دو موتور جدید ترافیکی در تهران، موج تازه‌‌ای از نارضایتی شهروندان از وضعیت تردد در پایتخت را افزایش داده است.
به گزارش «دنیای اقتصاد»، این دو موتور جدید و نامطلوب به «تغییر ساعت پیک طرح ترافیک در پایتخت و افزایش مدت زمان آن» از یکسو و همچنین «معافیت خاموش و غیررسمی یک گروه از وسایل نقلیه از مقررات راهنمایی و رانندگی و شیوع تخلفات گسترده از سوی آنها» مربوط می‌شود.
بررسی‌‌ها نشان می‌دهد، هم‌‌اکنون سبک تردد و جنس ترافیک در خیابان‌‌های تهران با دو تغییر مهم و در عین حال نامطلوب نسبت به دو سال اخیر (سال‌های اوج کرونا) و همچنین نسبت به سال‌های قبل از کرونا مواجه شده است. تغییر اول به پیک تقریبا دائمی یا ازدحام تقریبا دائمی خودروها در شهر به‌ویژه از ساعات اولیه صبح تا عصر مربوط می‌شود. پیش از این، هم در سال‌های قبل از شیوع بیماری کرونا و هم در دو سال اخیر که انتشار این بیماری شدت داشت، پیک ترافیکی در تهران مربوط به ساعات اولیه صبحگاه یعنی از ساعت ۶ تا ۹ صبح و همچنین پیک عصرگاهی در ساعات ۱۷ تا ۲۱ بود. اما هم‌‌اکنون ساعات پیک ترافیک تغییر کرده و تهران از ساعات اولیه صبح تا ساعات پایانی عصر با ترافیک شدید مواجه شده است.
تغییر نامطلوب دوم در الگوی ترافیکی و تردد در شهر تهران که هم‌‌اکنون به عنوان یکی از مهم‌ترین عوامل نارضایتی شهروندان و همچنین بروز آشفتگی‌‌های ترافیکی، در شهر دیده می‌شود مربوط به معافیت خاموش موتورسیکلتها از ضوابط راهنمایی و رانندگی در مناطق مختلف و معابر گوناگون شهری است. اگرچه همواره تخلف برخی از موتورسواران از ضوابط راهنمایی و رانندگی منجر به بروز آشفتگی و ایجاد خطرات و تصادف‌‌های بسیار در شهر می‌شد اما مشاهدات فعلی در شهر تهران نشان‌دهنده افزایش میزان و شدت تخلف برخی از موتورسواران است.
طی روزها و هفته‌های اخیر، تردد موتورسیکلتها در معابر مختلف از جمله بزرگراه‌های شهر تهران به میزان چشمگیری افزایش یافته است که بسیاری از آنها نیز اقدام به حرکت خلاف جهت در این معابر به‌ویژه بزرگراه‌ها کرده و منجر به بروز خطر، ناامنی و آشفتگی برای سایر شهروندان شدهاند.
همین شرایط باعث شده است که هم‌‌اکنون موتورسیکلت‌سواران موجب اختلال در روند معمول، روان و درست ترافیکی شوند. این رفتارهای نامتعارف از سوی موتورسیکلتها هم‌‌اکنون به میزان مشهود و قابل توجهی در معابر پایتخت افزایش یافته است که شهروندان در بسیاری از مواقع با مشکلات بسیاری مواجه شدهاند.
این دو اختلال ایجاد شده در روند تردد شهروندان در پایتخت علاوه بر ایجاد حس نارضایتی در آنها، منجر به چند اختلال مهم شده است. با تغییر ساعات پیک ترافیک به دنبال بروز کمای طرح ترافیک در تهران، بعد از هک سامانه ترافیکی پایتخت در اواخر بهار امسال، استفاده از خودروی شخصی در سفرهای درون‌شهری از سوی شهروندان افزایش یافت. اواخر بهار امسال، سامانه ترافیکی شهر تهران با عنوان سامانه «تهران‌‌من» هک شد و به همین علت اطلاعات مربوط به تردد شهروندان در شهر از ابتدای تابستان همچنان به‌روزرسانی نشده است. معافیت خاموش خودروها از پرداخت عوارض تردد در محدوده طرح ترافیک به دنبال هک سامانه ترافیکی شهر تهران-سامانه تهران من- تردد و حجم حضور خودروها در معابر بزرگراهی و غیربزرگراهی شهر را افزایش داده است. از سوی دیگر تغییر ساعات پیک ترافیکی تحت تاثیر کمای طرح ترافیک، منجر به افزایش تردد خودروها و در نتیجه افزایش بار و ساعات ترافیک تهران شده است که یک پیامد مهم و منفی آن وقتکشی و هدر‌رفت ساعات بسیار در ترافیک تهران است.
