خرس سیاه با زیرگونه بلوچی در ایران در استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کرمان زندگی می‌کند، آمار دقیقی از جمعیت و همچنین میزان تلفات این گونه در اختیار نیست، اما به عنوان گونه‌ای در معرض انقراض در فهرست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارد.
به گزارش ایرنا، اوایل خرداد ماه امسال بود که یک توله خرس سیاه بلوچی از دست قاچاقچیان در مسیر کرمان به اصفهان کشف و به محیط بانان استان اصفهان تحویل داده شد، زمانی که این توله پیدا شد حدود دو ماه داشت و محیط بانان در ساعات اولیه گمان کردند که توله ماده است از این رو نامش را لالین گذاشتند، اما بعد از مدتی مشخص شد که نر است، لالین در زبان بلوچی به معنای دختر زیبا است. اکنون لالین ۶ ماهه است و پارک پردیسان تهران به سر می‌برد.
این موضوع بهانه‌ای شد تا به سراغ خرس‌ها برویم و ببینیم در دنیا و ایران در چه شرایطی به سر می‌برند؛ می‌دانیم که از دیرباز انسان‌ها با حیوانات رابطه خوبی داشتند مخصوصا با توله‌های آن‌ها که قیافه‌ای مظلوم و دوست داشتنی دارند، شاید کارتون‌های دهه ۵۰ و ۶۰ را به یاد داشته باشید، برخلاف کارتون‌های امروزی که شخصیت‌ها خشن و جنگجو هستند، شخصیت‌هایی مهربان در قالب انواع حیوانات نقش آفرینی می‌کردند، در این میان یکی از این حیوانات خرس بود که در نقش‌های مختلف ظاهر می‌شد، بامزی قوی‌ترین خرس جهان، یوگی در کارتون کشتی پرنده و میشا و ناتاشا در دهکده حیوانات برخی از شخصیت‌های خرسی این کارتون‌ها بودند، همان زمان حسی که از این حیوان در اذهان نقش بست مهربانی و دوست داشتنی بودن آن بود که حتی قطعا بسیاری از ما‌ها آروز می‌کردیم یکی از آن‌ها را در خانه داشته باشیم.
مهربانی خصلتی است که در دنیای واقعی نیز خرس‌ها از آن بهره مندند، در واقع خرس‌ها در حالت معمول با انسان کاری ندارند و سرشان به کار خودشان است، مگر اینکه در حال بزرگ کردن توله‌های خود باشند و احساس خطر کنند که در آن صورت باید تا می‌توانید از این حیوان عظیم الجثه دوری کنید.
هشت گونه خرس از جمله خرس قطبی، گریزلی، کودیاک، پاندا، خرس قهوه‌ای و خرس سیاه آسیایی در دنیا زیست می‌کند که از این میان دو گونه خرس قهوه‌ای و سیاه آسیایی در ایران زندگی می‌کند که خرس سیاه آسیایی از نظر اهمیت حفاظت در کشور ما پس از یوزپلنگ و در رتبه دوم قرار دارد.
آمار دقیقی از جمعیت خرس‌ها وجود ندارد، چون این حیوانات بیشتر شبگرد هستند و تاکنون سرشماری از آن‌ها انجام نشده است، چون هم کار دشواری است و هم نیاز به اعتبار زیادی دارد، اما آنچه که مسلم است عوامل مختلفی مانند تعارض گونه با انسان، تخریب زیستگاه، فعالیت‌های توسعه انسانی و معدن‌کاوی در محدوده زیستگاهی حیات و جمعیت این گونه ارزشمند را تهدید می‌کند.
همانطور که از جمعیت خرس‌ها آمار دقیقی در دست نیست از میزان تلفات هم اخبار درستی در اختیار نداریم، اعداد و ارقامی اعلام می‌شود، اما مسوولان محیط زیست معتقدند به علت پراکندگی این حیوان و شبگرد بودنش امکان به دست آوردن عدد درستی از تلفات وجود ندارد، چون محل زندگی آن‌ها در دید انسان نیست مگر اینکه مثلا محیط بان و یا چوپانی در ارتفاعات و یا دل جنگل لاشه خرسی را ببیند و اطلاع دهد، البته آماری وجود دارد مبنی بر اینکه از ابتدای سال ۱۳۹۵ تاکنون بیش از ۸۰ قلاده خرس به دلایل مختلفی از جمله شلیک مستقیم، تصادف و یا عوامل طبیعی تلف شده است.
