کویری شدن دریاچه ارومیه و انتشار گسترده تصاویر آن در فضای مجازی، بالاخره کارگروه ملی نجات این دریاچه را فعال کرد تا اگرچه دیر، اما درنهایت خطرات و آسیب‌های گسترده خشکی این دریاچه را جدی بگیرند. اگرچه این دریاچه درد‌های بسیاری همچون حقابه دارد، اما درد بزرگ‌تر آن تغییر الگوی کشت در اراضی پیرامونی آن است.
به گزارش خراسان، ستاد احیای دریاچه ارومیه هفت سال عمر دارد که شش سال آن در دولت دوازدهم و یک سال آن در دولت سیزدهم بوده است، اما واقعا برای مردم فرقی نمی‌کند که کدام دولت یا کدام جناح قرار است مسئول این کارگروه باشد، بلکه مهم‌ترین خواسته‌شان، احیای دریاچه است. آن‌طور که «عیسی کلانتری»، معاون سابق سازمان محیط زیست اعلام کرده، طی سال‌های گذشته اقدامات و برنامه‌های احیای این دریاچه پیشرفت خوبی داشته، اما خودداری وزارت نیرو از تامین حقابه دریاچه شرایط آن را مجددا بحرانی کرده است.
البته کلانتری نیز همانند دیگر کارشناسان محیط زیست، عواملی مانند کاهش بارندگی را در این بحران بسیار موثر دانسته است. در آن سوی ماجرا هم دولت سیزدهم، نقد‌ها و اشکالاتی را به عملکرد ستاد احیای دریاچه ارومیه و برنامه‌های آن وارد می‌داند و در جلسه دیروز کارگروه ملی نیز، همین سوالات و ابهامات مطرح شد.
آن‌طور که پایگاه اطلاع رسانی دولت گزارش داده، دکتر «محمد مخبر» معاون اول رئیس جمهور در این جلسه گفت: باید مشخص شود به چه دلیل تکمیل و بهره‌برداری یکی از طرح‌های انتقال آب به دریاچه ارومیه و ساخت تونل، باوجود هزینه‌های انجام شده و پیشرفت بالای ۹۷ درصدی، با مشکل روبه رو شده و امروز مجبور به ترمیم و ایمن‌سازی آن هستیم.
مخبر در این جلسه، دستوراتی هم داد، از جمله: «مهلت دو هفته‌ای به وزارت نیرو برای آسیب‌شناسی اقدامات انجام شده و مصوبات سال‌های گذشته ستاد احیا»، «اصلاح الگوی کشت در راستای کاهش برداشت آب از مسیر‌های انتقال آب به دریاچه»، «ماموریت به وزارتخانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی برای اقدام فوری در جلوگیری از حفر چاه‌های جدید غیرمجاز و اتخاذ تدابیر لازم برای چاه‌های غیرمجاز حفر شده».
نمایندگان مجلس هم طی هفته‌های گذشته بار‌ها و بار‌ها ماجرای دریاچه ارومیه را به صحن علنی بهارستان کشانده‌اند. از جمله «علی زنجانی حسنلوئی»، نماینده نقده، که در صحن علنی دو روز قبل تذکری خطاب به رئیس جمهور قرائت کرد و گفت: «دریاچه ارومیه آخرین نفس‌های خود را می‌کشد و از رئیس جمهور می‌خواهم بودجه درنظر گرفته شده برای احیای این دریاچه را به موقع اختصاص دهد».
دیروز هم «سیدسلمان ذاکر»، نماینده مردم ارومیه درباره حقابه دریاچه شهر خود به وزیر نیرو تذکر داد و «مسعود پزشکیان» نماینده تبریز هم در توئیتی نوشت: «پیرو سوال از وزیر نیرو درباره وضعیت دریاچه ارومیه، آقای محرابیان جهت پاسخگویی در کمیسیون تخصصی حضور خواهند یافت و باید درباره علت توقف پروژه‌های احیای دریاچه مانند پروژه انتقال آب از سد کانی سیب، در سال جاری پاسخگو باشند».
اما فارغ از این صحبت‌ها و تذکرها، مهم این است که بدانیم وضعیت دریاچه ارومیه طی روز‌های آینده چه می‌شود و آیا توفان‌های نمک که از ابتدای امسال در نقاطی مانند تبریز به راه افتاده، تشدید خواهد شد؟ «محمد درویش» فعال محیط زیست و عضو هیئت علمی دانشگاه در این باره می‌گوید: با وضعیت فعلی، اگر میزان بارندگی ماه‌های آینده کمتر از حد نرمال باشد، قطعا باید خودمان را آماده توفان‌های نمکی شدید کنیم و اگر بارندگی نرمال یا بیشتر از نرمال داشته باشیم، این خطر کمی عقب خواهد افتاد.
