فراروـ تصور بسیاری از ما این است که اغلب گیاهان دارویی از طبیعت‌های وحشی و صعب‌العبور برداشت می‌شوند و برای یافتن یک گیاه دارویی باید به دل طبیعت زد. بسیاری از گیاهان دارویی ظاهری زیبا و گل‌هایی رنگارنگ دارند. شاید در ابتدا انسان به جای پی بردن از فواید درمانی‌شان آن‌ها را به دلیل زیبایی ظاهری اهلی کرده باشد. این گیاهان دارویی زیبا رفته رفته سر از فضای سبز شهر‌ها و خانه‌های‌مان درآوردند و زینت بخش باغ‌ها و باغچه‌ها شدند. همان گلهای رنگارنگ فصلی یا گیاهان مخصوص پرچین همگی فواید درمانی بسیاری را در خود نهفته دارند. در اینجا به فواید دارویی و شیوه پرورش و نگهداری ۱۰ گیاه فصلی و زینتی خواهیم پرداخت. گیاهانی که ممکن است تاکنون از فواید آن‌ها بی‌اطلاع باشید.
به گزارش فرارو، تعداد گونه‌های گیاهان دارویی در جهان حدود ۵۲۰۰۰ گونه برآورد شده است که ۸ درصد آن‌ها یعنی حدود ۴۱۶۰ گونه دارویی در خطر انقراض هستند. زمانی تصور بر این بود که هر قدر گیاهان دارویی از دامن طبیعت برداشت شوند، امکان تجدید حیات طبیعی آن‌ها وجود دارد. سال‌هاست بشر به این نتیجه رسیده که چنین تصوری اشتباه است. گیاهان موجود در طبیعت زمانی قابل تجدید هستند که به اندازه توان تولیدی‌شان بهره برداری شوند. از طرف دیگر بهره‌برداری به اندازه توان تولیدی یک گیاه هرگز در حد تامین اهداف کلان اقتصادی نیست. از این‌رو تجربه به انسان‌ها آموخت تا با افزایش جمعیت و تقاضا گیاهان دارویی را اهلی سازی کنند. بسیاری از این گیاهان به بخش زراعی و تولید گسترده پیش رفتند و گونه‌های دارویی دیگر به دلیل زیبایی ظاهری برگ‌ها و گل‌هایشان از جنبه‌های دارویی فاصله گرفتند و به عنوان یک گیاه تزئینی پرورش یافتند.
گونه‌هایی از گیاهان دارویی امروز در فضای سبز شهر‌ها و باغچه‌ها کاشته می‌شوند که از فواید آن‌ها بی‌اطلاعیم. گیاهانی مانند همیشه بهار، بنفشه، داوودی، رزماری، سرخارگل، تاج خروسی و... گیاهان دارویی خودرو و وحشی طبیعت بودند که ما امروز آن‌ها را به عنوان گل‌ها و گیاهان فصلی می‌شناسیم.
۱. گل همیشه بهار یا کالاندولا (Calendula officinalis)
گیاه همیشه بهار یا کالاندولا یکی از گیاهان فصلی و زینتی است که فواید دارویی بسیاری دارد. این گیاه زیبا معمولا در فصل بهار به گل می‌نشیند. گلهای گیاه کالاندولا لحظاتی پس از طلوع خورشید شکوفا و قبل از غروب بسته می‌شوند. گلهای همیشه بهار خوردنی هستند و اغلب برای رنگ دادن به غذا‌ها و سالاد از آن‌ها استفاده می‌شود. از این گلهای نارنجی و زرد رنگ می‌توان دمنوش نیز تهیه کرد. عصاره گلهای همیشه بهار در صنایع آرایشی و بهداشتی کاربرد زیادی دارد. از عصاره این گل پماد، کرم، قطره چشمی، روغن، صابون و شامپو ساخته می‌شود. یکی از معروف‌ترین فرآورده‌های گلهای همیشه بهار پماد کالاندولاست که برای بهبود جای نیش حشرات یا زخم‌های سطحی از آن استفاده می‌شود.
