آیا ایروان و باکو در آستانه ورود به جنگ بزرگ جدید هستند؟

فرارو- بامداد امروز –سه‌شنبه- میان نظامیان ارمنستان و جمهوری آذربایجان در چند نقطه مرزی تیراندازی و تبادل آتش رخ داد. دولت‌های باکو و ایروان نیز با تایید درگیری‌ها تلاش کرده‌اند طرف مقابل را به عنوان مقصر معرفی کنند. 

به گزارش فرارو، وزارت دفاع جمهوری آذربایجان می‌گوید ارمنستان مناطق داشکسن، کلبجر و لاچین را زیر آتشبار سنگین قرار داده و وزارت دفاع ارمنستان می‌گوید آذربایجان شهر‌های گوریس، سُتک و جرموک را در غرب ارمنستان زیر آتش سنگین گرفته است.

وزارت دفاع جمهوری آذربایجان در بیانیه مدعی شده که آن‌ها یک واحد نظامی، یک ایستگاه رادار و دو سامانه موشکی ضدهوایی اس ۳۰۰ دشمن را منهدم کرده‌اند. در این میان نکته قابل تامل این است که حملات جمهوری باکو متوجه منطقه قره باغ نیست و استان جنوبی ارمنستان را در نوک حملات خود قرار داده است. با این وجود، بنابر اعلام پایگاه خبری حققین جمهوری آذربایجان ایروان و باکو بر سر آتش پس از صبح امروز به توافق رسیده‌اند.

درگیری شدید اخیر میان نظامیان جمهوری آذربایجان و ارمنستان در شرایطی به وقوع پیوست که در ۲۷ سپتامبر ۲۰۲۰ (۶ مهر ۱۳۹۹) که نظامیان دو کشور به مدت شش هفته (۴۴ روز) بر سر قره‌باغ کوهستانی وارد جنگ شدند. در این جنگ بیش از ۶۵۰۰ نفر از نظامیان و غیرنظامیان کشته شدند. در این مقطع با وساطت روسیه در ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ (۲۰ آبان ۲۰۲۰) میان توافق‌نامه آتش‌بس میان دو طرف به امضا رسید که طی آن کنترل آذربایجان بر بخش‌هایی از قره باغ کوهستانی از سوی ایراوان به رسمیت شناخته شد.

همچنین، دور جدید درگیری‌ها در شرایطی صورت می‌گیرد که در مرداد ماه سال گذشته (۱۴۰۰) و نیز در در اواسط ماه گذشته (مرداد) سال جاری (۱۴۰۱) نظامیان آذربایجان و ارمنستان در منطقه قره‌باغ کوهستانی درگیر شده بودند. حتی در ماه گذشته دولت آذربایجان طی بیانیه‌ای اعلام کرد که در جریان عملیاتی تحت عنوان «انتقام» علیه «اقدامات تروریستی گروه‌های مسلح غیرقانونی ارمنی در سرزمین آذربایجان» اقدام به تصرف چند موضع استراتژیک کرده است.

در سوی مقابل، در همین مقطع، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، جلسه اضطراری شورای امنیت این کشور را تشکیل داد و ایروان با انتشار بیانیه‌ای از جامعه جهانی خواست تا به توقف «اقدامات تهاجمی» آذربایجان کمک کند.

طرح ادعا‌های متعارض از سوی ایروان و باکو

پس از وقوع درگیری‌ها بامداد امروز، هر یک از دولت‌های ایروان و باکو روایت ویژه خود را ارائه کردند. در همین ارتباط، وزارت دفاع جمهوری آذربایجان، ایروان را به عملیاتی خرابکارانه «در مقیاسی بزرگ» متهم کرد.

به ادعای وزارت دفاع جمهوری آذربایجان، نیرو‌های ارمنستانی مشغول فعالیت‌های تجسسی در مرز مشترک و نقل و انتقال جنگ افزار بوده و دوشنبه شب نیز دست به مین گذاری زده بودند. به گفته وزارت دفاع باکو، واکنش نظامی جمهوری آذربایجان ماهیتی کاملاً محدود و منحصر به اهداف نظامی داشته است.

وزارت دفاع ارمنستان نیز درگیری نظامی را نتیجه تحریکات باکو خواند و افزود آذربایجان در حملات خود از آتش توپخانه و پهپاد کمک گرفته است. منابع ارمنستانی با رد ادعا‌های باکو، تاکید کردند که ارتش جمهوری آذربایجان بدون اینکه تحریک‌شده باشد، با استفاده از توپخانه و پهپاد در حال انجام عملیات بزرگ و حمله به چند شهرستان ارمنستان نزدیک مرز هستند.

دعوت واشنگتن از طرفین برای حفظ آرامش و تماس تلفنی پاشینیان با پوتین

در سطح بین‌المللی نیز درگیری جدید میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان با واکنش همراه شده است. آنتونی بلینکن وزیر خارجه آمریکا در این بیانیه خواستار توقف فوری درگیری‌ها بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان و توسل به گفتگو شد.

در بیانیه آنتونی بلینکن آمده است: «ایالات متحده عمیقا نگران گزارش‌ها درباره حملات در امتداد مرز ارمنستان و (جمهوری) آذربایجان از جمله حملات گزارش شده علیه مناطق و زیرساخت‌های غیرنظامی در داخل ارمنستان است. همانطور که ما از مدت‌ها قبل به روشنی اعلام کرده‌ایم، هیچ راه‌حل نظامی برای این منازعه وجود ندارد. ما خواستار توقف فوری خصومت‌های نظامی هستیم».

