شیوع ویران‌گر پاندمی کرونا در ایران اگرچه حیات صنعت سینما را با چالش جدی مواجه کرد - چنانچه در برهه‌ای بیم آن می‌رفت که سینما‌ها با تعطیلی کامل مواجه شوند-، اما از دل این تاریکی و شرایط دشوار، نور تازه‌ای تابید و پدیده جدیدی ظهور کرد: نمایش فیلم آنلاین.
به گزارش اعتماد، اگر مخاطبان پیش از کرونا، طبق روال و عادت همیشگی خود فیلم‌ها را در سالن‌های سینما تماشا می‌کردند یا صبر می‌کردند نسخه دی‌وی‌دی یا سی‌دی فیلم‌ها و سریال‌ها را از شبکه نمایش خانگی تهیه کنند؛ اما با حمله‌ور شدن ویروس کرونا و طولانی‌مدت بودن زمان قرنطینه و برای رعایت پروتکل‌های بهداشتی، سینما از سبد تفریحات مردم حذف شد و پلتفرم‌های نمایشی یا همان شبکه نمایش خانگی جایگزین آن شدند و مردم نیاز خود به تماشای فیلم‌های روز را از این طریق تامین کردند. پلتفرم‌های نمایشی البته پیش از کرونا، فعالیت خود را شروع کرده بودند، اما نزد عموم مردم شناخته شده نبودند.
اقبال به نمایش آنلاین در دوره همه‌گیری کرونا، پدیده‌ای جهانی بود و در اغلب کشور‌ها با رشد بسیار چشم‌گیری روبرو بود. به عنوان مثال نتفلیکس درسال ۲۰۲۰ و اوج همه‌گیری کرونا در جهان، ۱۵.۸ میلیون مشترک جدید جذب کرده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۲۲ درصد افزایش یافته بود. این رقم دو برابر پیش‌بینی‌های صورت گرفته از سوی کارشناسان و تحلیلگران فعال در حوزه فناوری بوده است. محتوای اختصاصی و باکیفیتی هم که هر کدام از شبکه‌های مختلف نظیر همین نتفلیکس، اپل تی وی، دیزنی، اچ‌بی‌او و... ارایه می‌دادند، در افزایش شمار بینندگان آن تاثیرگذار بود.
یکی از تحولات دوران جدید در فعالیت شبکه‌های نمایش خانگی در ایران، اکران آنلاین فیلم‌ها برای اولین‌بار بود. این حرکت، با اکران آنلاین فیلم «خروج» ابراهیم حاتمی‌کیا کلید خورد. اگرچه «خروج» به سرعت برق و باد قاچاق می‌شد، اما جریان اکران آنلاین تداوم پیدا کرد و این نوع نمایش فیلم‌ها باب آشنایی خانواده‌ها با این سامانه‌های نمایشی را بیشتر فراهم کرد.
اکران آنلاین فیلم توسط دو شبکه نمایش خانگی آغاز شد و این دو شبکه در زمان تعطیلی سینما، بازار نمایش فیلم‌ها را در دست گرفتند؛ هر ماه چند فیلم جدید را روانه اکران آنلاین می‌کردند و به‌مرور بر تعداد مخاطبان آنها افزوده می‌شد. افزایش مخاطب این شبکه‌ها هم‌زمان شد با زمزمه‌هایی مبنی بر انحصارگرایی آنها. تعدادی از سینماگران در گفتگو با «اعتماد» از برخورد یک‌سویه این پلتفرم‌ها با صاحبان فیلم‌ها گلایه کردند. طبق ادعای آنها، صاحبان این پلتفرم‌ها بدون هیچ کنترل و صیانتی روی خروجی پلتفرم‌های‌شان، فیلم‌ها را با مبالغ کم -تازه اگر مایل باشند- از صاحبان آثار خریداری می‌کردند. بعضی از سینماگران می‌گفتند از یک سو از قاچاق فیلم ضربه می‌خورند و از سوی دیگر در جریان اکران آنلاین، انحصار پدرشان را درآورده است.
موقعیت انحصاری شبکه‌های نمایش خانگی، در جای دیگر هم خودش را نشان داد؛ این‌بار در برابر مخاطب. هزینه اشتراک این سامانه‌ها هم با افزایش زیادی همراه بوده است؛ مخاطبی که با هزینه ۲۵ هزار تومان به صورت ماهیانه از محتویات دو پلتفرم استفاده می‌کرد حالا باید ۵۹ هزار‌تومان و در مرحله بعد برای یک ماه ۹۹ هزار تومان بپردازد.
افزایش هزینه اشتراک پلتفرم‌های نمایش خانگی موجب اعتراض کاربران شد تا آن جا که تعداد قابل توجهی از کاربران در شبکه‌های اجتماعی اعلام می‌کردند که از تمدید این اشتراک صرف‌نظر خواهند کرد؛ چون نسخه قاچاق محتویات این سامانه‌ها در اینترنت به راحتی و با هزینه تقریبا صفر در دسترس‌شان هست.
