احیاء در آن تأکید گردیده و در روایت ماه شب اول آن دعائی روایت شده و سزاوار است که در دعای مأثوره در این باب التفات کند و در این دعا ماه شعبان و ماه رمضان را به یاد آورد و از خدا بخواهد که در آن دو ماه نیز اهلیّت برای عبادت پیدا کند و در اوقات دعاها، زیاد به یاد آن دو ماه باشد تا استعداد دخول در آنها را به‌وسیله دعا تکمیل نماید و مستحب است که بعد از نماز عشاء دعایی را که سید در «اقبال» روایت نموده، بخواند.
باری قلب خود را مراقبت نماید تا به یاد خدا و حضور در برابر او زنده گرداند و به آنچه در مراسم بندگی است دل را خشنود سازد چه مقصود از احیای شبها، احیای قلب در آنها است و زندگی قلب هم همانا به ذکر و فکر است و دل غافل مانند مرده است و مشغول به آنچه رضای خدا در آن نیست از مکروهات، از مرده پست‌تر است و آن کس که در این شبها به کار‌های حرام اشتغال یابد از حال آن کس که در غیر آن شبها اشتغال به آن دارد سخت‌تر است و شاید که منجر به «بدفرجامی» او نیز بشود.
پس،ای نفس، بکوش که لامحاله از طبقه سوم نشوی و با اینکه می‌پنداری شب زنده‌داری کرده‌ای و در گروه رستگاران داخل شده‌ای به این اعمال از زیانکارترین مردم نباشی و در عداد آن کسانی که گمان غلط می‌برند که کار نیکو کرده‌اند محسوب نشوی و به‌گمانم که تو از گناهان پنهان، مانند تأخیر در توبه از پاره معاصی، خالی نباشی پس، شتاب در توبه، واجب فوری است و ترک آن، حرام و لااقل آنکه تزکیه نفس از پاره اخلاق واجب عینی است و ترک توبه و اشتغال به عبادات مستحبه نیز حرام می‌باشد و مانند آنها.
به هر حال، در این شب و مانند‌های آن به‌حکم عقل باید به‌قدری که در قدرت و امکان دارد در تحصیل خشنودی ملک منّان و سالم ماندن در اعمال و احوال از آفات زمان و دوران تا می‌تواند کوشش و بذل جهد نماید تا نسبت به خدای تعالی جل جلاله مخلص و عمل او خالص گردد و برای این مقصود هم عمل اندکی کفایت می‌کند؛ چرا که جزای عمل خالص از بنده مخلص بدون حساب و بی‌اندازه است و بنده درست در معامله با مولا جز به خلوص صادق نباید خشنود گردد و باید در این باب تمام کوشش خود را به کار برد و این کار از مهمترین کار‌ها در نزد او به شمار رود.
زیرا این امر با آرزو درک نشود و به‌سهولت به دسترس واقع نگردد و گرنه آن کس که دیده بصیرتش از تفاوت این احوال نابینا باشد چه‌بسا که در زیاد کردن عبادات ظاهره کوشش کند و قلب و باطنش به‌گیرودار مخالفت‌هایی نسبت به مالک زندگی و مرگ از حالات پست و اخلاق زشت نادرست از قبیل ترک واجبات و اقدام به محرّمات مشغول و عباداتش صوری و اعمالش به ریا و خودنمایی و دورویی و خیانت و خودبینی و نادانی و ستیزگی مشوب باشد.
منبع: کتاب ترجمه المراقبات ــ ص ۱۱۴