یک کارشناس مرمت و احیای بنا‌های تاریخی با پایش «امیر چخماق» پس از سیل یزد، گزارش دقیقی از آخرین وضعیت آن ارائه کرد و گفت: سیل، فرآیند تخریب مجموعه «امیر چخماق» را تشدید کرده است و بنا به حفاظت و مرمت اضطراری نیاز دارد.
به گزارش ایسنا، با نفوذ سیل به بافت تاریخی شهر میراث جهانی یزد، حدود ۲۴۰ خانه تاریخی در عرصه و حریم، تخریب شده است. مسئولان میراث فرهنگی گفته‌اند آثار شاخص یزد، همچون مسجد جامع، از آسیب سیل در امان مانده‌اند، اما اکنون پس از پایش و ارزیابی کارشناسان و متخصصان مرمت و معماری، وضعیت آثار تاریخی شاخص یزد مشخص‌تر شده است.
کاوه منصوری ـ دکتری مرمت و احیاء بنا‌ها و بافت‌های تاریخی دانشگاه هنر اصفهان و کارشناس ارشد مهندسان مشاور عمارت خورشید ـ به همراه گروهی از مهندسان و مرمتگران همکار خود، تکیه امیرچخماق را بررسی و پایش کرده است.
او درباره وضعیت و آسیب‌های این بنای شاخص در سیل اخیر، نخست این نکته را یادآور شد که یزد در گذشته سابقه سیل داشته و اگر در گذشته با تواتر زمانی طولانی‌مدت‌تری اتفاق می‌افتاده، اکنون با تشدید بحران‌های طبیعی و تغییرات اقلیمی در سراسر زیست‌بوم، فواصل وقوع سیل‌ها کوتاه‌تر شده است.
این مرمتگر سپس با اشاره به سابقه مهندسان مشاور عمارت خورشید در مطالعه و بررسی تکیه امیرچخماق در یک دهه گذشته و همچنین بررسی‌هایی که پس از سیل اخیر انجام داده‌اند، گفت: پیش‌بینی ما در بررسی سال‌های ۹۲-۱۳۹۱ بر این بود که لایه‌های پایین‌تر خاک در بستر تکیه امیرچخماق به دلیل توان رُمبندگی با خطر بالا، امکان تخریب و فروپاشی آنی بر اثر رطوبت را فراهم می‌کند.
منصوری با اشاره به ارائه نتایج آن طرح به بیش از سه مدیر کل استان یزد در دهه اخیر و ارائه اخطار‌های مجدد پس از پایان دوره قرارداد مشاور، بر این موضوع کرد که «مشاور پروژه به جهت اطمینان از نتایج پژوهش‌های میدانی و آزمایشگاهی و برای پیشگیری از وقوع حادثه غیرمترقبه در بنا، در سال‌های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۶ به‌صورت مداوم از طریق مکاتبه با مدیریت وقت میراث استان، آسیب‌پذیری بنا را پیش‌بینی کرده و وضعیت بحرانی بنا را حداقل در چهار نامه اعلام کرده است.»
او افزود: آن زمان تشخیص کارشناسان اداره میراث فرهنگی استان یزد بر این بود که وضعیت بنا به پیچیدگی و حادی‌ای که گزارش شده، نیست؛ در نتیجه پروژه آرشیو شد تا این‌که دوباره در حدود سال‌های ۹۷-۱۳۹۶ اخطار وضعیت داده شد. اکنون پس از بارش‌های سیل‌آسا در یزد، وضعیت تکیه را طی بازدید روز دوشنبه (۱۰ مرداد) با حساسیت بالا بررسی کردیم. تأیید می‌کنم که همه تخریب‌های مشاهده‌شده در بنا ناشی از سیل اخیر نیست و بنا قبلا دچار مشکلات عدیده‌ای بوده است؛ چنان‌که شاهد‌های گچیِ قبلی که توسط کارشناسان میراث روی تَرک‌ها و بخش‌هایی از بنا نصب شده بودند، به دلیل فعال بودن ترک‌ها، دچار شکستگی شده بودند.
جلسه بررسی نتایج مطالعات سال ٩٢ و پایش روز دوشنبه دهم مرداد ۱۴۰۱
منصوری، تصاویری از وضعیت حال حاضر امیرچخماق را در اختیار ایسنا قرار داد و درباره نتیجه پایش‌ها، توضیح داد: زمانی که در یزد سیل آمد، مسئولیت حرفه‌ای، اخلاقی و اجتماعی ما ایجاب می‌کرد تا برای ارزیابی دقیق تکیه امیرچخماق اقدام کنیم. به همین دلیل، بدون از دست دادن وقت، در هماهنگی با اعضای انجمن صنفی مرمت استان یزد و با حمایت مدیران اداره‌کل میراث فرهنگی، برای پایش بنا، عازم یزد شدیم. پس از بررسی، این نتیجه گرفته شد که یکسری آسیب‌ها از قبل روی بنا ایجاد شده، اما سیل فرآیند تخریب را تشدید کرده است.
مجموعه امیرچخماق یزد شامل بازار، تکیه، مسجد و دو آب‌انبار است که قدمتشان به دوره تیموریان می‌رسد.
