تولید واکسن داخلی با تمام دستاورد‌های مثبتش در ماه‌های اخیر، اکنون به گلایه‌ای تلخ از سوی واکسن‌ساز‌ها تبدیل شده است. کرونا فروکش کرده و در سایه اخبار مثبت کاهش موارد مرگ و ابتلا، واکسن‌سازان داخلی به گوشه‌ای رانده شده‌اند. حالا دیگر از آن درخواست‌ها برای تولید چند میلیونی خبری نیست و شنیده می‌شود که جز واکسن‌های تحویل داده شده به وزارت بهداشت، حالا گفته می‌شود نزدیک به ۲۰ میلیون واکسن روی دست تولیدکننده‌ها مانده و به‌نظر نمی‌رسد که دولت و وزارت بهداشت با وجود ذخیره ۵۰ میلیون دوزی، توجه جدی برای خرید این واکسن‌ها داشته باشند.
به گزارش همشهری، حالا در این وضعیت، نگرانی از به باد رفتن سرمایه‌ای بزرگ بالا رفته است؛ واکسن‌هایی که هر واحد آن سال گذشته از سوی هیأت امنای ارزی وزارت بهداشت وقت ۲۰۰ هزار تومان قیمت‌گذاری شد و همان زمان کیانوش جهانپور، سخنگوی وقت سازمان غذا و دارو در این‌باره اعلام کرد که واکسن خارجی با فناوری مشابه، بین ۳۰۰ تا ۴۰۰ هزار تومان قیمت دارد و قیمت پایه واکسن ایرانی به‌صورت علی‌الحساب ۲۰۰ هزار تومان توافق شده است.
با احتساب این قیمت و اینکه تاریخ انقضای واکسن‌های مانده در انبار‌های واکسن‌ساز‌ها تا چند وقت دیگر سر می‌رسد، سرمایه ملی که از این واکسن‌ها هدر می‌رود تنها برای همین واکسن‌های دپو شده، عددی معادل ۴ هزار میلیارد تومان است! هرچند که این تنها خسارتی نیست که متوجه کشور است، بلکه به‌گفته علی کرمی، متخصص بیوتکنولوژی و یکی از مجریان تولید واکسن نوترکیب «نورا»، اگر این بی‌توجهی نسبت به واکسن‌ساز‌ها تداوم داشته باشد، دیگر در بحران‌های مشابه پاندمی کرونا، نباید انتظار حمایت و پای کار آمدن آن‌ها را داشت: «وزارت بهداشت و دولت در شرایط بحرانی سراغ واکسن‌ساز‌ها رفتند، اما اکنون و در شرایط آرامش نه‌تن‌ها وعده‌های مالی محقق نشده که حمایت‌ها هم کمرنگ‌تر از قبل است. این صدمه جدی برای آینده ایمن‌سازی و صنعت واکسن ایران است چرا که امنیت حاصل از واکسن‌ها به اندازه امنیت غذایی اهمیت دارد.»
گلایه‌های واکسن‌ساز‌ها در جلسه چند روز گذشته کمیته دارو و غذای کمیسیون بهداشت مجلس مطرح شد. هاله حامدی‌فر، مدیرعامل شرکت سیناژن در این جلسه گفت: «در بهمن سال گذشته در نامه‌ای به ما اعلام کردند که ۸ میلیون دوز واکسن نیاز دارند و این میزان واکسن را آماده کردیم، اما در نامه بعدی گفتند که فقط ۲ میلیون دوز خریداری می‌شود و در حال حاضر ۶ میلیون دوز واکسن در انبارها داریم.»
از سوی دیگر علیرضا بیگلری، رئیس انستیتو پاستور هم اعلام کرده که حدود ۱۷ میلیون دوز واکسن پاستوکووک تولید شده که بیش از ۱۲ میلیون دوز آن‌ها تحویل داده شده است؛ بنابراین ۵ میلیون دوز در انبارها مانده است. از آن طرف، احمد کریمی، مدیر پروژه تولید واکسن فخرا هم گفته از ۲ میلیون و ۲۵۰ هزار دوز قرارداد قبلی، یک میلیون دوز تحویل وزارت بهداشت شده است. در مؤسسه رازی هم حدود ۴ میلیون واکسن کرونا بلاتکلیف مانده است. از تولیدکننده‌های واکسن کرونای «نورا» هم خبر می‌رسد که ۲.۵ میلیون واکسن کرونا تولید شده، اما خریداری ندارد.