خرس سیاه بلوچی یک نوار سفید رنگ به شکل هفت بر روی سینه دارد که آنرا از سایر گونه‌ها متمایز می‌کند، عاشق کندو‌های عسل و خرما است و ۸۵ درصد رژیم غذایی آنرا این میوه تشکیل می‌دهد، البته گیاه داز، زیتون، انواع میوه ها، حشرات، زباله و لاشه هم مورد پسند این حیوان است و گاهی حتی به شکار جانوران هم می‌رود تا زورآزمایی خود با طبیعت را نشان دهد، در برخی مناطق در فصل زمستان در غار‌ها و شکاف صخره‌ها می‌خوابد، اواخر بهار جفت‌گیری می‌کند و توله‌ها در زمستان به دنیا می‌آیند که معمولا بین ۱ تا ۳ توله است، توله‌ها حدود ۲ سال همراه مادرند و ماده‌ها در سن ۳ سالگی قادر به زادآوری هستند.
این نوع خرس از جمله حیوانات منزوی و شبگرد است و به همین خاطر می‌توان علت رنگ سیاه آنرا فهمید، با آنکه خرس سیاه آسیایی از آرام‌ترین گونه‌های خرس در میان پستانداران است، اما این گونه نسبت به انسان بسیار پرخاشگر است، در نتیجه بهتر است که هیچ گاه نزدیک این حیوان نشوید. برخلاف تصورات عمومی که همه فکر می‌کنند تمام خرس ها، خواب زمستانی دارند، این نوع خرس در زمستان نمی‌خوابد و ۲۵ سال نیز عمر می‌کند.
در این میان لالین خرس سیاه بلوچی بهانه‌ای شد تا به سراغ سرپرست دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست برویم و با وی درباره وضعیت خرس‌ها در کشور و همچنین وضعیت لالین صحبت کنیم.
غلامرضا ابدالی دراین باره گفت: حال لالین خوب است و در شرایط مطلوبی در پارک پردیسان به سر می‌برد، از آنجا که خرس‌ها سریع با انسان انس می‌گیرند در تلاشیم تا تماس کمتری با انسان‌ها داشته باشد.
وی درباره اینکه آیا برنامه‌ای برای رها سازی لالین در طبیعت دارید، اظهار داشت:، چون این توله خرس از ابتدا به صورت دستی تغذیه شده و در دست انسان بوده از این رو صلاح نیست در طبیعت رها شود، اما در نظر داریم که حیوان را به مکان دیگری منتقل کنیم از این رو در حال مطالعه و بررسی مکان‌هایی در استان‌های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کرمان که زیستگاه اصلی خرس بلوچی است، هستیم و هر کدام از استان‌ها اعلام آمادگی کردند و شرایط مکانی هم مناسب بود حیوان را منتقل می‌کنیم.
ابدالی در ادامه درباره وضعیت کلی خرس سیاه آسیایی گفت: خرس سیاه آسیایی (زیر گونه بلوچی) پراکنش وسیعی در کشور نداشته و فقط در سه استان کرمان، هرمزگان و سیستان و بلوچستان دیده می‌شوند، این حیوان به عنوان گونه‌ای در معرض انقراض در فهرست قرمز اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) قرار دارد، جمعیت‌های کوچک این گونه به دلیل فعالیت‌های انسانی به شدت چندپاره و گسسته شده اند، این وضعیت به همراه تعارضات گونه با انسان، تخریب زیستگاه، فعالیت‌های توسعه انسانی و معدن کاوی در محدوده زیستگاهی گونه، باعث افزایش نگرانی‌ها نسبت به آینده جمعیت آن شده است.
