فراروـ شواهد باستان‌شناسی در خاورمیانه نشان می‌دهند که انسان از دوره پارینه سنگی از گیاهان مختلف به عنوان خوراک یا دارو استفاده می‌کرده است. تنوع اقلیمی در خاورمیانه باعث شده است که در این منطقه بیش از ۱۵ هزار گونه گیاهی به صورت خودرو رشد کنند. در بین این گونه‌ها گیاهان دارویی بسیاری نیز وجود دارند که بخش مهمی از فرهنگ غذایی و طب سنتی مردمان این منطقه را تشکیل می‌دهند. گیاه دارویی بارهنگ یکی از فراوان‌ترین گونه‌های گیاهی خاورمیانه و ایران است.
به گزارش فرارو، همه ما بار‌ها گیاه داروی بارهنگ را در طبیعت دیده‌ایم. مصرف بارهنگ سابقه طولانی در بین اقوام ایرانی دارد. متخصصان طب سنتی برای این گیاه دارویی فواید بسیاری را ذکر کرده‌اند. بارهنگ در رفع ناراحتی‌های تنفسی، مشکلات گوارشی، انواع التهاب، سرفه‌های خشک و ترمیم زخم‌های سطحی موثر است. در ادامه به معرفی خواص بیشتر این گیاه دارویی می‌پردازیم.
گیاه‌شناسی
بارهنگ یا بارتنگ گیاه دارویی است که در طب سنتی قدیم به آن لسان‌الحمل یا زبان گوسفند می‌گفتند. این گیاه علفی چندساله، بدون ساقه، به ارتفاع ۱۰ تا ۷۰ سانتی‌متر با برگ‌های پهن و کشیده و دمبرگ‌های بلند در طبیعت دیده می‌شود. این گیاه در اواخر تابستان و اوایل بهار به گل می‌نشیند. جنس بارهنگ (Plantago) یکی از بزرگ‌ترین ارقام خانواده بارهنگ (Plantagiaceae) است که شامل بیش از ۲۷۵ گیاه یک ساله و چند ساله می‌شوند. این گیاهان در سراسر دنیا رشد می‌کنند؛ اما در بخش‌هایی از اروپا و خاورمیانه به وفور می‌رویند.
رویش‌گاه گیاه بارهنگ
گیاه بارهنگ تقریبا در تمام نقاط ایران به صورت خودرو رشد می‌کند. این گیاه دارویی اغلب در محیط‌های مرطوب مانند اطراف مزارع گندم، زیر سایه درختان باغ، حاشیه جوی‌های آب و داخل چمن‌های فضای سبز شهر‌ها می‌روید.
کاربرد بارهنگ
بارهنگ به دلیل داشتن ترکیبات مفید دارویی برای قرن‌هاست که در طب سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. برگ برخی از گونه‌های بارهنگ را در ترکیب با سالاد به صورت خام یا پخته شده مصرف می‌کنند و دانه‌های سیاه یا قهوه‌ای بارهنگ نیز در تهیه دمنوش‌ها و شربت کاربرد دارد. جالب است بدانید که در قدیم از برگ‌های بارهنگ برای تولید رنگ طلایی و رنگ کردن نخ‌های پشمی استفاده می‌کردند.
تاریخچه استفاده از بارهنگ
بارهنگ یک گیاه دارویی شناخته شده و مشهور برای مردمان ایران باستان بود. از قدیمی‌ترین شواهد مکتوبی که به گیاه بارهنگ اشاره شده است، کتاب «قانون» در طب نوشته بوعلی سینا، کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» نوشته جورجانی و کتاب «مخزن‌الادویه: نوشته عقیلی خراسانی‌است. کتاب قدیمی دیگری گیاه بارهنگ را به زبان عربی ترجمه کرده است. این کتاب را گیاه‌شناس یونانی به نام «پدانیوس دیوسکوریدوس» نوشته است.
ترکیبات دارویی بارهنگ
ایریدوئید، ترپنوئیدها، فلاونوئید، تانن، اسیدهایفنولیک، اسید کافئیک، آمینواسید، گلیکوزید، کربوهیدرات، موسیلاژ (پلی ساکاریدها) و آلکالوئید از جمله ترکیبات دارویی اصلی در گیاه بارهنگ هستند.
طبع بارهنگ
برگ‌ها، ریشه و دانه‌های بارهنگ طبع سرد و خشک دارند. شربت بارهنگ را با عسل شیرین و با عرق نعنا طعم‌دار کنید تا از سردی بارهنگ کاسته شود.