در این میان علی اسحاقی، رئیس مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی هم اعلام کرده که برای واکسن‌های مانده در انبارها، نمی‌دانند با چه‌کسی باید قرارداد ببندند. خط تولید واکسن اسپوتنیک در ایران (اکتوور) هم‌اکنون ۳ میلیون دوز واکسن آماده تحویل در انبار دارد و به‌گفته علی آسیم، عضو هیأت مدیره گروه دارویی اکتوورکو این واکسن‌ها تا ۶ ماه تاریخ انقضا دارند.
خرید واکسن‌ها بیش از ۶ هزار میلیارد منابع مالی نیاز دارد و تامین آن باید از سوی سازمان برنامه و بودجه صورت بگیرد؛ این نکته‌ای است که سیدحسین صفوی، رئیس هیأت امنای صرفه جویی ارزی وزارت بهداشت از آن خبر می‌دهد و می‌گوید: «تاکنون بیش از ۱۹۹ میلیون دوز واکسن تحویل وزارت بهداشت شده که ۱۷۸ میلیون دوز وارداتی و ۴۷ میلیون و ۷۱۰ دوز هم تولید داخل بوده است. ۸ هزار و ۶۵۶ میلیارد تومان مجموع قرارداد‌ها بوده و میزان بدهی ما ٥هزار و ٣٠٠ میلیارد تومان است که اخیرا در مکاتبه‌ای با سازمان برنامه و بودجه برنامه‌ریزی شده تا بتوانیم بدهی‌هایمان را پرداخت کنیم.»
به‌گفته این مسئول مشکل اصلی درباره خرید واکسن‌ها تامین نقدینگی است: «با تامین بودجه، بار زیادی از دوش تولیدکنندگان برداشته می‌شود و مطلوب نیست در سالی که به نام تولید، اشتغال و دانش‌بنیان نامگذاری شده ظرفیت‌های علمی بلااستفاده باقی بمانند.»
از سوی دیگر مصطفی قانعی، عضو کمیته ملی واکسیناسیون کرونا هم معتقد است که دولت باید ریسک تولید واکسن را بپذیرد. او به ایسنا گفته: «در مدل تجاری یک زمان محصول برای بازار تولید می‌شود که پیش‌بینی آن با خود شرکت است، اما وقتی کسی برای دولت دست به تولید می‌زند، خود دولت باید ریسک آن را بپذیرد و هیچ راهی جز این کار نیست.»
طی ماه‌های اخیر وزارت بهداشت با شرکت‌های واکسن‌ساز قرارداد بسته و تقاضای تولید داشته، اما اکنون واکسن روی دست تولیدکننده‌ها مانده است چرا که کرونا رو به کاهش است و آن‌ها به تعهدات‌شان عمل نمی‌کنند؛ این نکته‌ای است که علی کرمی، متخصص بیوتکنولوژی و واکسن‌ساز به آن اشاره می‌کند و به همشهری می‌گوید: «سازمان برنامه و بودجه و مجلس باید به این حوزه ورود کنند و براساس همان قرارداد‌ها عمل شود، حتی اگر قرار باشد این واکسن‌ها خریده و دورریز شوند.»
او ادامه می‌دهد: «شرکتی که تمام سرمایه خود را در این راه صرف کرده اکنون در حال متلاشی شدن است؛ آن هم درحالی که سیاست دولت‌های بزرگ ایجاد حس امنیت و اعتماد در تولیدکننده است. سرمایه‌گذاری ملی و نیروی انسانی در این حوزه در حال از بین رفتن است و این افراد در مراحل بعد، دیگر برای عبور از بحران‌ها پیشقدم نخواهند بود؛ مسئله‌ای که می‌تواند سلامت مردم را در مواجهه با پاندمی و بیماری‌های آینده تهدید کند.»