وی اظهارداشت: خرس‌ها از نظر بوم شناختی اهمیت زیادی دارند، این گوشتخوار درشت جثه در راس هرم غذایی قرار دارد و یک گونه چتر و کلیدی برای اکوسیستم محسوب می‌شود که شبکه گسترده‌ای از روابط را با اجزا زنده و غیر زنده محیط ایجاد کرده است به همین دلیل حذف خرس از زیستگاه موجب به هم خوردن تعادل اکولوژیک شده و ممکن است به صورت زنجیره وار پیامد‌های نامناسبی برای جمعیت سایر گونه‌ها داشته باشد، همچنین به دلیل اندازه بزرگ جثه و ویژگی‌های رفتاری، گستره خانگی یا قلمرو وسیعی لازم دارد و در نتیجه حفاظت این گونه به معنای حفاظت محدوده وسیعی از زیستگاه‌ها بوده که باعث می‌شود تا همزمان با خرس، کل اکوسیستم‌ها نیز حفظ شود، در واقع این گونه به مانند چتری حفاظتی برای کل اکوسیستم و سایر گونه‌های یک منطقه عمل می‌کند.
سرپرست دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست گفت: با توجه به اهمیت گونه خرس سیاه در کشور و به منظور هماهنگی و برنامه ریزی برای مدیریت یکپارچه این گونه برنامه مدیریت راهبردی گونه خرس سیاه در سال ۱۳۹۵ شروع به کار کرده و اولین نشست تخصصی اعضای کارگروه‌ها در تیر ماه ۱۳۹۶ برگزار شد و از آن تاریخ تاکنون با وجود مشکلات و کمبود‌های متعدد به کار خود ادامه داده است، در این مدت با هدایت دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش و بر اساس شیوه نامه‌ها و برنامه‌های ابلاغی از طریق کمیته ستادی، ادارات کل استان‌ها اقدامات لازم و اولویت دار را بسته به میزان توان و اعتبارات موجود پیش برده اند.
وی افزود: کوچکی محدوده پراکنش این گونه و تعارضات میان انسان با این حیوان و نیز تغییرات فصلی رفتاری گونه، باعث شده است که هر روز شاهد تلفات بیشتر خرس‌ها توسط انسان‌ها باشیم، مهمترین دلایل این تعارضات از جمله تخریب زیستگاه، عدم دفن مناسب و صحیح زباله در حاشیه جوامع انسانی، احداث باغات و کندو‌ها در عمق زیستگاه‌های بکر این گونه، عدم مستحکم سازی آغل‌ها و مراقبت مناسب از دام‌ها و عدم تامین حق آبه حیات وحش در سرچشمه‌ها است.
ابدالی اظهار داشت: البته این در شرایطی است که برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای جوامع بومی، دانش آموزان روستایی و مشاغل مرتبط با گونه تقریبا به طور مستمر توسط ادارات کل استان‌ها و برخی NGOهای فعال در زیستگاه‌های گونه برگزار شده و با چاپ بروشور و نصب پلاکارد و پوستر در این زمینه اطلاع رسانی می‌شود.
با توجه به اهمیت گونه خرس سیاه در کشور و به منظور هماهنگی و برنامه ریزی برای مدیریت یکپارچه این گونه برنامه مدیریت راهبردی گونه خرس سیاه در سال ۱۳۹۵ شروع به کار کرده و اولین نشست تخصصی اعضای کارگروه‌ها در تیر ماه ۱۳۹۶ برگزار شد و از آن تاریخ تاکنون با وجود مشکلات و کمبود‌های متعدد به کار خود ادامه داده است.
