طبق روایت رسمی وزارت نیرو، کل حجم کنونی مخازن کشور تا انتهای خرداد ۱۴۰۱ در حالی به ۲۵ میلیارد و ۸۴۹ میلیون مترمکعب محدود شده که حجم آب مخازن کشور تا انتهای خرداد ۱۴۰۰ حدود ۲۷ میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب بود. کاهش رهاسازی آب از سد‌ها یکی از عمده‌ترین راه‌های جبران افت ۳/ ۵ درصدی ذخایر آبی کشور بوده است. گزارش وزارت نیرو از دخل‌و‌خرج آب ایران در سال‌جاری از کاهش ۷/ ۵ میلیارد مترمکعبی در رهاسازی آب از پشت سد‌های کشور در ۹ حوضه و زیرحوضه اصلی حکایت دارد؛ موضوعی که عمده آن در سد‌های دو زیرحوضه کارون و کرخه بوده است. ورود آب به سد‌های کشور در سال آبی ۱۴۰۱، تا انتهای خرداد یک‌میلیارد و ۴۵۰ میلیون مترمکعب کم شده است. براین مبنا همزمان با کاهش بارندگی در ۳۰ استان کشور در سال آبی جاری (نسبت به میانگین بلندمدت)، رهاسازی آب از سد‌های کشور نیز افت قابل‌توجهی پیدا کرده تا اثر تنش آبی بر مشترکان بخش کشاورزی، صنعتی و خانگی (اعم از شهری و روستایی) دوچندان شود.
بررسی «دنیای اقتصاد» نشان می‌دهد که در سال آبی جدید، بارندگی‌ها افزایش یافته؛ اما این رشد نشانه پایان خشکیدگی ایران نیست. شواهد گزارش وزارت نیرو نشان می‌دهد که ارتفاع بارندگی در کل کشور نسبت به مدت مشابه در سال آبی گذشته، ۲۶درصد افزایش داشته است؛ رشدی که البته با در نظر گرفتن ابعاد بلندمدت ریزش‌های جوی کشور رنگ می‌بازد؛ چرا که بررسی نمای بلندمدت آب کشور شرایط خوبی را نشان نمی‌دهد. برای نمونه امسال وزارت نیرو حدود ۵/ ۱ میلیارد مترمکعب از حق‌آبه دریاچه ارومیه را تخصیص نداده که در گزارش به‌خوبی منعکس شده است. البته در دریاچه ارومیه که با موضوع خشکیدگی روبه‌روست، به نظر می‌رسد بارگذاری شدید مصارف کشاورزی روی دریاچه مهم‌ترین دلیل خشکیدگی این حوضه باشد؛ چرا که میزان خروج آب از سد‌های این منطقه حدود ۳۰ درصد افزایش یافته که به نوعی حق‌آبه دریاچه را نشان می‌دهد.
از نکات عجیب گزارش آب وزارت نیرو، کاهش یک‌میلیارد و ۹۴۰ میلیون مترمکعبی رهاسازی آب از سد‌های زیرحوضه کارون است که می‌تواند خشکیدگی‌های اخیر رودخانه‌های غرب و جنوب غرب ایران را توضیح دهد. در فقره کرخه نیز که اخیرا تصاویری از خشکیدگی آن در رسانه‌ها منتشر شد، گزارش وزارت نیرو از کاهش یک‌میلیارد مترمکعبی رهاسازی آب سد‌های این حوضه آبریز حکایت دارد. نکته مهم این است که در این دوره، برخلاف زیرحوضه کارون که حجم آب ورودی به سد‌ها افزایش یافته، حجم آب ورودی به زیرحوضه کرخه بیش از ۸۰۰ میلیون مترمکعب کاهش یافته که با داده‌های کاهش بارندگی در سه استان ایلام، لرستان و کرمانشاه به عنوان استان‌های بالادست کرخه همپوشانی دارد. «دنیای اقتصاد» در شماره ۵۴۹۴ خود در گزارش «نمای بلندمدت افول آبی» به کاهش بارندگی استان‌های زاگرس نشین اشاره کرد.