کرمی معتقد است سکوتی که اکنون واکسن‌ساز‌های ایرانی به‌دلیل همین نامهربانی‌ها پیشه کرده‌اند، بسیار نگران‌کننده خواهد بود: «برای ساخت این واکسن صد‌ها متخصص بسیج شده‌اند و ماه‌ها مطالعه و تلاش کردند که صنعت واکسن به چنین دستاورد مهمی رسیده است. ما در ۴ پلتفرم واکسن‌سازی دانش فنی داریم و اگر حمایت نشود نتیجه‌ای جز ورشکستگی تولیدکننده و یأس در دانشمندان واکسن‌ساز نخواهد داشت.»
هم‌اکنون، ۵۰ میلیون دوز واکسن موجودی وزارت بهداشت است و نزدیک به ۲۰ میلیون دوز واکسن تولید داخلی خریداری نشده در انبار تولیدکننده‌های کشور وجود دارد، حالا در این شرایط، کرمی درباره اینکه چه اقدامی برای کاهش ضرر خرید و تولید این واکسن‌ها صورت گیرد، توضیح می‌دهد: «در اولویت اول دولت باید واکسن‌های داخلی را خریداری کند حتی اگر مجبور باشد آن‌ها در انبارها نگهداری کند. وزارت بهداشت می‌تواند واکسن‌های خریداری شده را در ۱۹ هزار مرکز بهداشتی سراسر کشور توزیع کند و نیازی به انبار کردن آن‌ها نیست. در برخی مراکز بهداشتی واکسن‌های ایرانی موجود نیستند و مردم به‌دلیل همین کمبود‌ها از تزریق واکسن صرف‌نظر می‌کنند.»
او ادامه می‌دهد: «ما برای فروش واکسن‌ها نه در داخل کشور و نه برای صادرات هیچ برنامه‌ای نداشتیم. چرا تاکنون بخش‌های بازرگانی و وزارت خارجه ما برای توزیع واکسن حتی در کشور‌های همسایه فعال نشده‌اند. دیپلماسی سیاسی و اقتصادی در تخصص دانشمندان نیست که خودشان به‌دنبال صادرات باشند. قطعا نیاز است که کارشناسان این حوزه به موضوع صادرات واکسن ورود کنند.»
به‌گفته کرمی، واکنش و اطلاع‌رسانی درست درباره شایعات پیرامون واکسن‌های ایرانی هم به مشکلی برای این محصولات و شرکت‌ها تبدیل شده است: «برخی می‌گویند واکسن ایرانی را بشکه‌ای از چین وارد می‌کنند، برخی هم می‌گویند به واکسن‌های ایرانی مجوز نمی‌دهند، چون کیفیت ندارد. اما چه‌کسی است که نداند، سختگیری سازمان غذا و داروی ایران برای صدور مجوز واکسن‌های ایرانی حتی از واکسن‌های خارجی هم بیشتر بوده است. ما واکسن mRNA مشابه فایزر را در کشور خودمان ساخته‌ایم که همان توانمندی و کیفیت را دارد، اما حمایت نمی‌شود.
مشابه واکسن آسترازنکا از سوی انستیتوپاستور ساخته شده، اما صدور مجوزهایش به کندی پیش می‌رود. حتی FDA آمریکا هم اینقدر سختگیری درباره واکسن‌های آمریکایی ندارد و به همین دلیل با اطمینان می‌گویم کیفیت واکسن‌های ایرانی آنقدر تضمین شده است که هیچ نگرانی از صادرات آن‌ها نخواهیم داشت و مشکل در ضعف مدیران رده میانی است.» او ادامه می‌دهد: «شرکت‌های دانش‌بنیان توانایی مالی برای دریافت مجوز‌ها را ندارند و در این‌باره باید سفیران و وزرای ایرانی وارد میدان شوند. دولت باید بخشی را در این‌باره اختصاص دهد که موانع اینچنینی پیش روی واکسن‌های ایرانی را رفع کند.»
