فراروـ شیرین بیان یکی از مهمترین گیاهان دارویی بومی ایران است که از قدیم برای درمان بیماری‌ها آن را مصرف می‌کردند. ماده اصلی گیاه شیرین بیان، ترکیب ساپونین تری ترپنوئیدی به نام اسید گلیسیریزیک یا گلیسیریزین با شیرینی ۳۰ تا ۵۰ برابر ساکارز است که در صنایع غذایی و دارویی کاربرد دارد. برای این گیاه دارویی فواید بسیاری را ذکر کرده‌اند. در طب سنتی از ریشه شیرین بیان برای درمان زخم معده استفاده می‌شود.
به گزارش فرارو، علاوه‌بر این مطالعات بالینی اثرات ضد میکروبی، آنتی اکسیدانی، ضد التهابی، ضد سرطان و تقویت کننده سیستم ایمنی بدن را به اثبات رساندند. این مطلب به معرفی گیاه شیرین بیان و فواید درمانی آن می‌پردازد.
گیاه‌شناسی
گیاه شیرین بیان یا مَهک با نام انگلیسی Liquorice یا Licorice و نام عربی شجره السوس و نام علمی Glycyrrhiza glabra، گیاهی چند ساله از تیره Fabaceae و بومی جنوب اروپا، آسیای مرکزی، ایران و بخش‌هایی از جنوب شرق آسیا است. نام علمی گیاه، یک نام یونانی به معنای ریشه شیرین است. گیاه شیرین بیان در طبیعت به شکل بوته‌ای به اندازه ۱ تا ۲ متر دیده می‌شود. گیاه دارای شاخ و برگ انبوه و فراوان است. برگ‌های شیرین بیان مرکب و دارای چهار تا هفت جفت برگچه و یک برگچه انتهایی است.
گل‌های این گیاه نامنظم و به رنگ زرد، ارغوانی و بنفش و به صورت مجتمع در انتهای ساقه‌های گل دهنده مشاهده می‌شوند. گل‌های شیرین بیان از اواخر بهار تا اوایل تابستان پدیدار می‌شوند. پس از اتمام عمر گل‌ها دانه‌ها به وجود می‌آیند. درون هر پوسته دانه، سه تا پنج دانه لوبیا شکل به رنگ قهوه‌ای قرار گرفته است. ریشه‌های شیرین بیان که قسمتدارویی گیاه محسوب می‌شوند بسیار بزرگ و طویل هستند. طول ریشه‌ها در مناطق خشک به ۲۰۰ سانتی‌متر هم می‌رسد.
رویشگاه شیرین بیان در ایران
شیرین بیان در تمام مناطق ایران به صورت خود رو رشد می‌کند. اگرچه این گیاه در بسیاری از کشور‌ها به عنوان گیاه دارویی کشت می‌شود، اما در دیم‌زار‌های استان کرمانشاه، ایلام، فارس، خوزستان و مزارع کشاورزی شهر‌های مرکزی، چون اصفهان و اراک به عنوان یک علف هرز در مزارع نخود و گندم محسوب می‌شود.
تاریخچه مصرف شیرین بیان
چندین هزار سال است که از گیاه شیرین بیان در طب سنتی استفاده می‌شود. چینیان اعتقاد دارند که امپراتور افسانه‌ای "شن‌نونگ" در حدود ۳۰۰۰ سال پیش از گیاه شیرین بیان به عنوان گیاه جادویی جوان کننده یاد کرده است. ریشه شیرین بیان همچنین در میان گنجینه‌های مقبره توت عنخ آمون فرعون مصر که در حدود ۱۳۲۵ سال پیش از میلاد می‌زیسته است کشف شد. شیرین بیان یک گیاه دارویی مهم در یونان باستان نیز بوده است. یونانیان از دمنوش ریشه این گیاه برای درمان سرفه و گلودرد استفاده می‌کردند.
قسمت‌های دارویی گیاه شیرین بیان
ریشه‌ها و ساقه‌های پایینی و پاجوش‌ها یا ریزوم‌های گیاه شیرین بیان خاصیت دارویی دارند.
فرآورده‌های شیرین بیان
ریشه خشک، پودر ریشه، شیره یا قره مهک و عرق گیاه شیرین بیان از فرآورده‌های مهم این گیاه دارویی هستند. در اروپا از عصاره این گیاه دارویی برای ساخت انواع شیرینی، شکلات، آب نبات، بستنی، پاستیل و آدامس استفاده می‌شود. ترکیبات شیرین بیان پایه و اساس ساخت بسیاری از داروها است. قرص د_رگلیس، قرص ضد التهاب لیکوفار و قرص منتازین از جمله دارو‌هایی است که در آن از عصاره شیرین بیان استفاده شده است. جالب است بدانید که عصاره شیرین بیان در ساخت کرم‌ها، شامپو، صابون و خمیردندان نیز کاربرد دارد.