خواص دارویی بارهنگ
• بارهنگ اثر ضد التهابی دارد: التهاب بخشی از پاسخ سالم ایمنی بدن شما به آسیب محسوب می‌شود. التهاب زیاد می‌تواند مشکلات و بیماری‌های مختلفی را در بدن شما ایجادکند. مطالعات مختلف نشان دادند که ترکیبات دارویی در بارهنگ در کاهش التهاب موثر هستند. برگ‌های گیاه بارهنگ حاوی چندین نوع ترکیب ضد التهاب از جمله فلاونوئیدها، ترپنوئیدها، گلیکوزید‌ها و تانن‌هاست. در مطالعه حیوانی مشخص شد که مصرف عصاره بارهنگ چندین عارضه التهاب ناشی از آسیب کبدی در موش را کاهش داد. تاکنون چندین مطالعه حیوانی اثرات ضد التهابی این گیاه دارویی را ثابت کردند؛ اما مطالعات انسانی برای ارزیابی اثرات ضد التهابی بارهنگ لازم است.
• مصرف بارهنگ به بهبود زخم کمک می‌کند: از گیاه بارهنگ در بین عوام به صورت گسترده‌ای برای درمان زخم باز استفاده می‌شده است و از دیرباز استفاده از آن برای جلوگیری از بروز عفونت رایج بوده است. برخی از تحقیقات اثبات کرده‌اند که بارهنگ با کاهش التهاب، جلوگیری از رشد میکروب‌ها و تسکین درد به ترمیم سریع زخم‌های سطحی کمک می‌کند. با ترکیب ژل آلوئه‌ورا و برگ‌های له شده و خمیری بارهنگ؛ سپس استفاده از این ماده روی زخم و جای زخم به بهبود آن کمک خواهید کرد.
• بارهنگ خاصیت ضد باکتریایی دارد: امروز گیاهان دارویی به دلیل داشتن ترکیبات شیمیایی ضد باکتریایی و نیز اثر سمیت پایین مرکز توجه محققان قرار گرفته‌اند. گیاه دارویی بارهنگ یکی از معروف‌ترین گیاهان ضد باکتریایی و ضد عفونت است. در آزمایشی که محققین ایرانی انجام داده‌اند، مشخص شد که عصاره گیاه بارهنگ اثر ضد باکتریال خوبی در محیط آزمایشگاه علیه باکتری‌های گرم مثبت استافیلوکوک اورئوس و آنتروکوک فاسیوم داشت و با تشکیل هاله روی محیط کشت از رشد این دو باکتری بیماری‌زا جلوگیری کرد. عصاره بارهنگ اثر مشابهی با آنتی بیوتیک جنتامایسین دارد.
• سلامت سیستم گوارشی با مصرف بارهنگ: مطالعات نشان داده‌اند که مصرف دانه‌ها و برگ‌های تازه بارهنگ می‌تواند بسیاری از مشکلات گوارشی را درمان کند. دانه‌های دارویی بارهنگ به طور طبیعی حاوی ماده‌ای به نام پسیلیوم هستند. پسیلیوم نوعی فیبر و یک نوع ملین طبیعی و کم عارضه است. مصرف منظم این دانه‌ها در ترکیب با آب و مقداری عسل می‌تواند یبوست را رفع و بیماری‌های روده را درمان کند. جالب است بدانید که مصرف برگ‌های تازه بارهنگ به حرکات روده‌ها نظم می‌دهند و اسهال را نیز درمان می‌کنند. در مطالعه دیگری مشخص شد که عصاره بارهنگ باعث بهبود زخم معده می‌شود. علاوه‌بر این خاصیت ضد التهابی بارهنگ بیماری‌های التهابی روده را درمان می‌کند و علائمی مانند درد معده، نفخ و اسهال را از بین می‌برد.
• مصرف بارهنگ برای لاغری: وقتی سیستم گوارشی شما سلامت کافی نداشته باشد، حتما روی وزن بدنتان تاثیراتی خواهد گذاشت. مشکلات گوارشی و بیماری‌های روده تاثیر زیادی روی نحوه غذا خوردن و شیوه جذب و هضم مواد غذایی دارند. اگر چاق هستید و به‌سختی وزن کم می‌کنید، ممکن است دارای سیستم گوارشی بیماری باشید. در این مطلب ذکر کردیم که مصرف بارهنگ چه اندازه می‌تواند برای بهبود مشکلات گوارشی بدن مفید باشد. بارهنگ یک داروی گیاهی کم‌خطر و موثر در درمان چاقی است. برای بهره بردن از فواید این گیاه دارویی هر صبح دو قاشق از دانه‌های بارهنگ را در یک لیوان آب ولرم ترکیب کنید و آن را با مقداری عرق نعناع یا عسل میل کنید. پس از دو ماه تاثیر باورنکردنی مصرف این نوشیدنی را در کاهش وزن بدنتان احساس خواهید کرد.