این در حالی است که کمای طرح ترافیک پایتخت علاوه بر وقتکشی و افزایش محسوس بارترافیکی تهران، میزان آلودگی هوا و همچنین میزان مصرف سوخت را افزایش داده است.
در حالی که افزایش تخلفات موتورسواران در شرایط کمای طرح ترافیک در معابر تهران، علاوه بر همه آنچه به عنوان تبعات شرایط فعلی ترافیکی پایتخت یاد شد منجر به افزایش احتمال تصادف و بروز خسارت‌‌های مالی و جانی جبران‌‌ناپذیر در شهر شده است.
مرگ طرح ترافیک در پایتخت
کمرنگ شدن نقش ۱+۳ عامل «ترافیک‌زدا» در تهران سبب شده ازدحام خودروها در معابر به مرز شرایط بغرنج ترافیکی پیش از شیوع کرونا نزدیک شود.
عدم بازدارندگی طرح ترافیک از ترددهای غیرضروری به مرکز شهر، اغماض در برخورد با تخلفات ترافیکی در سطح شهر از سوی عوامل اجرایی مربوطه و لغو کامل دورکاری‌های کرونایی سهم زیادی در افزایش طول ترافیک در اغلب معابر اصلی شهر دارد و در عین حال عارضه دیگری نیز با دامن زدن به ناامنی در سفرهای روزمره با استفاده از ناوگان حمل و نقل موتوری، از مطلوبیت سفر خودرویی برای شهروندن به میزان محسوسی کاسته است. این عارضه «عدم پایبندی اغلب راکبان موتورسیکلت به رعایت قوانین ترافیکی» است که در هفته‌های اخیر ضمن اینکه همه‌گیری بیشتری پیدا کرده، سبب شده شرایط ناایمن سفر خودرویی در معابر به مقایسه میان معابر تهران با برخی شهرهای پرازدحام شهر کلکته در هند در فضای مجازی منجر شود.
شهروندان و کاربران فضای مجازی این روزها با مشاهده رفتارهای پرخطر برخی موتورسیکلت‌سواران بعضا عنوان می‌کنند که گویا تهران جای شهرهای هند را به لحاظ دچار شدن به «دیوانه‌کننده‌ترین» و «خطرناک‌ترین» ترافیک جهان گرفته است. به هر حال آنچه روشن شده این است که انضباط ترافیکی در رفتار گروهی از شهروندان به عنوان یک عامل ترافیک‌زدا کمرنگ‌تر از همیشه شده و این موضوع به شکل عوارضی همچون جولان موتورسیکلتها در معابر شهر بدون پایبندی به بدیهی‌ترین قواعد نقلیه موتوری (نظیر رعایت جهت معابر) پیش چشم شهروندان مشهود شده است.
بر اساس اعلام معاون حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران، بار ترافیک در معابر پایتخت در مقایسه با سال ۹۸ یعنی شرایط عادی پیش از شیوع کرونا دیگر فاصله چشمگیری ندارد و نتایج سنجش روزانه شرکت کنترل ترافیک شهر تهران نشان می‌دهد ازدحام ترافیکی در پایتخت تقریبا به نقطه پیش از شیوع پاندمی کرونا بازگشته است. اما شاید ترافیک نخستین رخداد در سطح شهر است که تبعات آن بلافاصله در شهر آشکار می‌شود و حتی پیش از اعلام رسمی این آمار نیز، برای شهروندان پوشیده نبود که شرایط تردد خودرویی در معابر دستخوش تغییر شده است.
در این میان بیش و پیش از همه، تغییر در بار ترافیک معابر محدوده مرکزی شهر موسوم به حلقه اول و دوم طرح ترافیک آشکار شده است و در وهله دوم بغرنج‌تر شدن تردد در معابر خودرویی سایر نواحی شهر نیز رخداد غیر‌قابل انکاری است که پیامد آن از طریق آمارهای مربوط به گزارش‌گیری روزانه از ترافیک شهر مشهود شده است؛ آمارهایی که نشان می‌دهد تقریبا فاصله‌ای بین ترافیک این روزهای تهران با آنچه شهروندان قبل از رواج دورکاری به واسطه شیوع کرونا تجربه می‌کردند، وجود ندارد.