شیره شیرین بیان یا قره مهک
عصاره یا شیره شیرین بیان با جوشاندن ریشه گیاه و تبخیر بخش زیادی از آب آن، به دست می‌آید. این ماده به رنگ سیاه مایل به قهوه‌ای است که معمولا به صورت جامد در عطاری‌ها عرضه می‌شود. عصاره شیرین بیان در داروسازی، صنایع غذایی و بهداشتی کاربرد دارد.
نحوه مصرف شیرین بیان
عرق شیرینبیان را معمولا قبل از غذا به اندازه نصف لیوان مصرف می‌کنندتا مشکلات گوارشی برطرف شود. دمنوش ریشه شیرین بیان را در زمستان تهیه می‌کنند چرا که برای درمان سرماخوردگی مفید است. برای رفع نفخ و سو هاضمه کمی از قره مهک (به اندازه یک نخود) را قبل از غذا با آب می‌خورند.
ترکیبات شیمیایی شیرین بیان
ریشه شیرین بیان دارای ترکیبات متعددی نظیر قند‌های مختلف، فلاونوئیدها، استرول‌ها، اسیدآمینه، صمغ و نشاسته، اسانس‌های روغنی و ساپونین‌ها است. عمده‌ترین ساپونین آن اسید گلیسریزیک یا گلیسریزین می‌باشد.
طبع شیرین بیان و قره مهک
طبع ریشه شیرین بیان و دیگر فرآورده‌های این گیاه گرم و‌تر است.
خواص درمانی شیرین بیان
• پیشگیری و درمان زخم معده با شیرین بیان: زخم معده بیماری دردناکی است که در اثر ایجاد زخم در مخاط معده به وجود می‌آید. هلیکوباکتر پیلوری نوعی باکتری متحرک و مارپیچ است که امروزه پی بردند مهمترین علت زخم معده محسوب می‌شود. البته مصرف دراز مدت دارو‌های ضد التهاب غیرکورتونی مانند آسپرین نیز می‌تواند در ابتلا به زخم معده یا زخم‌های گوارشی دخیل باشند. دارو‌های متعددی برای درمان این بیماری توسط پزشک معرفی می‌شوند. از جمله این داروها، آنتی بیوتیک‌ها و دارو‌های ضد اسید معده هستند. اما بد نیست که در کنار مصرف دارو‌های شیمیایی از مکمل‌های گیاهی نیز برای درمان زخم معده استفاده کنیم.
مطالعات متعدد نشان داده‌اند که مصرف ریشه شیرین بیان می‌تواند از ابتلا به زخم معده پیشگیری کرده یا به درمان آن کمک کند. ترکیبات دارویی شیرین بیان با افزایش تولید مخاط، بهبود پوشش معده و خون رسانی به معده موجب درمان زخم معده می‌شوند. این گیاه دارویی با سرکوب تولید گاسترین در بدن از ایجاد زخم معده یا تشدید این بیماری جلوگیری می‌کند. گاسترین هورمونی است که تولید اسید معده را تحریک کرده و می‌تواند علائم بیماری زخم معده را بیشتر کند.
• اثر مصرف شیرین بیان در کاهش وزن: طبق نظر کارشناسان نزدیک به ۶۰ درصد جمعیت بالای ۱۸ سال کشورمان دچار چاقی یا اضافه وزن هستند. این آمار در میان زنان نیز دو برابر مردان است. بیماری‌های قلبی و عروقی، عامل اصلی مرگ و میر در ایران است و تغذیه نامناسب، کم تحرکی و اضافه وزن از مهمترین عوامل ابتلا به این بیماری‌ها است. چاقی خطر ابتلا به دیابت نوع ۲، فشار خون بالا و آترواسکلروز (تصلب شرایین) را افزایش می‌دهد. تغییر در شیوه زندگی، مصرف غذا‌های سالم و ورزش کردن می‌تواند در کاهش وزن بدن موثر باشد. اما گیاه شیرین بیان نیز با خاصیت کاهش وزن، گیاهی ضروری است که می‌توان از آن به عنوان مکمل گیاهی استفاده کرد.
یک مطالعه نشان داد که اسید گلیسیرتینیک موجود در عصاره ریشه شیرین بیان چربی بدن را در افراد مورد آزمایش کاهش می‌دهد. شرکت کنندگان در این آزمایش با مصرف تنها ۳.۵ گرم از شیرین بیان در دو ماه به افزایش درصد آب بدن و کاهش توده چربی دست یافتند. همچنین این مطالعه مشخص کرد که مصرف عصاره شیرین بیان می‌تواند آلدسترون را کاهش دهد. آلدسترون استروئیدی است که در بدن تولید می‌شود و با افزایش سطح نمک و آب در بدن بر فشار خون تاثیر می‌گذارد.