او اضافه کرد: پس از بارش‌ها، آبگیر بزرگی به عمق حدودی ۲۰ سانتی‌متر در محوطه غربی مقابل تکیه تشکیل شده بود که آب آن به‌تدریج جذب زیرزمین تکیه شده و در خاک بستر فرو رفته است. این رطوبت، دقیقا عامل اساسی تشدید وضعیت خاک رُمبنده و عامل تغییر شکل آن شده است؛ بطوری‌که با شدت یافتن تغییر بستر، عوارض آن بصورت مستقیم در بنا قابل مشاهده است. این عوارض شامل رطوبت‌زدگی شدید پایه‌های تحتانی، تخریب ملات‌ها و از بین رفتن مقاومت پایه‌های باربر، نفوذ رطوبت به بدنه‌های داخلی خشتی بنا، ناشاغولی پایه‌ها، تشدید ترک‌های قبلی و ایجاد ترک‌های جدید در بنا، تورم و برآمدگی در کف ایوانچه‌های جنوبی و بروز شکم‌دادگی در بخش‌های زیرین مناره جنوبی و ... است.
این کارشناس مرمت تاکید کرد: سازه امیرچخماق به لحاظ فنی به حفاظت و مرمت اضطراری نیاز دارد و باید اقدامات عاجل در آن انجام شود.
تشدید ترک‌ها بر اثر نفوذ رطوبت
ترک جدید در اثر رطوبت و رانش پایه به سمت غرب
منصوری گفت: در جلسه کمیته فنی و مشورتی که با ریاست آقای دکتر هادی احمدی ـ مدیرکل دفتر حفظ و احیاء ـ و در حضور ریاست اداره کل میراث فرهنگی یزد (آقای دکتر آخوندی) و معاونت حفظ و احیاء استان (آقای مهندس شاکری)، کارشناسان و اعضای انجمن صفی مرمت داشتیم، گزارش کاملی از نتایج بررسی و پایش تکیه امیرچخماق در سیل اخیر ارائه کردیم و تصمیم‌هایی گرفته شد.
او بر این تاکید بر این‌که "تکیه امیرچقماق به اقداماتی فوری برای رفع خطر نیاز دارد"، گفت: ما باید ابتدا این بیمار را زنده نگه داریم تا بعد برای ادامه حیات آن اقدام کنیم.
نفوذ رطوبت از پشت جداره به بدنه ایوانچه‌ها و آب‌شستگی مغزه خشتی بنا
منصوری با بیان این‌که "هنوز نمی‌توان با قطعیت میزان خسارت سازه امیرچخماق از سیل اخیر را مشخص کرد"، درباره اقدامات اضطراری پیشنهادشده، توضیح داد: باید خیلی سریع جلوی نفوذ آب به مجموعه گرفته شود. مغازه‌هایی که زیر تکیه فعالند سابقه داشته که آب را پای تکیه رها کرده‌اند؛ بنابراین ضرورت دارد از هر جریان آبی در بیرون بنا که امکان تجمیع و نفوذ آن وجود دارد، جلوگیری شود. علاوه بر این، جلوی پیشروی ترک‌ها گرفته شود تا آب از طریق ترک‌ها وارد بدنه‌های خشتی بنا نشود.
رانش پایه مناره جنوبی به سمت غرب در اثر تشدید تنش سازه
این مرمتگر، هدف از این اقدامات را جلوگیری از گسترش تخریب بر اثر عوامل جوی و تشدید وضعیت خاک بستر عنوان کرد و به ایسنا گفت: پس از اقدامات اضطراری و رفع خطر، می‌توان اقدامات مهندسی را انجام داد. برای این موضوع، اقدامات شناسایی دقیقی را پیش‌بینی کرده‌ایم که شامل فتوگرامتری، پایش مقاطع عرضی بنا، انجام مطالعات ژئوتکنیک، GPR و نصب ترک‌سنج‌های الکترونیکی برای پایش لحظه‌ای بناست. بعد از مشخص شدن نتایج این مطالعات، امکان مداخلات پیچیده‌تر برای مقاوم‌سازی خاک، دیواره‌های خشتی و آجری بنا و مناره‌ها را به منظور تثبت در وضعیت مناسب را خواهیم داشت.
منصوری در پایان با اشاره به حساسیت‌هایی که درباره بافت تاریخی یزد و آثار ارزشمند آن وجود دارد، تاکید کرد: هیچ اقدامی بدون شناخت دقیق، ارزیابی همه‌جانبه اثر و بدون اخذ نظرات کارشناسی متخصصان حوزه مرمت و کارشناسان میراث کشور در تکیه امیرچقماق صورت نخواهد گرفت.
ترک و انفصال پیلک آجری در اثر نفوذ رطوبت ناشی از بارش‌های اخیر
بررسی‌های میدانی توسط تیم مهندسان مشاور و نصب تَرک‌سنج‌های مدرج برای کنترل فعال بودن ترک‌ها و میزان آن‌ها
نمونه‌ای از تَرک‌سنج نصب‌شده در کاربندی تزئینی شاه‌نشین طبقه دوم بنا
آب‌شستگی بدنه‌های خشتی ناشی از بارش اخیر و تخریب لبه‌های بیرونی در پشت‌بام تکیه
نما و فضای پشتی امیرچخماق