در فقره زاینده رود هم شواهد گزارش وزارت نیرو نشان می‌دهد که با وجود افزایش حجم آب ورودی به سد‌های این زیرحوضه، کاهش ۱۵۰ میلیون مترمکعبی در خروج آب بروز کرده که احتمالا می‌تواند بخشی از خشکیدگی این رودخانه تاریخی را توضیح دهد؛ خشکیدگی‌ای که در نتیجه یک مجموعه خطا‌های سیاستی در این حوضه آبی رخ داده و زمینه ساز خشکی کامل زاینده رود را فراهم کرده است.
نظام آماری ناقص یعنی خطا در سیاستگذاری
اما چگونه باید به این آمار و ارقام اشاره کرد؟ در تحلیل این وضعیت، دکتر جمال محمدولی سامانی، بخش مهمی از گناه خطا‌های متعدد در سیاستگذاری آب را به گردن سیستم آماری پرایرادی می‌اندازد که بعد از یکصد سال مدیریت آب مدرن در ایران، هنوز هم روایت دقیقی از بیلان آبی حوضه‌های آبریز کشور ارائه نمی‌کند و برمبنای حدسیات یا اطلاعات ناقص سیاست‌ها و تدابیر را اتخاذ می‌کند. مدیر مطالعات آب، منابع طبیعی و محیط‌زیست مرکز پژوهش‌های مجلس و استاد دانشگاه تربیت مدرس در گفتگو با «دنیای‌اقتصاد» ضمن تحلیل اعداد و ارقام بیلان آبی کشور که در گزارش وزارت نیرو آمده، شرایط حوضه‌های کرخه، ارومیه، کارون و زاینده‌رود را سخت دانست. سامانی در توضیح حجم کلی ریزش‌های جوی کشور گفت: اگر میانگین بارش‌های کشور را در مساحت ۶/ ۱ میلیون کیلومتری آن ضرب کنید، به عددی می‌رسید که حجم ریزش‌های جوی کشور در یک سال آبی را نشان می‌دهد. وی در پاسخ به این پرسش که چرا حجم اندکی از مجموع ریزش جوی کشور پشت سد‌ها ذخیره می‌شود، گفت: از مجموع ۲۹۹ میلیارد مترمکعب ریزش جوی در سال آبی ۱۴۰۱ تنها یک‌سوم آن به سفره‌های زیرزمینی، رواناب‌ها یا سد‌ها می‌رسد و حدود دوسوم یا ۷۰ درصد آن درجا یا در نتیجه فعل‌وانفعالاتی که پس از بارندگی رخ می‌دهد، بخار می‌شود. در حالت نرمال البته کل بارندگی کشور حدود ۴۰۰ میلیارد مترمکعب در یک سال آبی کامل است. استاد دانشگاه تربیت‌مدرس با اشاره به کاهش چشمگیر رهاسازی آب از سد‌ها این موضوع را نشانه دو چیز دانست و گفت: عموما وقتی آب خروجی از سد‌ها کم می‌شود، نشانه کاهش بارندگی و سختی شرایط آبی حوضه است. به همین دلیل رویکرد مدیران آب، کاهش خروجی سد است. در واقع اگر ورود آب به سد کم شود، خروج آب هم کاهش می‌یابد. درعین‌حال ممکن است رویکرد مدیریت آب کشور به این سمت رفته باشد که با توجه به گرمای هوا و تنگنای آبی کشور، برخورد احتیاطی با منابع آب صورت گرفته و در میزان خروج آب سد‌ها تجدیدنظر شود. اکنون هم اگر میزان خروج آب از سد‌های کارون یا کرخه کم شده، دلیل آن احتیاط برای داشتن مقادیر مکفی آب برای ماه‌های آینده است. مدیر مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به دلایل اثربخشی اندک رشد بارش‌ها بر میزان ذخایر آبی ایران در سد‌های مختلف، گفت: نوع و شکل بارش و الگوی توزیع آن در بهبود وضعیت آبی کشور مهم است. طبیعتا بارش برف برای بهبود میزان آب ورودی به سد‌ها یا سفره‌ها بهتر است، درعین‌حال برخی از انواع بارندگی اثر چندانی بر ذخایر آبی کشور ندارند. بارش در برخی از مناطق هم اثر مشخصی روی بهبود مخازن آب سد‌ها ندارد.