• شیرین بیان گیاهی ضد سرطان: سرطان ممکن است روی هر عضوی از بدن تاثیر بگذارد. سلول‌ها در یک قسمت از بدن جهش پیدا می‌کنند و از کنترل خارج می‌شوند و در قسمت‌های دیگر پخش می‌شوند. برخی از انواع سرطان‌ها تنها از طریق شیمی درمانییا دارو درمان می‌شوند، در حالی که برخی از انواع آن به جراحی و پرتودرمانییا هر دو نیاز پیدا می‌کنند. در این زمینه محققان روی گیاهان زیادی مطالعه و تاثیر آن‌ها را روی بهبود سرطان بررسی کرده‌اند.
دو مطالعه نشان داده است که ریشه شیرین بیان می‌تواند تاثیرات مثبتی در روند درمان انواع خاصی از سرطان داشته باشد. یکی از اصلی‌ترین ترکیبات دارویی گیاه شیرین بیان گلیسیریزین است. نتایج آزمایش‌ها مشخص کرد که گلیسیریزین باعث آپوپتوز (مرگ سلولی) سرطان معده و سلول‌های سرطان خون می‌شود. گروهی از محققان اسید گلیسیرتیک، ماده‌ای در گلیسیریزین را روی سلول‌های سرطان معده، سرطان خون و سرطان کبد آزمایش کردند. این بار نیز این ترکیب با ایجاد آپوپتوز رشد سلولی را سرکوب کرد.
• شیرین بیان ضد ویروس و ضد باکتری: بیماری‌های عفونی و ویروسی، بیماری‌های گسترده و شایع در جهان هستند که همیشه تهدید جدی برای سلامت بشر محسوب می‌شدند. امروزه با افزایش استفاده از انواع آنتی‌بیوتیک‌ها و ضدویروس‌ها شاهد مقاومت این عوامل بیماری‌زا نسبت به داروها هستیم. محققین در سال‌های اخیر به دلیل گسترش مقاومت‌های میکروبی و ویروسی نسبت به دارو‌های شیمیایی از ترکیبات طبیعی مانند عصاره‌های گیاهی استفاده کردند. تاکنون گیاهان دارویی ضد ویروس و ضد باکتری بسیاری معرفی شدند.
این گیاهان علاوه بر در دسترس بودن، کم هزینه و دارای عوارض جانبی کمی هستند. شیرین بیان یکی از بهترین گیاهان دارویی ضد ویروسی و ضد باکتریایی است. ترکیبات شیمیایی موجود در ریشه شیرین بیان سرعت تکثیر ویروس را کاهش می‌دهد و مانع رشد باکتری‌ها می‌شود. این گیاه دارویی، ضد باکتری استافیلوکوک، استرپتوکوک و عفونت کاندیدا آلبیکانس و ضد ویروس هرپس سیمپلکس نوع ۱، ویروس سین‌سیشیال تنفسی و ویروس نقص ایمنی انسان است.
• تاثیر شیرین بیان در درمان مشکلات پوستی: بیماری‌های پوستی، چون اگزما و آکنه جز بیماری‌هایی است که معمولا با قرمزی و التهاب همراه هستند. ریشه شیرین بیان حاوی بیش از ۳۰۰ ترکیب شیمیایی و آلی است که برخی از ترکیبات اثرات ضد التهابی، ضد باکتریایی و ضد ویروسی قوی دارند. مطالعات مهم اخیر تاکنون اثرات ماده گلیسیریزین موجود در ریشه شیرین بیان را در کاهش التهاب و دفع عفونت‌ها به اثبات رساندند. عصاره ریشه شیرین بیان می‌تواند به درمان بیماری‌های پوستی از جمله آکنه و اگزما کمک کند. در یک آزمایش انسانی که بر روی ۶۰ فرد مبتلا به اگزما صورت گرفته بود مشخص شد که استفاده از ژل ساخته شده با عصاره شیرین بیان به طور قابل توجهی اگزما را درمان می‌کند.
• درمان سوء هاضمه و رفلاکس معده با شیرین بیان: دردی که از شکم به قفسه سینه منتقل می‌شود، مزه تلخی که از گلو به دهان برمی‌گردد، سوزش سر دل، تلخی گلو یا سرفه، همه علائم رفلاکس معده هستند که بیشتر ما به نوعی آن را تجربه کرده‌ایم. با این‌حال، بعضی افراد به صورت مداوم چنین علائمی را تجربه می‌کنند. درد یا ناراحتی در قسمت بالایی شکم، نفخ، آروغ و حالت تهوع نیز از علائم آزار دهنده سو هاضمه هستند که در کنار رفلاکس معده شایع‌ترین بیماری‌های گوارشی را شامل می‌شوند.