همچنین، بنابر گزارش منابع خبری ارمنستان، نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان در گفتگو با وزیر امور خارجه آمریکا خواهان واکنش متناسب جامعه جهانی به تحولات اخیر شده است.

علاوه بر آمریکا، نخست‌وزیر ارمنستان با ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه به صورت تلفنی گفتگو کرده است. هر چند خبرگزاری اسپوتنیک جزئیات این مکالمه تلفنی را نقل نکرده، اما برخی رسانه‌های ارمنی از دولت این کشور خواستند که از روسیه درخواست اجرای معاهده دوستی و همکاری مربوط به سال ۱۹۹۷ را نماید. یکی از بند‌های این معاهده، حمایت نظامی روسیه از ارمنستان در صورت تجاوز احتمالی به این کشور کوچک است. حال این‌که آیا رئیس دولت ایروان چنین درخواستی را از رئیس کرمیلین مطرح کرده یا خیر محل تردید است.

آیا امکان وقوع جنگ بزرگ جدید وجود دارد؟

پس از وقوع دور جدید درگیری‌ها، با وجود اعلام آتش‌بس از سوی دو طرف، اکنون مساله قابل توجه این است که آینده تنش‌ها میان باکو و ایروان به چه سمتی سوق پیدا می‌کند؟ به روایت دیگر مساله این است که آیا درگیری نسبتا شدید اخیر می‌تواند عاملی برای دور جدید درگیری‌ها میان دو طرف باشد یا این‌که بحران به سمت مهار شدن پیش خواهد رفت؟

اولین و شاید در دسترس‌ترین سناریو در ارتباط با آینده روابط میان دو کشور احتمال تکرار جنگ  بزرگ جدید مشابه با درگیری 44 روزه سپتامبر 2020 است. در سوی جبهه آذربایجان با توجه به پیروزی‌های کسب شده در توافق صلح نوامبر 2020 به وضوح این انگیزه قابل مشاهده است. در واقع، باکو با آگاهی از داشتن دست بالا در میدان تحولات نظامی، رویای الحاق استان سیونیک به خاک جمهوری آذربایجان را در سر می‌پروراند.

الهام علی‌اف، رئیس جمهوری آذربایجان نیز تشدید درگیری‌ها را به مقطعی موکول کرده که روسیه به عنوان قدرتمندترین بازیگر دخیل در بحران میان دو کشور، درگیر جنگ اوکراین است؛ لذا امکان مداخله جدی مسکو در بحران اخیر و شاید جنگ جدید دور از انتظار خواهد بود. در مقابل دولت پاشینیان با سنجش وضعیت گذشته و توان نظامی ارتش ارمنستان، به شدت مخالف ورود به یک جنگ بزرگ جدید است.

با این اوصاف، سناریوی دوم بعد از درگیری‌ها اخیر تداوم وضعیت کج‌دار و مریز دو سال گذشته در قالب کنترل بحران با چاشنی تداوم درگیری‌های مقطعی و محدود است. طی ماههای بعد از صلح نوامبر 2020 (آبان 1399) همواره درگیری‌های محدودی میان نظامیان دو کشور در نقاط مرزی به وقوع پیوسته است. برای نمونه، در اولین سالگرد توافق میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان، پس از انتشار گزارشاتی درباره زخمی شدن سه سرباز جمهوری آذربایجان بر اثر انفجار یک وسیله انفجاری در یکی از ایست‌های بازرسی ناگورنو- قره‌باغ، در 13 نوامبر 2021 (22 آبان 1400) مجددا موجی از تنش میان طرفین حاکم شد.

در میانه‌های ماه گذشته (مرداد) نیز درگیری‌های میان دو طرف به وقوع پیوست که منجر به کشته شدن یک نفر و زخمی شدن چند نفر از ارتش دو کشور شد. در تمامی درگیری‌های مقطعی ایروان و باکو، یکدیگر را به نقض آتش‌بس در امتداد مرزشان متهم می‌کنند.

شایان ذکر است که درگیری‌های گاه‌وبی‌گاه میان نظامیان دو طرف در شرایطی به وقوع پیوسته که حدود ۲۰۰۰ نفر از حافظان صلح روسی در منطقه قره‌باغ تحت پیمان سه‌جانبه آتش‌بس که توسط باکو، مسکو و ایروان در تاریخ ۱۰ نوامبر ۲۰۲۰ امضا شد، مستقر بوده‌اند، اما عملا اقدامی جدی را در مسیر پیش‌گیری از درگیری‌ها انجام نداده‌اند.

با این تفاسیر حتمی‌ترین احتمال در ارتباط با تنش‌های میان ایروان و باکو، «شکننده بودن توافق صلح» است. در واقع، ضعف در ماموریت نیرو‌های حافظ صلح روسیه، باقی ماندن چالش‌های و اختلافات تاریخی و سرزمینی میان دو طرف، تحرکات خارج از کنترل سربازان دو کشور، مین گذاری گسترده نواحی سرزمینی در مرز‌های میان دو کشور و عدم نقش‌آفرینی بازیگران موثر منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای برای کنترل بحران، مجموعه عواملی هستند که امکان صلح فراگیر را بسیار نامحتمل کرده‌اند.