بررسی «دنیای اقتصاد» درباره علت‌های بازگشت به نقطه نامطلوب ترافیکی حدود سه سال پیش در تهران حکایت از آن دارد که به‌طور مشخص چهار عامل در بروز این شرایط نقش دارد. یکی از پررنگ‌ترین عوامل انتشار گمانه‌زنی‌های غیررسمی مبنی بر عدم ثبت ترددهای خودرویی در محدوده طرح ترافیک توسط شبکه دوربین‌های هوشمند شهر است. رینگ معابر محدوده مرکزی شهر به مساحت حدود ۳۲ کیلومتر مربع که از سال‌ها پیش به عنوان «طرح ترافیک» شناخته می‌شود و نیز حلقه بعدی معابر مرکزی که قطعاتی از ۱۰ بزرگراه مهم تهران را نیز در محدوده‌ای به وسعت ۸۸ کیلومترمربع شامل می‌شود و به محدوده «زوج و فرد سابق» شهرت دارد، به دلیل «قیمت‌گذاری» در قالب طرح ترافیک طی سال‌های اخیر به جز ساعات پیک یکی از نواحی با ازدحام ترافیکی کمتر در پایتخت به شمار می‌آمد. اما از زمان شیوع کرونا و لغو طرح ترافیک (و چندی بعد اجرای با تغییرات این طرح با در نظر گرفتن حق یک نوبت ورود و خروج رایگان به محدوده) به واسطه ناگزیری شهروندان برای استفاده از خودرو به جای حمل و نقل عمومی برای انجام سفرهای روزانه شغلی، عملا بار ترافیک در این محدوده نیز در سال ۹۹ افزایش چشمگیری پیدا کرده بود. با این حال آنچه موجب می‌شد این افزایش دردسرساز نشود، غیرحضوری شدن کلاس‌های مدارس و دانشگاه‌ها و نیز دورکاری نیمی از کارکنان ادارات و نهادهای مختلف بود. به این ترتیب اگرچه سفر با خودرو در دو سال اوج کرونا در محدوده مرکزی شهر افزایش پیدا کرده بود، اما در مجموع اوضاع ترافیکی در مقایسه با پیش ازشیوع کرونا بهتر گزارش می‌شد.
اما در روزهای اخیر نقش طرح ترافیک به عنوان یکی از اصلی‌ترین عوامل «ترافیک‌زدا» در تهران کمرنگ شده است. به دنبال حمله سایبری به سامانه‌های شهرداری تهران در ۱۲ خرداد ماه، سامانه صدور مجوز تردد در محدوده‌های ترافیکی موسوم به «تهران من» نیز از دسترس شهروندان خارج شد. اگرچه این سامانه چند هفته بعد دوباره در دسترس شهروندان قرار گرفت اما شایعاتی مبنی بر اینکه عملکرد دوربین‌های ترافیکی شهر نیز مختل شده است، عملا سبب شد رفته‌رفته بر متقاضیان سفر خودرویی به محدوده مرکزی شهر افزوده شود. در حال حاضر سقف هزینه سفر به محدوده طرح ترافیک برای کسانی که نسبت به رزرو قبل از تردد اقدام نمی‌کنند، حدود ۱۰۰ هزار تومان است که اگرچه رقم ایده‌آلی نیست اما با توجه به اینکه از میانگین هزینه سفر رفت و برگشت با تاکسی‌های اینترنتی بیشتر است، انتظار می‌رود بازدارندگی قابل قبولی داشته باشد. اما آنچه در عمل رخ داده این است که شهروندان بدون نگرانی نسبت به ثبت و ضبط ورود بدون مجوز به طرح ترافیک، در هفته‌های اخیر با خودروی شخصی به مرکز شهر آمده‌اند و ظاهرا روز به روز بر تعداد ترددکنندگان در این محدوده نیز افزوده می‌شود؛ طوری که دیگر تفاوت چندانی بین بار تردد در ساعات اوج اول صبح با میان روز وجود ندارد.