در این میان نباید نقش تحریم و دخالت‌های سیاسی دیگر کشور‌ها در کندی پروسه ثبت مقالات و صدور مجوز برای واکسن‌های ایرانی را هم نادیده گرفت؛ این نکته دیگری است که کرمی به آن اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «مقالات شرکت فایزر یک ماهه به چاپ می‌رسد و مقالات شرکت‌های ایرانی ۶ ماهه. به‌نظر می‌رسد که برخی کشور‌ها دوست ندارند واکسن‌های ایرانی مجوز بگیرند، چرا که اگر مجوز بگیریم می‌توانیم صادر کنیم و می‌توانیم عرضه جهانی داشته باشیم که منجر به ورود ارز به کشور می‌شود، اما به‌دلیل تحریم‌ها نمی‌خواهند این اتفاق برای ایران بیفتد. با وجود این ما نباید دست روی دست بگذاریم و وزارت علوم باید در این‌باره حمایت کند.»
به‌گفته این متخصص واکسن‌سازی، ویروس‌ها تمام نشده‌اند و اگر پدافند غیرعامل سست شود و کرونا را نادیده گرفت، ممکن است با سونامی دیگر از بیماری عفونی مواجه شد: «همین حالا شیوع سرخک در کشور نشان می‌دهد که خطر بیماری همیشه وجود دارد. واکسن سرخک از سوی مؤسسه رازی تولید می‌شود، اما باز هم واردات داریم و وزارت بهداشت چرایی این مسئله را به ما بگوید. ما توانایی صادرات واکسن را داریم، اما اکنون به مشتری هندوستان تبدیل شده‌ایم. آمریکایی‌ها میلیارد‌ها دلار به صنعت واکسن‌سازی‌شان کمک مالی داشتند، اما در ایران این رقم چه میزان بوده است؟ همان‌هایی که با زجر و مشکلات انبوه مواداولیه واکسن‌ها را تهیه کردند اکنون سرمایه‌هایشان در انبار مانده و در حال از بین رفتن است. تاریخ اعتبار واکسن‌ها به‌عنوان ماده بیولوژیک ۸ ماه است و بعد از آن باید دور ریخته شود.»
با وجود چالش‌هایی که این روز‌ها گریبان تولیدکنندگان واکسن را گرفته، برخی معتقدند که سیاست صدور مجوز به چندین واکسن باعث بروز چنین مشکلاتی شده، اما محمداسماعیل اکبری، مشاور عالی رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور نظری متفاوت از این اظهارنظر‌ها دارد. او به آنا گفته: «نباید فراموش کنیم اگر به صنعت تولید واکسن نمی‌رسیدیم، کسی به ما واکسن نمی‌داد. نخستین قرارداد منجر به تامین واکسن زمانی رخ داد که برکت توانست به نتیجه برسد.»
او معتقد است که تنوع واکسن‌ها دستاورد خوبی است، چرا که هر پلتفرم عملکرد خودش را دارد: «مگر می‌توان از دنیای بیولوژیک عقب ماند. حتی شاید دستیابی به پلتفرم علمی واکسن منجر به تولید نشود، اما این علم را در اختیار داریم و می‌توانیم آن را برای سال‌های آینده حفظ کنیم. دولت باید مالکیت معنوی یک واکسن را برای تولیدکننده حفظ کند تا در مواجهه با ویروس‌های جدید به سرعت وارد عمل شویم.»
او درباره مشکل خریداری نشدن واکسن‌ها و ضرر‌های مالی تولیدکنندگان هم توضیح می‌دهد: «در ایران نگاه خطی به تولید واکسن و نگهداری آن‌ها در انبار وجود داشت. ما برنامه‌ریزی و مدیریت نداشتیم و خرید انبوه برای واکسن‌های خارجی انجام دادیم، اما آینده واکسن‌های ایرانی را برای ورود به بازار درنظر نگرفتیم. حالا دنیا هم به ما واکسن هدیه می‌دهد و به‌نظر می‌رسد که سیاست‌هایشان برای ضربه زدن به واکسن‌ساز‌های داخلی است. همان واکسن‌هایی که در ابتدا هم به ما نمی‌دادند، اما زمانی که با چین قرارداد بستیم و واکسن چینی به دست‌مان رسید، هدایای کشور‌های خارجی هم شروع شد.»