درویش تحلیل خود از وضعیت موجود را هم این‌گونه شرح می‌دهد: هم‌اکنون ۳۰ درصد از باغ‌های شهر‌هایی مانند مراغه و شبستر از بین رفته است، آب‌های زیرزمینی و چاه‌های حوضه آبریز ارومیه شور شده است، برخی از روستاییان مهاجرت کرده‌اند و از نظر من وضعیت در آستانه فروپاشی است، اما مسئولان ما هنوز قضیه را جدی نگرفته‌اند و احتمالا باید با پدیده‌هایی مانند گردوغبار‌های شدید نمکی، چند هزار نفر راهی بیمارستان شوند و با یک بحران اجتماعی مواجه شویم، تا متوجه جدی بودن موضوع شوند.
درویش تصریح می‌کند: مهم‌ترین نیاز دریاچه ارومیه، تامین حقابه است و مسئولان باید بعد از تامین آب شرب و قبل از آب کشاورزی و صنعت، حقابه دریاچه را تامین کنند. وی می‌افزاید: تا زمانی که شهامت این جراحی را نداشته باشیم، دریاچه ارومیه مانند مریضی خواهد بود که دردش با مورفین تسکین داده می‌شود، اما به مرور غده سرطانی‌اش رشد می‌کند و زمانی می‌رسد که دیگر هیچ مورفینی به دردش نمی‌خورد و سرطان همه وجودش را خواهد گرفت.
نکته قابل تامل این‌که، قرار بود با اجرای طرح‌های کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، ۹۵۰ میلیون مترمکعب از حقابه دریاچه از طریق کاهش ۴۰ درصدی مصارف کشاورزی و تغییر الگوی کشت تامین شود. اما با گذشت ۸ سال از فعالیت این کارگروه، نه تنها جلوی افزایش این برداشت‌ها گرفته نشده بلکه بستر برای مصرف بیشتر هم فراهم شده است!
در زمان تشکیل این کارگروه ملی، در حوضه آبریز دریاچه ارومیه حدود ۶۸۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی وجود داشت که مقرر شد میزان آن به ۳۲۰ هزار هکتار سابق برسد، اما به لطف حمایت‌ها! به ۷۰۰ هزار هکتار رسیده است؛ و عجیب این‌که ۲۰ هزار هکتار اراضی اضافه شده، مربوط به کشت چغندرقند است که مصرف آب بسیار بالایی دارد.
درویش در این باره می‌گوید: دفاع مسئولان این است که اگر طرح‌هایشان را اجرا نمی‌کردند، اراضی کشاورزی از این ۲۰ هزار هکتار هم بیشتر افزایش می‌یافت، در حالی که طرح‌های احیای دریاچه در حوزه کشاورزی باید بر پایه «نکاشت» اجرا می‌شد، نه کاهش روند افزایش.
در آن سوی ماجرا هم متولیان سابق ستاد احیای دریاچه معتقدند که نمی‌شود به یک باره الگوی کشت و سبک زندگی محور مردم حوضه آبریز دریاچه را تغییر داد و این کار باید به آرامی انجام شود. حرفی که ممکن است از نظر علمی درست باشد، اما وقتی پای مرگ و زندگی یک دریاچه حیاتی در میان است و تبعات نابودی‌اش، دامنگیر ۶ میلیون نفر ساکن اطراف دریاچه خواهد شد، باید در این نگاه و رویکرد تجدیدنظر کرد.
آن طور که کارشناس ستاد احیای دریاچه ارومیه اعلام کرده است، زمان طلایی امسال برای تامین حقابه دریاچه از دست رفته و باید منتظر ماه‌های پایانی امسال باشیم، اما محمد درویش معتقد است در همین شرایط هم می‌توان اقدام فوری مهمی انجام داد.
او می‌گوید: بیلان برداشت آب در آذربایجان شرقی منفی ۱.۷ است و این یعنی میزان آب برداشت شده از سفره‌های زیرزمینی، ۱۷ میلیارد مترمکعب بیش از ورودی آن بوده است. درویش می‌افزاید: حتی یک روز هم نباید تعلل کرد و باید به سرعت تمامی چاه‌های غیرمجاز پلمب شود و علاوه بر آن با نصب کنتور، میزان برداشت از چاه‌های مجاز را کاملا کنترل کنیم. به گفته او، برداشت آب از این چاه‌ها برای مصارف کشاورزی، تا آبان ماه ادامه دارد و اگر جلوی برداشت‌های غیرمجاز را نگیریم، شرایط بدتر از این خواهد شد.