فرارو- از راه‌های مختلفی می‌شود دربارۀ یک اتفاق یا دورۀ تاریخی تحقیق کرد: کتاب‌هایی که مورخان نوشته‌اند، خاطرات، مصاحبه‌ها و انواع دیگری از اسناد. اما در مورد تاریخ معاصر شاید یکی از زنده‌ترین و جالب‌ترین اسنادی که می‌شود به آن رجوع کرد روزنامه‌ها هستند. خاصیت روزنامه‌ها این است که ماجرا‌ها را در همان زمان وقوعشان گزارش کرده‌اند و نه بعد از گذشت سال‌ها. با خواندن روزنامه‌های مربوط به یک دورۀ تاریخی خاص، علاوه بر اینکه اطلاعاتی جالب و جزئی دربارۀ حوادث به دست می‌آوریم، حال و هوای آن دوره را هم می‌توانیم احساس کنیم.
به گزارش فرارو؛ مردادماه سال ۱۳۳۲ یکی از تاریخی‌ترین دوره‌ها در تاریخ معاصر ماست. در این ماه به فاصلۀ چند روز اتفاقات بزرگی روی داد که روی سرنوشت ملت ایران تاثیرگذار بودند. اولین رفراندوم تاریخ ایران در دوازدهم این ماه برگزار شد و در نهایت بعد از وقایعی پر فراز و نشیب و طوفانی، کودتای ۲۸ مرداد روی داد که در نتیجۀ آن، امید‌ها و آرزو‌های کسانی که ایران را در آستانۀ دست‌یابی به آزادی و عدالت می‌دیدند به باد رفت.
در آن زمان طبیعتا روزنامه‌ها به دو دسته تقسیم شده بودند؛ برخی از آن‌ها مثل «تهران مصور»، «مردم ایران»، «نیروی سوم» و «شورش» در حمایت از مصدق سنگ‌تمام می‌گذاشتند و برخی مثل «آتش»، «آرام» و «آرزوی شمال» هم با تمام توان و با هر دستاویزی به مصدق می‌تاختند و از شاه حمایت می‌کردند. در اینجا برخی مطالب روزنامه‌های مربوط به مرداد ۱۳۳۲ را به همراه تصاویر آن‌ها مرور خواهیم کرد.
روزنامه‌های طرفدار مصدق
روزنامۀ «تهران مصور» در آن روز‌ها تقریبا همۀ عکس‌های صفحۀ اول خود را به تجلیل از مصدق اختصاص داده بود و به شدت از رفراندوم انحلال مجلس هفدهم حمایت می‌کرد. این رفراندومی بود که علاوه بر هواداران شاه، بسیاری از نیرو‌هایی که سابقا با مصدق هم‌پیمان بودند هم (از جمله آیت‌الله کاشانی) با آن مخالفت می‌کردند (همین امروز هم یک دیدگاه این است که این یکی از اشتباهات مصدق بود و او با این رفراندوم راه را برای سقوط دولت خودش هموار کرد).
«تهران امروز» ماجرای رفراندوم و انتخابات مجلس هیجدهم را با فرمان مشروطیت مقایسه می‌کند و آن را «یک قدم دیگر در راه مشروطیت و تقویت نهضت ملی» به حساب می‌آورد. این روزنامه مرتب دربارۀ توطئه‌های انگلیسی علیه مصدق و دروغ‌پردازی‌های آن‌ها هشدار می‌دهد. در بخشی از مطالب نهم مرداد این روزنامه آمده است که «روزنامه‌های دیلی تلگراف، دیلی‌میل و ایونینگ نیوز مطالب سراپا جعل و دروغی راجع به اوضاع بحرانی ایران و ایجاد یک حکومت کمونیستی در این کشور و خروج شاه از ایران منتشر ساخته و حتی جانشینی هم برای شاه معین کرده‌اند».
این روزنامه در شمارۀ مربوط به بعد از ۲۸ مرداد و سقوط دولت مصدق، تندروی توده‌ای‌ها را یکی از عوامل تغییر اوضاع معرفی می‌کند و می‌نویسد: «عده‌ای از توده‌ای‌ها به میدان‌های شهر روی آورده و مجسمه‌های شاهنشاه و شاه فقید را از بین بردند و هر جا عکسی از شاه و خانوادۀ سلطنتی می‌دیدند پاره می‌کردند. این اوضاع موجب شد که خشم و غضب عناصر شاهدوست برانگیخته شود...».
روزنامه «نیروی سوم» در ۱۴ مرداد و دو روز بعد از رفراندوم از جشن و سرور همگانی خبر می‌دهد و مطالبی را در ستایش مصدق و رد وابستگی به غرب و شرق می‌نویسد.
روزنامۀ «شورش» جزء روزنامه‌هایی است که تندترین مطالب را علیه مخالفان مصدق و از جمله آیت‌الله کاشانی می‌نویسد.
این روزنامه به موافقت آیت‌الله بروجردی با رفراندوم اشاره می‌کند و از عدم همراهی ایشان با آقایان کاشانی و بهبهانی تجلیل می‌کند.
«شورش» می‌نویسد که باید «به موازات رفراندوم، چوبه‌های دار را آماده کرد، گیوتین‌ها را روغن زد..؛ و زندگی ننگین‌ترین خانواده‌های بشری را از صفحۀ تاریخ محو نمود».
روزنامۀ مردم ایران در ۲۶ مرداد ضمن ابراز خرسندی از رو به زوال بودن حکومت سلطنتی، خبر از شکست کودتای برنامه‌ریزی شده علیه مصدق می‌دهد.
روزنامه‌های مخالف مصدق
روزنامۀ «آرام» در روز ۱۴ مرداد، دولت مصدق را عامل «گرانی طاقت‌فرسا» و انواع دزدی‌ها و رشوه‌خواری‌ها معرفی می‌کند. اما حتی به این مقدار قانع نشده و دولت مصدق را عامل نحسی و نزول بلایای طبیعی معرفی می‌کند: «در تمام مدت حکومت فعلی، گذشته از مصائبی که ملت ایران از نظر بدی سیاست اقتصادی و اجتماعی و خارجی متحمل شده، دائما با زلزله‌های شدید و آمدن سیل در نقاط مختلف ایران و آواره شدن و بی‌خانمان گردیدن و بالاخره مرگ عده‌ای مواجه گشته است. به راستی باید گفت حکومت فعلی منحوس‌ترین حکومتی است که در پنجاه سال اخیر در ایران روی کار آمده و سکنۀ مملکت با حوادث و بلا‌های آسمانی مکرر در مکرر مواجه گشته‌اند».
این روزنامه در یکی از شماره‌های بعد از کودتا خواستار اعدام مصدق شده است.
روزنامۀ «آرزوی شمال» در روز‌های قبل از کودتا بر روی اختلافی که بین آیت‌الله کاشانی و مصدق پدید آمده بود تمرکز کرده است.
روزنامۀ «آتش» بعد از وقوع کودتا با ادبیاتی بسیار تند علیه مصدق و اطرافیانش موضع می‌گیرد و از آتش زدن دفتر روزنامه‌های طرفدار مصدق استقبال می‌کند. این روزنامه دکتر حسین فاطمی را «پست‌ترین چاکران سفارت انگلیس» خوانده و نوشته که نویسندگان روزنامۀ او به اسم «باختر امروز» امروز «طعم چوب ملت را چشیدند».
این روزنامه همچنین نوشته است که شاه قصد داشته در صورتی که تسلط مصدق ادامه پیدا کند به آذربایجان برود و از آن‌جا به مصدق حمله کند.