• مصرف بارهنگ می‌تواند مشکلات ریوی را درمان کند: هموپتیزی یا خلط خونی، آسم، سل و سایر بیماری‌های مربوط به ریه از قدیم با مصرف بارهنگ بهبود می‌یافتند. تحقیقات اولیه اثربخشی بارهنگ را در درمان اینگونه بیماری‌ها به اثبات رسانده است. با بررسی‌های جامع‌تر و استفاده از بارهنگ به جای دارو‌های شیمیایی می‌توان تا حد ممکن بیماران تنفسی را از عوارض جانبی دارو‌های شیمیایی نجات داد؛ زیرا این گیاه دارویی خاصیت قوی ضد التهابی و ضد باکتریایی دارد. مطالعات نشان داده‌اند که برگ‌های بارهنگ به دلیل داشتن تانن و موسیلاژ تورم و التهاب قسمتهای فوقانی دستگاه تنفسی را رفع می‌کند. مصرف دانه‌های بارهنگ عفونت ریه را درمان می‌کند و خلط گلو را از بین می‌برد. بارهنگ برای درمان سرفه خشک و سوزش گلو نیز موثر است.
• بارهنگ خواص آنتی‌اکسیدانی دارد: شدت بسیاری از بیماری‌های مزمن مرتبط با سن مانند بیماری‌های قلبی _عروقی و عصبی تحت تاثیر میزان فعالیت گونه‌های فعال اکسیژن و دیگر رادیکال‌های آزاد در بدن قرار می‌گیرد. آنتی‌اکسیدان‌ها گونه‌های فعال اکسیژن و رادیکال‌های آزاد را از بین می‌برند و از صدمات آن‌ها به سلول‌ها و ابتلا به بیماری‌های مزمن قلبی و عصبی جلوگیری می‌کنند. بسیاری از گیاهان منبع غنی از آنتی‌اکسیدان‌ها هستند، به همین دلیل مصرف آن‌ها می‌تواند برای کاهش ابتلا به بیماری‌ها به‌خصوص بیماری‌های مرتبط با افزایش سن موثر باشد. مطالعات نشان داده‌اند که گونه‌های گیاه بارهنگ معمولا از نظر ترکیبات آنتی‌اکسیدانی بسیار غنی هستند.
• خواص بارهنگ برای سلامتی پوست و مو: برگ‌های بارهنگ خاصیت ضد التهاب و ضد باکتریایی دارند. استفاده از ضماد برگ بارهنگ روی محل جوش یا التهاب باعث تسریع در روند بهبودی جوش صورت خواهد شد. از عصاره برگ بارهنگ می‌توان برای رفع آفتاب سوختگی یا التهاب پوست ناشی از نیش حشرات نیز استفاده کرد. استفاده از عصاره بارهنگ سوزش، خارش، التهاب و قرمزی محل گزش را از کاهش می‌دهد یا از بین می‌برد. بارهنگ همچنین ضد شوره سر است. برای رفع شوره سر می‌توان پودر برگ‌های خشک شده بارهنگ را با آب ترکیب و مو‌ها را به آن آغشته کنید. این گیاه دارویی هر گونه التهاب پوست سر را از بین می‌برد و به تنظیم چربی پوست سر کمک می‌کند.
• رفع مشکلات حلق، گوش و بینی با عصاره بارهنگ: برای رفع هلیتوزیس (بوی بد دهان)، دندان درد، گوش درد، زخم‌های دهان، آفت دهان، التهاب لثه‌ها، هموپتیزی (خلط خونی) و ورم لوزه می‌توان از دمنوش برگ‌های بارهنگ به صورت غرغره (بیماری‌های دهان) و یا قطره (مشکلات گوش و بینی) استفاده کرد. برای این کار بهتر است اجازه بدهید تا دمنوش بارهنگ کاملا خنک شود.
• خواص بارهنگ برای سرماخوردگی: مطالعات نشان دادند که بارهنگ می‌تواند با اثرات ضد باکتریایی، ضد عفونی و ضد التهابی خود مشکلات تنفسی مربوط به دوره بیماری سرماخوردگی را رفع کند. سرفه‌های خشک، خلط، چرک گلو و آبریزش مکرر بینی از جمله علائم آزار دهنده دوره سرماخوردگی است که با مصرف خوراکی دمنوش برگ بارهنگ، نوشیدن شربت کم شکر دانه‌های بارهنگ و بخور بارهنگ می‌توان اثر آن‌ها را کاهش داد.