اما مشکل شبکه‌های نمایش خانگی به این مورد محدود نبود. این شبکه‌ها کارشان را تازه شروع کرده بودند و آرشیو کاملی نداشتند. تعدادی از فیلم‌های قدیمی و مهم کارگردان‌های سرشناس سینمای ایران - مانند فیلم‌های ناصر تقوایی، داریوش مهرجویی، رخشان بنی‌اعتماد، علی حاتمی، بهرام بیضایی، علیرضا داوود‌نژاد و... - یا از ابتدا در آرشیو این شبکه‌ها نبودند یا بعد از مدتی از درگاه این سامانه‌ها حذف می‌شدند.
وقتی راجع به افزایش قیمت از صاحبان پلتفرم‌ها پرس‌و‌جو کردیم توضیح‌شان این بود که بالا رفتن هزینه‌های عمومی جامعه و رشد هزینه‌های تولید باعث گرانی تعرفه‌های اشتراک شده است. درباره ضعف آرشیو هم پاسخ این بود با صاحبان آثار بر سر قیمت به توافق نرسیدند. برخی منابع در گفتگو با «اعتماد» ادعا کرده‌اند از آنجایی که این پلتفرم‌ها با اقبال مخاطبان روبرو شده بودند، با توجه به موقعیت انحصاری خود در بازار، شرایطی را به صاحبان فیلم‌ها و کارگردان‌های شناخته‌شده پیشنهاد می‌کردند که برای آنها قابل قبول نبوده است.
اما هر چه بود، این دو پلتفرم برای پویایی و به‌روز بودن درگاه‌های نمایشی خود تلاش می‌کردند. طبیعتا امکانات مالی گسترده‌ای که به واسطه حق اشتراک به دست‌شان می‌رسید، امکان بیشتری را برای تولیدات بیشتری ایجاد می‌کرد. به گفته یکی از دست‌اندرکاران پلتفرم‌ها، اساسا افزایش هزینه اشتراک برای تولید محتوای باکیفیت بود.
نماوا تلاش بیشتری از خود نشان می‌داد تا سریال‌هایی پخش کند که هم نظر عموم مخاطبان را جذب کند و هم از پس اقناع خواص بربیاید. مجموعه‌هایی نظیر «قورباغه» و «خاتون» در کنار سریال‌هایی مثل «خسوف» این نکته را نشان می‌داد که نماوا حاضر نیست هر خوراکی به کاربران خود بدهد. صاحبان این سامانه نمایشی حتی در مقطعی موفق شدند فیلم «قهرمان» اصغر فرهادی را به اکران آنلاین برسانند.
در مقابل، رویکرد فیلیمو در عرضه محصولات، مخاطب عام را در نظر می‌گرفت و مجموعه‌های کمدی این پلتفرم بیشتر بود. نزدیکی به سلیقه مخاطب عام در این پلتفرم تاجایی پیش رفت که بعضی از کارشناسان معتقد بودند مجموعه‌ای نظیر «زخم کاری» نمونه ایرانیزه شده سریال‌های ماهواره‌ای است. سریال‌هایی نظیر «مردم معمولی»، «جزیره» و «قبله عالم» در هنگام پخش با واکنش منفی کاربران مواجه شد. با این حال مجموعه‌های این وبگاه اقبال مخاطبان را در پی داشت.
در همین مقطع فیلم‌نت به عنوان ضلع سوم وارد بازار شد و کم‌کم نظر مخاطبان را به خود جلب کرد. مجموعه «آنها» در ژانر وحشت به تهیه‌کنندگی پرویز پرستویی، پخش تاک شوی «شب آهنگی»، برگزاری مسابقه استعدادیابی بند‌های موسیقی ایران با نام «بندبازی» و... همه این موارد باعث شد فیلم‌نت هم بتواند نظر مخاطبان را به سوی خودش جلب کند.
تمام این صحبت‌ها مربوط به زمانی می‌شود که ویروس مرگبار کرونا در کشور جولان می‌داد، اما بعد از پشت سر گذاشتن پیک‌های مختلف کرونا وقتی کشور تا حدودی به آرامش رسید، بالاخره از اواسط سال گذشته سالن‌های سینما درهای‌شان را به روی مخاطبان باز کردند و مردم به سمت سینما‌ها متمایل شدند؛ اما این وسط آنچه عجیب آمد، کم‌و‌کم‌تر شدن بساط اکران آنلاین فیلم‌ها بود.
پرسشی وجود دارد آیا این پلتفرم‌ها مثل روز‌های اول شیوع کرونا پویایی و چابکی سابق را دارند؟ آیا محتوای ارایه‌شده توسط این پلتفرم‌ها از کیفیت لازم برخوردار است؟ آیا کارگردان‌های شناخته‌شده میل به همکاری با این شبکه‌ها را دارند؟ به نظر می‌رسد این پلتفرم‌ها روزگاری کاملاً متفاوت از روز‌های ابتدایی‌شان را می‌گذرانند. به‌طور مثال، علی‌رغم رکود سینما‌های کشور، بحث اکران آنلاین دیگر مورد توجه این سامانه‌ها نیست.
