(تصاویر) جمجمه پادشاه عیلام در نخستین موزه علوم پزشکی

اینکه چطور بعد از بیش از۱۷۰ سال، «اصطبل شاهی» یا «جلالیه» در زمین‌های منسوب به «امیرکبیر» صدراعظم «ناصرالدین شاه» به «موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران» تبدیل شده، خود داستانی شنیدنی و خواندنی‌ست که در سطور زیر به اجمال به آن پرداخته شده است.

به گزارش همشهری، حدود سال‌های ۱۲۲۷ تا ۱۲۳۰ خورشیدی بود که امیرکبیر، نخستین صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار، دستور داد در محدوده باغ‌ها و محله «جلالیه» که پیش‌تر به «نصرت آباد» شهرت داشت وحالا به «امیرآباد» معروف است، اصطبلی مناسب اسب‌های شاه، اسب‌های اسب‌دوانی و نیز اسب‌های قراول‌خانه ساخته شود. اصطبلی بزرگ بادر‌های سنگین چوبی، کلون‌های فلزی، سقف گنبدی شکل و درختانی تنومند در اطراف که طبق اسناد تاریخی، چهارمین اصطبل سلطنتی در دوره ناصرالدین شاه قاجار محسوب می‌شد.

ساختمان این اصطبل در دوره‌های مختلف، کاربری‌های مختلف داشت. حتی در سال‌های بین ۱۳۶۰ تا ۱۳۷۹ بدون استفاده باقی ماند. تا اینکه بالاخره در سال ۱۳۸۰ به نخستین و تنها موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران (یکی از ۲۵ موزه دانشگاهی ایران) تبدیل شد.

جسد مومیایی شده پیرزن ۶۵ سال که قدمتش به ۹۰۰ سال می‌رسد

جمجمه‌های ۵ هزار ساله

در این موزه ۸۰۰ مترمربعی می‌توانید تاریخ علوم پزشکی ایران را در ۱۰ بخش و همراه غرفه‌های جانبی مرور کنید. بخش نخست، «دیرین انسان‌شناسی» است.

در این بخش می‌توانید با تماشای تصاویر و نقاشی‌های دیواری غار‌هایی در لرستان که مربوط به بیش از ۵ هزار سال پیش است، به ماجرای نخستین شکار‌ها با هدف بهبود بیماری‌ها پی ببرید یا می‌توانید از نخستین ابزار سنگی ویژه جراحی‌های اولیه بشر، رمزگشایی کنید.

۴۰ جمجمه ۵ هزار ساله در محفظه‌های شیشه‌ای این بخش نگهداری می‌شود که در کنار هر یک، اطلاعاتی برای آگاهی بیشتر، وجود دارد. اما جذاب‌ترین آثار بخش دیرین انسان‌شناسی موزه، یک؛ جسد مومیایی شده پیرزنی ۶۵ ساله است که قدمتی ۹۰۰ ساله دارد.

این مومیایی طبیعی، حوالی شهر یزد از خاک بیرون کشیده شده است. دوم؛ اسکلت زنی ۳۰ ساله است که دندان‌های سالم آن، توجه بسیاری از دانشمندان و باستان‌شناسان جهان را به خود جلب کرده است.

سوم، جمجمه دختری ۱۳ ساله است که جای جراحی بر روی آن دیده می‌شود. چهارم نیز به «جمجمه نامدار» موزه شناخته می‌شود. جمجمه‌ای متعلق به پادشاه بهبهان که «کدین هوتران» نام داشت و در دهه ۶۰ کشف شد.

۴۰ جمجمه ۵ هزار سال در موزه علوم پزشکی دیده می‌شود

درمان با طلسم!

با عبور از کنار ویترین‌های مربوط به آثار، مدال‌های جهانی (لژیون دونور) و دست نوشته‌های پزشکان پیشکسوت و بنیانگذار تخصص‌های نوین تاریخ پزشکی ایران و اشیا «امانی» (انواع سفال، مفرغ، شیشه و ابزار سنگی) از سایر موزه‌ها، بخش «مردم شناسی پزشکی» نمایان می‌شود.

بخشِ نمایش ابزار و ادوات پزشکی دوره قاجار که در آن می‌توانید انواع «کلبتین» داندانپزشکی سنتی، شاخ‌های گاو یا بز کوهی ویژه حجامت، انواع دارو‌های گیاهی، سنگ درمانی، انواع مُهره‌های طلسم و دعا را تماشا کنید. کیفِ حکیم‌باشی دوره قاجار نیز از دیدنی‌ترین‌های این بخش است.

اجازه‌نامه طبابت در دوره قاجار

قدیمی‌ترین نسخه خطی «طب المنصوری»

بخش «کتب خطی و اسناد» با تابلو نقاشی چهره دکتر «عبدالله خان احمدیه» آغاز می‌شود. پزشکی که از او با عنوان بنیانگذار طب ترکیبی و تلفیقیِ طب‌های دارالفنون و سنتی، یاد می‌کنند. ۷۰ کتاب خطی و چاپ سنگی، در این بخش دیده می‌شود که یکی از نفس‌ترین‌هایشان کتاب خطی «طب المنصوری» محمدابن زکریای رازی (طب بالینی) است.

کتابی با هزار سال قدمت که ۱۵۰ سال بعد از فوت زکریای رازی، به زبان عربی کتابت شده است. قدیمی‌ترین گواهی یا «اجازه‌نامه طبابت» از دوره قاجار نیز در این بخش، در کنار سایر اسناد و تصاویر پزشکی قدیمی نگهداری می‌شود.