سامانی با اشاره به نظام ناقص آماری بخش آب کشور، یک دلیل کاهش ورود آب به مخازن سد‌ها را آب دزدی و سرقت بهره برداران مختلف از منابع پیش از رسیدن به مخزن سد دانست و گفت: قطعا در سال آبی حاضر تبخیر افزایش یافته؛ اما همه دلیل کاهش ورود آب به مخازن سد‌های کشور این نیست. متاسفانه در بسیاری از مناطق کشور در بالادست سد، بهره برداران به‌ویژه از بخش کشاورزی، با ادوات و دستگاه‌های خود آب را منحرف کرده و زمینه ساز کاهش ورود آب به مخازن سد می‌شوند. چیزی که می‌دانم این است که دست‌کم در بالادست کرخه، کارون یا زاینده رود این قبیل مسائل وجود دارد. نظام آماری ما متاسفانه این قبیل موارد را نشان نمی‌دهد و هنوز با حدس و گمان وضعیت حوزه آب را گزارش می‌کند. طبیعتا هم تا بانک اطلاعاتی دقیقی درباره منابع و مصارف نداشته باشیم، امکان حل‌و‌فصل مشکلات حوزه آب را پیدا نمی‌کنیم.
دخل‌و‌خرج آب ایران به روایت آمار
با بررسی حوضه‌ها و زیرحوضه‌های آبریز، ارتفاع بارندگی در حوضه آبخیر سفیدرود بزرگ، امسال ۵/ ۲۶۴ میلی‌متر و در سال گذشته ۸/ ۲۴۵ میلی‌متر بوده است. با بررسی میانگین‌های بلندمدت ریزش‌های جوی در این حوضه، درمی‌یابیم با وجود اینکه میانگین بارش‌ها نسبت به سال پیش ۸ درصد افزایش یافته؛ اما بارش‌ها نسبت به میانگین بلندمدت، ۲۲درصد کاهش داشته است. در اترک و حوضه‌های شمالی، میزان بارندگی‌ها ۷/ ۴۷۶ میلی‌متر بوده؛ این در حالی است که در سال آبی گذشته، ارتفاع بارندگی‌ها ۶/ ۳۶۳ میلی‌متر بوده است. اترک و حوضه‌های شمالی تنها حوضه‌های آبریزی هستند که میانگین درصد اختلاف بارش‌های آنها، هم نسبت به سال گذشته و هم در بلندمدت مثبت بوده است. میانگین اختلاف بین ارتفاع بارش‌های سال جدید در این حوزه، ۳۱درصد رشد داشته است؛ اما در طولانی‌مدت به همین میزان نیست و رشد این حوضه آبریز در میانگین بلندمدت به ۵درصد می‌رسد.