آنطور که بررسی شواهد نشان می‌دهد فیلیمو بر مدار فعالیت گذشته خود حرکت می‌کند. آپشن‌هایی که این شبکه اینترنتی دارد - از جمله پخش فیلم و سریال رایگان، کیفیت بالای دوبله‌ها، و آرشیو فیلم‌های ایرانی و همچنین سهل‌الوصول بودن دسترسی آن برای مخاطبان- باعث شده این شبکه همچنان برای کاربران جذاب باشد. این پلتفرم نمایشی از ابتدای امسال سریال پرمخاطب «یاغی» را برای نمایش داشت. «جیران» به کارگردانی حسن فتحی اگرچه سریال پرحاشیه‌ای بود، اما با اقبال مخاطب همراه شد. امتداد رئالیتی‌شو «جوکر» که از سال گذشته آغاز شده بود امسال توجه مخاطب را به خود جلب کرد. این شبکه، مجموعه «بی‌گناه» به کارگردانی مهران احمدی را هم در حال پخش دارد. ضمن اینکه مجموعه جنجالی «سقوط» به کارکردانی سجاد پهلوان‌زاده هم به تازگی از این پلتفرم آغاز شده است.
از سوی دیگر فیلم‌نت هم برای به‌روزرسانی فعالیت‌های خود با هدف جذب مخاطب پویایی لازم را دارد. از نوروز ۱۴۰۱ به این طرف، حضور کارگردان‌های شناخته‌شده‌ای همچون سعید آقاخانی با سریال «راز بقا»، مرضیه برومند با مجموعه عروسکی «شهرک کلیله و دمنه» را در این شبکه شاهد بودیم. «آفتاب‌پرست»، و «خون سرد» - مجموعه‌های دیگر این سامانه نمایشی در ماه‌های اخیر بودند و در حال حاضر هم سریال «پوست شیر» توانسته با اقبال بالای مخاطبان همراه شود. البته به غیر از عرضه فیلم‌های خارجی روز، این شبکه ابتکارات دیگری هم در جذب مخاطب به کار می‌برد. پخش فیلم‌های پرفروش قدیمی همچون «ورود آقایان ممنوع» از این سامانه، و آرشیو خوب از فیلم‌های ایرانی، از جمله مزیت‌های این شبکه هستند. گفته شده قرار است اکران آنلاین هم در این سامانه افتتاح شود.
نماوا هم در ابتدای امسال با مجموعه «مهمونی» با اجرای ایرج طهماسب مخاطبان زیادی را به خود جلب کرد. همچنین مجموعه‌های «نوبت لیلی» به کارگردانی روح‌الله حجازی و کمدی «آنتن» به کارگردانی ابراهیم عامریان را عرضه کرد. در حال حاضر هم سریال «شبکه مخفی زنان» به کارگردانی افشین هاشمی را در دست انتشار دارد. هر چقدر مجموعه «مهمونی» پرمخاطب و پرحاشیه بود و تحلیل‌های مثبت و منفی زیادی را در پی داشت، اما شواهد و قرائن نشان می‌دهد مجموعه‌های دیگر این شبکه نتوانسته اند توجه‌ها را به خود جلب کنند.
با اینکه ساختار سریال «شبکه مخفی زنان» استاندارد‌های لازم را دارد ولی مخاطبان زیادی را به خود جلب نکرده است. حتی حوادث اخیر حول مساله زنان و توقف چندباره پخش سریال هم نتوانست به کمک سازندگان این مجموعه بیاید و اقبال مجموعه‌های «یاغی» یا «پوست شیر» را نصیب پلتفرم نماوا کند. البته این شبکه امسال با فیلم «جنگ جهانی دوم» در فستیوال کن حضور داشت و به عنوان نماینده سینمای ایران به اسکار معرفی شد که در نهایت ناکام ماند.
تلاش ما برای دست‌یابی به آمار دقیق مخاطب و کاربران دقیق پلتفرم‌ها (حداقل در بازه یکسال اخیر) به نتیجه‌ای نرسید. یک منبع مطلع به ما گفت در ماه‌های اخیر نماوا با افت محسوس کیفیت محتوا روبرو بوده، و فیلم‌نت با افزایش کاربر در ماه‌های اخیر مواجه بوده است. برخی شنیده‌های دیگر هم حاکی از آن است که اختلافات مدیریتی در یک از شبکه‌های نمایش سبب افت کیفیت آن شده است.
پیش‌بینی می‌شود به زودی پلتفرم‌های دیگری با سطح کیفیت بالایی به چرخه این رقابت اضافه شوند؛ البته همه این قضایا بستگی به آرام شدن جو کشور و جامعه، ایجاد انگیزه برای مردم دارد. مردمی که این روز‌ها دل و دماغی برای‌شان باقی نمانده تا پیگیر این سامانه‌ها و برنامه‌های‌شان باشند.