آنجا که هنر به کمک علم می‌آید

«دامپزشکی» بخش دیگری از این موزه متفاوت است که علاقه‌مندان خاص خود را دارد. در این بخش می‌توانید ابزار پزشکی مربوط به درمان و جراحی حیوانات (بزرگ جثه و کوچک جثه) را از نزدیک تماشا کنید.

تصاویر نقاشی شده (اصل) آناتومی بدن اسب (نقشه کالبدشکافی اسب) مربوط به دوران صفویه (آغاز دوران فارسی نویسی در ایران) نیز از تامل‌برانگیزترین آثار بخش دامپزشکی موزه است که درهم‌آمیختگی علم و هنر را آشکار می‌سازد.

از «کحالی» تا چشم‌پزشکی نوین

بخش بعدی «چشم‌پزشکی» است که با نام پروفسور «محمدقلی شمس» بنیانگذار طب چشم‌پزشکی نوین ایران شناخته می‌شود. او بعد از پدر (استاد کحالی در دارالفنون) و تحصیل در فرنگ، نخستین عینک را در ایران با ابزار سنتی ساخت و نخستین جراحی بر روی قرنیه بیمار مبتلا به «تراخوم» را انجام داد. چرخِ تراش عدسی عینک، تراش سنگی، ابزار تشخیص بیماری‌های بینایی و کتب قدیمی در این بخش از موزه نمایش داده شده است.

قدیمی‌ترین یونیت‌های دندان

در بخش «دندانپزشکی» موزه هم می‌توانید با سیر تاریخی تحولات مربوط به رشته دندانپزشکی در ایران آشنا شوید. از تصاویر نخستین گروه دانشجویان رشته دندانپزشکی در مدرسه عالی دندان‌سازی، قدیمی‌ترین یونیت‌های دندان، قالب‌های اولیه تا مدل دندان‌های سالم و آسیب‌دیده، کلبتین‌های کوچک و بزرگ، همگی از جمله آثار دیدنی این بخش هستند که میان آن‌ها شاید تصویر دندانپزشکی قدیمی که در حال سوزاندن پولپ دندان بیمار با اسید است، هم سرگرم‌کننده و هم با توجه به پیشرفت‌های امروزی دندانپزشکی که «زیبایی» را هم علاوه بر پیشگیری و درمان، در برمی‌گیرد، دردناک به نظر آید!

دواخانه نظامی

دواخانه نظامی؛ قدیمی‌ترین داروخانه مدرن تهران

بخش «دواخانه نظامی» نیز شما را به حدود ۱۷۰ سال پیش باز می‌گردد. زمانی که هنوز عطاری‌ها، برو و بیا داشتند و قرص و شربت‌های شیمیایی به شمایل امروزی در دسترس افراد نبود. سرتیپ «هادی خان» به نمایندگی از وزارت جنگ وقت، تجهیزات کامل یک دواخانه مدرن را از کشور اتریش که پیش‌گام در حوزه داروسازی شیمیایی و نوین بود، خریداری می‌کند.

مدتی بعد در قبال یک بدهی، مدیریت دواخانه به یکی از پرسنل وزارت جنگ (دکتر عبدالحسین خان نظامی؛ خواهرزاده سرتیپ هادی خان) واگذار می‌شود. دکتر نظامی نیز، همه تجهیزات درمانی دواخانه را به بنایی در خیابان «چراغ گاز» (خیابان امیرکبیر فعلی) انتقال می‌دهد و تابلوی «دواخانه نظامی» را سر در آن، محکم می‌کوبد.

بعد از دکتر نظامی، مدیریت دواخانه مدرن تهران، به پسرش یعنی «امیر هوشنگ نظامی» می‌رسد. امیر هوشنگ هم تا چند سال پیش از وقوع انقلاب اسلامی، ارثیه پدری‌اش را پابرجا نگه می‌دارد تا اینکه در جریان پیروزی انقلاب اسلامی، مِلک دواخانه، مصادره می‌شود. سال ۱۳۶۲ از بازماندگان خاندان نظامی (خانم دکتر ناهید شرقی؛ همسر امیر هوشنگ نظامی)، درخواست شد تا تجهیزات داخل مِلک مصادره شده را تخلیه کنند.

تجهیزات قدیمی‌ترین داروخانه مدرن تهرانزشامل دستگاه قرص زنی، شربت سازی، قالب قرص و حَب، قالب‌های شیاف سازی، ترازوی دارو، وسایل آزمایشگاهی، عصاره گیر، کتب داروسازی، انواع دارو‌های اولیه شیمیایی به همراه همه قفسه‌ها و پیشخوان بلند چوبی است که تا سال ۱۳۸۲در یکی از اتاق‌های دانشکده داروسازی دانشگاه تهران نگهداری می‌شد. بعد از افتتاح موزه ملی تاریخ علوم پزشکی ایران، این تجهیزات به موزه اهدا شد.

غرفه سلامت

در ادامه بازدید از بخش‌های مختلف موزه، غرفه «سلامت در دوران انقلاب اسلامی»، در یکی از راهرو‌های فرعی، دیده می‌شود. این غرفه شامل تصاویر و اسنادی مکتوب از کنگره‌های پزشکی، دستاورد‌های پزشکی، سلامت در دوران دفاع مقدس و کرونا (وسایل نخستین شهید مدافع سلامت، نرگس خانعلی‌زاده از رشت) است.