حوضه آبی کارون بزرگ که سال گذشته با مشکلات زیادی مواجه بود، امسال از بارش‌های خوبی برخوردار شد و ۷/ ۴۴۳ میلی‌متر بارش داشت. این میزان در مدت مشابه سال آبی قبل، ۶/ ۳۹۷ میلی‌متر بوده است. با این همه، میانگین بارش‌ها در این حوضه نسبت به مدت مشابه در سال گذشته، ۱۲درصد رشد و نسبت به میانگین بلندمدت، ۲۹درصد افت داشته است. با اینکه ارتفاع بارش‌های جوی در حوضه جراحی و حوضه‌های جنوبی، ۱۱۲درصد رشد داشته، اما این میزان در مقایسه با میانگین بلندمدت همین حوضه، ۷درصد کاهش داشته است. میزان ارتفاع بارش‌های سال آبی جاری در حوضه جراحی و حوضه‌های جنوبی، ۳/ ۲۴۴ میلی‌متر بوده، اما در سال جدید، ۱۱۵ میلی‌متر ارتفاع داشته‌اند. حوضه‌های فلات مرکزی و شرقی، در سال جدید آبی ۱/ ۹۹ میلی‌متر ارتفاع بارندگی داشته‌اند؛ اما این میزان در مدت مشابه در سال گذشته، ۵/ ۸۵ میلی‌متر بوده است. این مقدار نسبت به سال آبی گذشته، ۱۶ درصد رشد داشته است؛ اما تقریبا نصف میانگین ارتفاع بارش‌های بلندمدت است که حدود ۳۰درصد کاهش یافته است. خبر خوب اینکه حتی در حوضه پرمشکلی مانند زاینده‌رود و حوضه‌های جنوب غربی فلات، میزان ارتفاع بارش‌ها از ۴/ ۱۱۰ میلی‌متر در سال آبی گذشته، به ۶/ ۱۴۲ میلی‌متر رسیده است. میزان بارش‌ها در این حوضه نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۲۹درصد افزایش داشته؛ اما نسبت به میانگین آن در بلندمدت، ۳۵درصد کاسته شده است. خبر بد هم اینکه ارتفاع بارش‌های سال آبی جدید در همه حوضه‌ها افزایش نداشته است؛ پراکندگی بارش‌ها در حوضه‌های ارس، کرخه و مرزی غرب، ارومیه کاهش یافته است. میزان ارتفاع بارش‌ها در سال جدید آبی در حوزه ارس ۶/ ۲۱۹ میلی‌متر بوده و نسبت به سال گذشته، ۴درصد کاهش داشته است. این میزان در میانگین بلندمدت به ۱۴درصد هم می‌رسد. حوضه‌های کرخه و مرزی غرب نسبت به مدت مشابه سال آبی قبلی، از ۳/ ۲۹۹ میلی‌متر به ۳/ ۲۷۱ میلی‌متر رسیده‌اند و میانگین درصدی آنها نسبت به سال پیش، ۹درصد و نسبت به میانگین بلندمدت، ۳۸درصد کاهش را نشان می‌دهد. میزان بارش‌ها در حوضه آبریز ارومیه نسبت به مدت مشابه سال قبل تغییر نکرده؛ اما در بلندمدت، ۱۵درصد کاسته شده است. البته با وجود این، به طور کلی میزان ارتفاع بارش‌ها در سال جدید آبی نسبت به مدت مشابه سال پیش بیشتر بوده و به ۲۶درصد افزایش رسیده؛ اما از میانگین بارش‌های کشور نسبت به میانگین بلندمدت، ۲۲درصد کاسته شده است.
حجم آب مخازن در حوضه رودخانه‌های کرخه و مرزی غربی در سال‌جاری به ۴ میلیارد و ۱۵۱ مترمکعب رسیده است. این میزان در مدت مشابه سال گذشته، ۶ میلیارد و ۲۸ مترمکعب بوده است. بنا بر شواهد وزارت نیرو می‌توان نتیجه‌گیری کرد که حجم آب در این حوضه، ۱/ ۳۱درصد افت داشته است. حجم آب ورودی این حوضه آبریز از ابتدای سال آبی تاکنون ۴ میلیارد و ۲۵ مترمکعب بوده است. این در حالی است که حجم آب ورودی این حوضه در مدت مشابه سال گذشته، ۴ میلیارد و ۸۴۴ مترمکعب بوده و شواهد گزارش وزارت نیرو از کاهش ۹/ ۱۶ درصدی میزان حجم ورودی آب حوضه رودخانه‌های کرخه و مرزی غرب خبر می‌دهد.