گیاه شیرین بیان تنها دارویی است که از قدیم به طور گسترده‌ای برای درمان مشکلات گوارشی مصرف می‌شده است. در یک مطالعه که بر روی ۵۰ فرد بزرگسال مبتلا به سو هاضمه صورت گرفته بود، مشخص شد که مصرف ۷۵ میلی‌گرم از کپسول حاوی شیرین بیان دو بار در روز علائم سو هاضمه را در مقایسه با دارونما به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد. اسید گلیسیریتینیک موجود در عصاره ریشه شیرین بیان نیز تاثیر بسزایی در کاهش علائم رفلاکس معده و درمان آن دارد.
• شیرین بیان برای درمان سرماخوردگی و آنفولانزا مفید است: گلودرد، سرفه و مشکلات تنفسی از علائم اصلی بیماری سرماخوردگی و آنفولانزا هستند. از ریشه شیرین بیان در قدیم به عنوان یک داروی موثر در درمان سرماخوردگی و آنفولانزا و کاهش علائم این بیماری‌ها استفاده می‌شده است. امروزه از عصاره این گیاه برای درمان سرفه در شربت‌های ضد سرفه استفاده می‌شود. علاوه بر این، شیرین بیان خواص ضد ویروسی بالایی دارد که می‌تواند از رشد ویروس‌های بیماری‌زا در بدن جلوگیری کند. برای این‌کار دو تکه کوچک یا ۵۰ گرم از پودر ریشه شیرین بیان را با کمی پودر عناب و آویشن در دو لیوان آب جوش بریزید. دمنوش را بر روی گرمای ملایم بخاری قرار دهید تا ۱۵ دقیقه دم بکشد سپس نوش جان کنید.
• دندان‌های سالم با شیرین بیان: شیرین بیان با اثر ضد باکتریایی خود، از دندان‌ها در مقابل باکتری‌های مضر محافظت می‌کند. استرپتوکوک موتانس یکی از اصلی‌ترین باکتری عامل پوسیدگی و سوراخ شدن دندان‌هااست. بر اساس آزمایش‌های مختلف ترکیبات این گیاه دارویی در حذف این نوع باکتری از دهان و دندان موثر هستند. برای این منظور، هر شب دهان را پس از مسواک زدن، با دمنوش سرد شیرین بیان و نمک بشویید.
فواید دیگر شیرین بیان...
• بر اساس مطالعات اخیر مشخص شد که شیرین بیان برای درمان افراد مبتلا به هپاتیت C موثر است.
• اثرات ضد التهابی و ضد میکروبی شیرین بیان به درمان عفونت دستگاه تنفسی فوقانی کمک می‌کند.
• براساس مطالعات حیوانی مشخص شد که مصرف ریشه شیرین بیان می‌تواند در بهبود آسم موثر باشد.
• مصرف منظم ریشه شیرین بیان به کاهش سطح قند خون کمک می‌کند.
• استفاده از این گیاه دارویی علائم یائسگی، چون گُرگرفتگی را از بین می‌برد.
• خوردن کمی از شیره این گیاه دارویی (قره مهک) برای رفع نفخ و ورم معده موثر است.
• برای درمان آفت دهان و سایر زخم‌ها و عفونت‌های مربوط به دهان، می‌توانید از غرغره دمنوش شیرین بیان استفاده کنید.
• اثرات ضد التهابی و طبع گرم و‌تر گیاه شیرین بیان می‌تواند به کاهش التهاب مفاصل در بیماران مبتلا به روماتیسم مفصلی کمک کند.
• مصرف این گیاه ممکن است باعث تقویت سیستم ایمنی بدن شود.
مضرات مصرف بیش از حد شیرین بیان و تداخلات دارویی
• مصرف بیش از حد شیرین بیان و فرآورده‌های آن منجر به کاهش سطح پتاسیم در بدن می‌شود. سطوح پایین پتاسیم می‌تواند باعث ضربان قلب نامنظم شود و ممکن است برای مبتلایان به بیماری‌های قلبی خطرناک باشد.
• مصرف شیرین بیان در دوره بارداری توصیه نمی‌شود. طبق مطالعات اخیر مصرف مقدار مشخصی از شیرین بیان در زنان باردار می‌تواند منجر به رشد نامنظم کودک شود. در صورت لزوم، قبل از مصرف حتما با پزشک متخصص مشورت کنید.
• در صورت مصرف دارو‌های مدر، شیرین بیان و فرآورده‌های آن را مصرف نکنید.
• ریشه شیرین بیان با داروی آلداکتون (داروی فشار خون) تداخل دارد.
• از مصرف همزمان داروی وافارین یا همانند آن با شیرین بیان خودداری کنید.