گل کالاندولا خاصیت آنتی اکسیدانی، ضد التهابی، ضد باکتریایی، ضد قارچی و ضد ویروسی دارد. مطالعات نشان داده‌اند که ترکیبات دارویی کالاندولا دارای فعالیت ضد ویروس ایدز است. گل همیشه بهار طبع سرد و خشک دارد. برای کاشت و نگهداری از گیاه کالاندولا به بذر این گیاه و یک محیط آفتاب‌گیر در حیاط نیاز دارید. بذر‌های این گیاه در پاییز و زمستان کاشته می‌شوند. کالاندولا به کم آبی مقاوم است. این گیاه را در هر نوع خاک می‌توان پرورش داد. نور مستقیم و زیاد خورشید نیاز اصلی گیاه برای گلدهی است.
۲. گل بنفشه یا گل زیر برف (Viola)
گیاه بنفشه با گلهای رنگارنگ و زیبا یکی دیگر از گیاهان دارویی و زینتی است که جایگاه ویژه‌ای در طب سنتی دارد. این گیاه برای همه ما گیاه شناخته شده‌ای است؛ چرا که گلهای رنگارنگ آن را می‌توان هنگام بهار در هر گوشه‌ای از پارک‌ها و فضای سبز شهر‌ها مشاهده کرد. نشاء گل فصلی بنفشه را در زمستان به باغچه انتقال می‌دهند تا سرما و برف را حس کند. این گیاه از اواخر زمستان تا اواسط بهار به اوج گلدهی می‌رسد. از دمنوش و روغن گلهای بنفشه برای درمان بسیاری از بیماری‌ها و مشکلات استفاده می‌شود. مصرف دمنوش گلهای بنفشه در بهبود ناراحتی‌های تنفسی مانند سرفه، برونشیت و سیاه سرفه موثر است. این گیاه دارویی برای تقویت سیستم گوارشی مفید است و باعث کاهش انواع التهاب در بدن می‌شود. روغن بنفشه ضد اکنه است و پوست صورت را شفاف و روشن می‌کند.
گل بنفشه خاصیت ضد درد دارد و ممکن است فشار خون را کاهش بدهد. بسیاری از محققان از فواید آرام بخشی این گیاه سخن گفته‌اند و مصرف دمنوش گلهای این گیاه را برای درمان بی‌خوابی توصیه کردند. طبع گلهای بنفشه سرد و‌تر است و گرمی مزاج را برطرف می‌کند. پرورش و نگهداری گیاه بنفشه بسیار آسان است. بذر این گیاه را در محیط گلخانه کشت می‌کنند و پس از جوانه زدن و رشد کردن نشاء را در محیط آفتاب‌گیر و روشن می‌کارند. نشاء گلهای بنفشه را می‌توان در زمستان از گلخانه‌دار‌ها و گلفروشی‌ها تهیه کرد. این گیاه برای گلدهی به هوای خنک بهاری، نور مستقیم خورشید و آبیاری کم نیاز دارد.
۳. گیاه اکیناسه یا سرخارگل (Echinacea)
اکیناسه یا سرخارگل یک گیاه فصلی، زینتی و دارویی، از خانواده Asteraceae و کاسنی است. گیاه اکیناسه ۹ گونه دارد که معمولا به آن‌ها گل مخروطی نیز می‌گویند. این گیاهان تنها در شرق و مرکز آمریکای شمالی به صورت خودرو یافت می‌شوند. بذر‌های این گیاه زیبا و دارویی امروز در بیشتر مناطق دنیا ازجمله ایران برای کاشت منتقل شده است. از مهم‌ترین ویژگی‌های ظاهری گیاه سرخارگل برگ‌های باریک و سبز، گلبرگ‌های بنفش مایل به صورتی و مادگی مخروطی خاردار است. اکیناسه در طب سنتی استفاده زیادی دارد. طبع این گیاه دارویی گرم و خشک است و مصرف آن در فصل سرما برای کسانی که طبع سرد دارند، توصیه می‌شود. به گفته محققان این گیاه دارویی در تقویت سیستم ایمنی بدن معجزه می‌کند.