هرچند شهرداری تهران با صدور اطلاعیه‌ای شایعات درباره عدم ثبت ترددهای خودرویی توسط دوربین‌های ترافیکی هوشمند مرکز شهر را رد کرد، اما در عمل شهروندان با مراجعه به سامانه تهران من با این واقعیت روبه‌رو می‌شوند که از چند هفته قبل، هنوز ترددهای خودرویی آنها در این سامانه ثبت و بابت آن سفرها، مبلغی از حساب شهروندی آنها کسر نشده است. به این ترتیب عملکرد این حوزه به نحوی بوده که گویا صدای ناقوس مرگ طرح ترافیک به گوش شهروندان رسیده و همین موضوع به افزایش تقاضای سفر غیرضروری در این محدوه دامن زده است.
به این ترتیب سکوت درباره علت به روز نشدن حساب‌های شهروندی در سامانه تهران من سبب شده شهروندان نسبت به صحت عملکرد این سامانه تشکیک کنند و این بهای این شک و تردید تحمل ترافیک سنگین حتی در ساعات غیر اوج متعارف در محدوده مرکزی تهران است.
اثر اغماض نسبت به تخلفات ترافیکی
پس از «طرح ترافیک» دومین عامل ترافیک‌زدا که نقش آن در سطح شهر کمرنگ شده، «برخورد با تخلفات ترافیکی توسط عوامل اجرایی و میدانی مدیریت ترافیک در سطح شهر» است. اهمیت و ضرورت اجرای قواعد و مقررات ترافیکی به حدی است که اغماض در برابر آن اگر به وقوع حوادث خطرناک منجر نشود، دست کم می‌تواند شهروندان متخلف را به تکرار بازی با خط قرمزهای ترافیکی جسورتر و نظم معابر را مختل کند. با این حال بنا بر اظهارات مجتبی شفیعی، معاون حمل و نقل و ترافیک شهرداری تهران، اغماض نسبت به برخی تخلفات نظیر توقف دوبله از سوی عوامل میدانی مدیریت ترافیک پایتخت می‌تواند زمینه‌ساز تشدید ترافیک شود؛ موضوعی که در هفته‌های اخیر دست کم در مرکز شهر تهران به واسطه افزایش ازدحام خودرویی بیش از پیش نمود پیدا کرده است. آن گونه که معاون شهردار تهران گفته است، برخی ملاحظات اجتماعی از سوی عوامل ترافیکی با توجه به شرایط اقتصادی خاصی که مردم با آن مواجه هستند، سبب شده اغماض نسبت به برخی رفتارهای ترافیکی خلاف ضوابط کمرنگ‌تر شود. اما به هر حال نتیجه این رفتار، کاهش نقش ترافیک‌زدایی حضور عوامل اجرایی مدیریت ترافیکی در معابر است.
افزون بر این از «دورکاری» نیز می‌توان به عنوان سومین عامل ترافیک‌زدا در تهران طی سال‌های ۹۹ و ۱۴۰۰ یاد کرد که اکنون به‌طور کامل لغو شده و به واسطه بازگشت همه شاغلان به محیط کار، بر میزان سفرهای روزانه ترافیکی نسبت به دو سال گذشته افزوده شده است. به این ترتیب نقش دورکاری در کاهش حجم معابر درگیر ترافیک سنگین کمرنگ شده یا به تعبیر دقیق‌تر از بین رفته است.
در روزهای اخیر شهروندان زیادی در تماس با «دنیای اقتصاد» از بدتر شدن شرایط ترافیکی ابراز گلایه‌مندی کرده و خواستار پرداختن به علت‌های این رخداد شدهاند. نکته قابل تامل این است که وضعیت ترافیک تهران نسبت به شرایط طبیعی قبل از پاندمی بدتر نشده؛ بلکه به تازگی به آن وضعیت نزدیک شده است. اما با توجه به افزایش دسترسی به خدمات غیرحضوری و نیز دورکاری و غیرحضوری شدن برگزاری کلاس‌های درس به دلیل شیوع کرونا در دو سال اخیر، شهروندان ماه‌هاست که به حجم به مراتب کمتری از ترافیک خودرویی خو گرفته بودند و در نتیجه افزایش ازدحام ترافیک طی چند هفته اخیر پیش چشم آنها با درشت‌نمایی منعکس شده است. با این حال هشدار نسبت به اینکه اگر روند موجود به همین شکل و بدون مداخله موثر ادامه پیدا کند، وضعیتی به مراتب بدتر از آنچه تاکنون تجربه شده، در انتظار تهران خواهد بود.