دیگر خواص گیاه دارویی بارهنگ...
• دمنوش برگ‌های بارهنگ خاصیت ضد اسپاسم دارد؛ در نتیجه درد‌های قاعدگی را تسکین می‌دهد.
• مصرف بارهنگ می‌تواند جلوی انواع خونریزی به‌خصوص خونریزی‌های دوران ماهیانه زنان را بگیرد.
• از قطره دمنوش سرد بارهنگ در قدیم برای کاهش التهاب چشم، روز کوری و گل مژه استفاده می‌شده است.
• از عصاره برگ‌ها، دانه‌ها و یا ریشه گیاه بارهنگ به طور گسترده‌ای به عنوان مقوی کبد استفاده می‌شود.
• بارهنگ خاصیت ادرارآور دارد.
• عصاره برگ‌های بارهنگ ممکن است برای درمان عفونت‌های ویروسی مفید باشد.
• مصرف این گیاه دارویی برای تقویت سیستم ایمنی بدن بسیار موثر است.
• بارهنگ اثرات ضد درد دارد. عصاره متانولی برگ، دانه و ریشه گیاه با مهار سنتز پروستاگلاندین فعالیت ضد التهابی و ضد دردی از خود نشان می‌دهند.
• استفاده موضعی از عصاره بارهنگ می‌تواند به درمان قارچ پوستی کمک کند.
• براساس نتایج آزمایش‌های اولیه مشخص شد که مصرف بارهنگ می‌تواند در کاهش میزان قند خون یا کنترل آن موثر باشد.
• ترکیبات غنی آنتی‌اکسیدانی بارهنگ آن را به گیاه ضد سرطان تبدیل کرده است.
• طب سنتی مصرف بارهنگ را برای رفع کبد چرب موثر دانسته است.
• مصرف بارهنگ ممکن است به کاهش فشار خون کمک کند.
عوارض مصرف بیش از حد گیاه بارهنگ
• بارهنگ یک گیاه بی‌خطر دارویی است؛ اما ممکن است در صورت مصرف بیش از حد آن عوارض جانبی مانند تهوع، استفراغ، اسهال، بی‌اشتهایی، نفخ و... برای شما اتفاق بیفتد.
• در مصرف بارهنگ و فرآورده‌های آن زیاده روی نکنید. برای تهیه دمنوش بارهنگ به اندازه ۳ تا ۵ گرم از برگ خشک شده را در لیوان آب جوش بریزید و روزی ۱ تا ۳ بار مصرف کنید. خوردن ۱۵۰ گرم دانه بارهنگ روزی دو مرتبه بی‌خطر است.
• برگ‌های تازه بارهنگ مقدار کمی اگزالات کلسیم دارند. این میزان در برخی از گونه‌های بارهنگ بیشتر یا کمتر است. مصرف اگزالات کلسیم می‌تواند عوارضی مانند خارش و التهاب گلو را برای شما ایجاد کند.
• مصرف بارهنگ در دوره بارداری ممکن است خطرناک باشد. حتما قبل از استفاده از گیاه بارهنگ با پزشک خود مشورت کنید.
دستور ساده تهیه شربت بارهنگ برای رفع عطش و گرمازدگی
دانه بارهنگ یکی از بهترین دانه‌های گیاهی برای تهیه شربت محسوب می‌شود. شربت بارهنگ عطش را کم می‌کند و گرمازدگی را بهبود می‌بخشد. برای تهیه شربت بارهنگ علاوه‌بر شکر، آب و دانه‌های بارهنگ به مقداری عسل، گلاب یا عرق نعناع هم نیاز دارید. طبع بارهنگ سرد و خشک است و عسل، گلاب یا عرق نعناع طبع شربت را متعادل‌تر می‌کند. برای تهیه شربت بارهنگ به ۱۰۰ گرم تخم بارهنگ، ۱ لیوان آب، کمی عرق نعناع یا گلاب و ۳ قاشق غذاخوری عسل نیاز دارید. همه این مواد را با هم ترکیب و نوش جان کنید.
بارهنگ را از کجا تهیه کنیم
در ایران از دانه‌های بارهنگ بیشتر از برگ‌های آن استفاده می‌شود. دانه‌های بارهنگ را می‌توان به‌راحتی از عطاری‌های سطح شهر یا فروشگاه‌های اینترنتی معتبر تهیه کرد. قیمت هر بسته ۵۰ گرمی دانه بارهنگ ۲۰ تا ۳۰ هزار تومان است.