همچنین در این حوضه، حجم آب خروجی در سال آبی جاری ۴ میلیارد و ۱۳۸ مترمکعب بوده است. این میزان در مدت مشابه سال پیش، ۵ میلیارد و ۲۰۲ مترمکعب بوده و در سال جدید، ۵/ ۲۰درصد از آن کاسته شده است. حجم آب موجود مخازن حوضه کارون بزرگ در سال آبی جدید، ۱۱ میلیارد و ۴۸۴ مترمکعب بوده است. این میزان در سال آبی قبل، ۱۰ میلیارد و ۵۵۴ مترمکعب بوده که حدود ۸/ ۸درصد رشد داشته است. حجم آب ورودی در حوضه رودخانه کارون بزرگ تا پایان خردادماه امسال، ۱۰ میلیارد و ۷۷۶ مترمکعب بوده است. این در حالی است که این میزان در سال آبی گذشته، ۱۰ میلیارد و ۳۲ مترمکعب بوده و ۳/ ۷درصد رشد داشته است. حجم آبی خروجی حوضه کارون بزرگ تا خردادماه امسال ۶ میلیارد و ۹۷۷ مترمکعب بوده، در حالی که این میزان در سال گذشته، ۹ میلیارد و ۹۱۱ مترمکعب بوده و ۶/ ۲۹درصد از آن کاسته شده است.
حجم آب موجودی مخازن دریاچه ارومیه در سال‌جاری یک‌میلیارد و ۱۱۵ مترمکعب بوده؛ اما این میزان در سال آبی گذشته، ۹۱۳ مترمکعب بوده و بنا بر همین آمار، ۱/ ۲۲درصد رشد داشته است. حجم آب ورودی به حوضه آبریز دریاچه ارومیه، یک‌میلیارد و ۸۷۷ مترمکعب و این میزان در سال گذشته، یک‌میلیارد و ۲۶۷ مترمکعب بوده است؛ یعنی ۲/ ۴۸درصد افزایش داشته است.
حجم آب خروجی از حوضه آبریز ارومیه در سال‌جاری، یک‌میلیارد و ۲۳۶ مترمکعب و این میزان در سال گذشته ۹۵۳ مترمکعب بوده و در سال‌جاری، ۶/ ۲۹درصد افزایش داشته است. در حوضه زاینده‌رود، حجم آب موجود در مخازن امسال یک‌میلیارد و ۱۵۶ مترمکعب و این میزان در سال آبی گذشته، یک‌میلیارد و ۱۲۳ مترمکعب بوده و ۹/ ۲درصد افزایش داشته است. میزان حجم آب ورودی سال ۱۴۰۱ در حوضه زاینده‌رود، یک‌میلیارد و ۱۳۲ مترمکعب و این عدد در سال آبی گذشته، یک‌میلیارد و ۴۷ مترمکعب بوده و حدود ۱۲/ ۸درصد افزایش داشته است. حجم آب خروجی از این حوضه در سال جدید تاکنون، ۸۰۸ مترمکعب و این مقدار در سال آبی گذشته، ۹۵۱ مترمکعب بوده؛ یعنی ۱۵ و ۱ مترمکعب کاهش داشته است. به طور کلی حجم آب موجود در ذخایر مخازن کشور در همه حوضه‌ها، ۲۵ میلیارد و ۸۴۹ مترمکعب بوده که این مقدار در سال گذشته، ۲۷ میلیارد و ۲۹۹ مترمکعب بوده و ۳/ ۵درصد کاهش داشته است. حجم آب ورودی در تمام حوضه‌های آبریز کشور در سال آبی جاری تاکنون، ۲۷ میلیارد و ۵۷۱ مترمکعب و این میزان در سال آبی گذشته، ۲۶ میلیارد و ۳۷۲ مترمکعب بوده، بنابراین، ۵/ ۴درصد رشد داشته است. حجم آب خروجی کشور در سال‌جاری نیز تاکنون، ۲۰ میلیارد و ۷۱۴ مترمکعب بوده و این مقدار در سال آبی قبل، ۲۶ میلیارد و ۳۹۹ مترمکعب بوده است. با مقایسه این دو عدد می‌توان نتیجه گرفت که میزان خروجی آب کشور در سال جدید تاکنون، ۵/ ۲۱ درصد افت داشته است.