وجه شبه ترافیک تهران و کلکته
در کنار کمرنگ شدن نقش سه عامل ترافیک‌زدا شامل طرح ترافیک، دورکاری و نیز برخورد عوامل میدانی کنترل ترافیک با متخلفان، یک واقعیت دیگر نیز در رفتارهای ترافیکی شهروندان طی ماه‌های اخیر آشکار شده که اثر آن به تدریج بیشتر و بیشتر می‌شود.
کاهش پایبندی به انضباط ترافیکی از سوی رانندگان وسایل نقلیه موتوری به ویژه موتورسیکلتها که پیش‌تر صرفا در برخی معابر شهر رایج بود، در ماه‌های اخیر با افزایش چشمگیری مواجه شده و حتی به معابر بزرگراهی تسری پیدا کرده است. اهمیت پایبندی به مقررات رانندگی در معابر بزرگراهی به حدی است که معمولا معابر شهرها به تجهیزات ترافیکی نظیر دوربین‌های کنترل سرعت و نظایر آن مجهز هستند. با این حال گزارش‌های دریافتی از شهروندان در تماس با «دنیای اقتصاد» حکایت از آن دارد که در تهران طی هفته‌های اخیر رفتارهای پرخطر ترافیکی در این معابر نیز افزایش پیدا کرده و در این بین، راکبان موتورسیکلت نقش زیادی در بر هم خوردن انضباط ترافیکی شهر دارند. این گزارش‌ها حاکی از تکرار تخلفات حادثه‌سازی مثل حرکت خلاف جهت موتورسیکلت‌سواران در معابر مختلف (حتی بزرگراه‌ها) است؛ رفتارهایی که پیش‌تر به شکل نادر در پایتخت مشاهده می‌شد اما اکنون به حدی رواج پیدا کرده که می‌توان از آنها به عنوان وجه اشتراک ترافیک کلکته و تهران یاد کرد!
در سال ۲۰۰۷ هند رسما به داشتن بدترین ترافیک و مرگبارترین معابر جهان شهرت پیدا کرد. آنچه سبب شده این کشور به عنوان خطرناک‌ترین مکان برای رانندگی در جهان معرفی شود، آمار بسیار بالای تصادفات در این کشور است. علاوه بر این عدم پایبندی به مقررات و نیز غافلگیری در معابر از این بابت که شهروندان نمی‌دانند قرار است با چه اسباب نقلیه‌ای در حین عبور از یک معبر روبه‌رو شوند، از دیگر عوامل نشان‌دهنده وضعیت بغرنج ترافیکی شهرهای این کشور است. در تهران هم این روزها در برخی ساعات و در برخی معابر به ویژه در نقاط پرتردد مرکز شهر نظیر منطقه ۱۲، پیاده‌ها نمی‌دانند که هنگام عبور از عرض معبر قرار است با چه وسایل نقلیه‌ای و در چه جهتی مواجه شوند! شاید تنها تفاوت محسوس تهران و هند مربوط به نبود مرکب‌هایی مثل گاو و شتر در کنار خودروهاست و به جز این، اشتراکات زیادی را می‌توان به ترافیک پایتخت کشورمان و برخی شهرهای شاخص هند نسبت داد.
به این ترتیب از آنجا که انضباط ترافیکی شهروندان به عنوان یک عامل ترافیک‌زدا به‌طور ملموس کمرنگ شده و این مساله با پدیده‌هایی مثل جولان موتورسیکلتها در معابر شهر بدون پایبندی به بدیهی‌ترین قواعد نقلیه موتوری (نظیر رعایت جهت معابر) پیش چشم شهروندان مشهود شده است، ورود موثر به بازتنظیم رفتارهای ترافیکی چه به واسطه فعالیت فرهنگی و چه با توسل به ابزارهایی نظیر اعمال قانون، بیش از هر زمان دیگری ضرورت پیدا کرده است.
به هر روی غفلت از مسیری که ترافیک تهران در حال پیمودن است و اغماض همه‌جانبه نسبت به تکالیفی که شهرداری، شهروندان، پلیس راهنمایی و رانندگی و سایر ذی‌مدخلان در حوزه مدیریت ترافیک بر عهده دارند، می‌تواند وضعیتی را در تهران رقم بزند که حتی از شرایط تقریبا بحرانی سال ۹۸ بدتر باشد؛ کمااینکه پیش‌تر در تهران با وجود همه سخت‌گیری‌های مقرراتی و اجرای موفق طرح‌های ترافیکی، باز هم حجم ترافیک کمتر از آنچه این روزها ثبت می‌شود، نبوده است.