وی ادامه داد: همچنین با توجه به مشاهده مواردی از تلفات خرس سیاه به صورت شلیک مستقیم به گونه، مسموم کردن حیوان و زنده گیری‌های غیر مجاز و تله‌گذاری برای گونه توسط برخی افراد ناآگاه، با پیگیری‌های صورت گرفته جریمه خسارت به این گونه ارزشمند به ۷۵۰ میلیون ریال افزایش یافته است، خوشبختانه پس از بازنگری جرایم ناشی از شکار غیر مجاز حیوانات اندکی جریمه‌ها افزایش یافته و به ارزش واقعی گونه نزدیک‌تر شده است، اما با توجه به عجین بودن حیات وحش با زندگی مردم بومی صحیح‌ترین و بهترین عامل بازدارنده آگاهی رسانی و آموزش از سنین پایین و مشارکت دادن افراد بومی در مدیریت و حفاظت حیات وحش مناطق است.
سرپرست دفتر حفاظت و مدیریت حیات وحش سازمان حفاظت محیط زیست گفت: یکی از معضلات منجر به وقوع حادثه برای این گونه تصادفات جاده‌ای است به طوری که در یک سال گذشته متاسفانه تلفات نزدیک به ۱۰ قلاده خرس (سیاه و قهوه ای) از ادارات کل استان‌ها به دفتر گزارش شده است که بیش از نیمی از آن‌ها به دلیل تصادفات جاده‌ای تلف شده اند، در واقع یکی از معضلات اصلی در رابطه به تلفات حیات وحش جاده‌های کشیده شده در مناطق چهارگانه اند که نیاز به زیر گذر، نصب تابلو‌های هشدار دهنده برای رانندگان و حصار کشی در برخی قسمت‌ها دارند که البته ادارات کل استان‌ها تلاش زیادی برای انعقاد تفاهم نامه همکاری با ادارات راه استان‌ها انجام می‌دهند، اما متاسفانه مجاب کردن مسولان وزارت راه برای انجام عملیات‌های جبرانی در مناطق بسیار دشوار است.
با توجه به مشاهده مواردی از تلفات خرس سیاه به صورت شلیک مستقیم به گونه، مسموم کردن حیوان و زنده گیری‌های غیر مجاز و تله‌گذاری برای گونه توسط برخی افراد ناآگاه، با پیگیری‌های صورت گرفته جریمه خسارت به این گونه ارزشمند به ۷۵۰ میلیون ریال افزایش یافته است.
همچنین رییس گروه پستانداران سازمان حفاظت محیط زیست درباره جمعیت خرس‌ها گفت: خرس حیوانی شبگرد است از این رو سرشماری این گونه کار بسیار دشواری است مگر اینکه مطالعه و یا مشاهده خاصی انجام شده باشد تا شاید بتوان جمعیت خرس را برآورد کرد، البته یک سری آمار‌ها وجود دارد که جمعیت خرس را حدود ۵۰۰ قلاده اعلام می‌کند که البته این آمار مربوط به حدود ۱۰ سال پیش آنهم در مناطق خاص است.
محمد نصرتی درباره وضعیت خرس بلوچی افزود: این خرس گونه‌ای در خطر تهدید انقراض است البته این وضعیت برای نقاط مختلف متفاوت است، مثلا در هرمزگان یک خانواده خرس بلوچی زیست می‌کند که به روستا‌های منطقه نیز بسیار نزدیک می‌شوند.
وی اظهار داشت: چون معمولا زیستگاه خرس دور از دسترس است از این رو آمار دقیقی از میزان تلفات و مرگ و میر این گونه در دسترس نیست.
نصرتی درباره وضعیت لالین گفت: این توله خرس زمانی که از قاچاقچیان کشف شد دو ماهه بود و الان نزدیک به ۶ ماه دارد، حالش خوب و در شرایط مناسبی به سر می‌برد، اما مساله این است که پردیسان نمی‌تواند جای مناسبی برای ادامه زندگی این حیوان باشد بنابراین در حال بررسی مکان‌های دیگر در استان‌هایی که شرایط پذیرش این توله را دارند هستیم، در نظر داریم مکانی باشد که نقش آموزشی هم برای حیوان داشته باشد، چون امکان رها سازی آن در طبیعت وجود ندارد، بنابراین شاید جایی مانند باغ وحش آنهم در شرایط خوب مکان مناسبی باشد، چون گونه ارزشمندی است و می‌توانیم به عنوان ذخیره ژنتیک از آن بهره ببریم.