دمنوش اکیناسه را برای درمان بیماری‌های سرماخوردگی و آنفولانزا مصرف می‌کنند. طبق جدیدترین مطالعات اکیناسه در درمان سرفه، برونشیت، عفونت‌های دستگاه تنفسی و بعضی التهابات موثر است. امروز عصاره گیاه اکیناسه را برای رفع عفونت‌های باکتریایی، ویروسی، پرتوزایی و قارچی به کار می‌برند. برای کاشت گیاه سرخارگل لازم است بذر‌های گیاه را از گلخانه‌ها یا فروشگاه‌های اینترنتی معتبر تهیه کنید. این گیاه با شرایط مختلف آب و هوایی سازگار است. بهترین زمان کاشت بذر‌های گیاه در هوای آزاد اواخر پاییز و در بستر کشت گلخانه سرپوشیده، ماه‌های اسفند و فروردین است. گیاه اکیناسه برای گلدهی به نور کامل خورشید نیاز دارد و آبیاری آن باید منظم انجام شود.
۴. گیاه لادن یا شاهی هندی (Nasturtium)
لادن گیاهی یک ساله یا چند ساله و بومی آمریکای جنوبی و مرکزی است. این گیاه به دلیل شکل منحصر به فرد برگ‌ها و گلهای رنگارنگ به عنوان گل فصلی در باغ و باغچه‌ها پرورش داده می‌شود. برگ‌ها و ساقه گیاه لادن عطر و طعم خاصی شبیه به گیاه تره تیزک یا شاهی دارد، به همین دلیل از ساقه و برگ‌های آن در تهیه سالاد استفاده زیادی می‌شود. گلهای رنگارنگ لادن خاصیت مدر دارد و مصرف دمنوش آن برای درمان یبوست توصیه می‌شود. در طب سنتی مصرف دمنوش برگ‌ها و گل گیاه لادن را در درمان گلودرد و سرماخوردگی موثر دانستند. این دمنوش گیاهی به کاهش تب و خواب آرام نیز کمک می‌کند. یکی دیگر از خواص گل لادن ترمیم مو‌های آسیب دیده است. استفاده منظم از جوشانده گل لادن روی مو‌ها باعث درخشندگی و تقویت ریشه مو می‌شود و از ریزش آن جلوگیری می‌کند.
طبع گل دارویی لادن گرم و خشک است. برای پرورش و نگهداری گیاه لادن به بذر گیاه نیاز دارید. در اقلیم گرمسیری بذر این گیاه را در فصل پاییز کشت می‌کنند تا در فصول زمستان و بهار به گل بنشیند. گیاه لادن در شهر‌های گرم جنوب کشورمان گل زمستانی محسوب می‌شود. این گیاه نسبت به گرمای هوا حساس و به سرما مقاوم است. گیاه لادن برای رشد و گلدهی به محیط سایه آفتاب یا آفتاب کامل نیاز دارد. خاک این گیاه باید سبک و همیشه مرطوب باشد.
۵. گیاه ختمی (Hollyhocks)
ختمی یکی دیگر از گیاهان زینتی و دارویی از خانواده Malvaceae و بومی آسیا و اروپاست. گلهای رنگارنگ و متنوع و سازگاری گیاه به شرایط متفاوت آب و هوایی از دلایل اصلی پرورش گیاه ختمی به عنوان گل زینتی است. گل‌ها، میوه و ریشه این گیاه زیبا خاصیت دارویی دارند. طبع گیاه ختمی سرد و‌تر است. گل ختمی ملین و برطرف کننده یبوست است. مصرف این گیاه گرمی مزاج را برطرف می‌کند. برای درمان گلودرد و سرفه خشک مصرف جوشانده گلهای ختمی موثر است.
طبق مطالعات جدید عصاره ختمی دارای فعالیت آنتی‌اکسیدانی قوی و ضد باکتری است. این گیاه دارویی برای بهبود یا کنترل بیماری‌هایی نظیر دیابت، اگزما، کلسترول بالا، زخم بستر، التهاب پوست، زخم پای دیابتی و بیماری‌های لثه مفید است. برای کاشت و پرورش گیاه ختمی به بذر‌های این گیاه و محیطی روشن و آفتاب‌گیر نیاز دارید. گیاه ختمی در انواع خاک‌ها به خوبی رشد می‌کند و نسبت به کم آبی مقاوم است. بذر‌های این گیاه را معمولا در محیط گلخانه و اواخر فصل پاییز کشت می‌کنند. این گیاه در فصل بهار گل می‌دهد.
۶. گیاه تاج خروس یا آمارانت (Amaranth)
تاج خروس یا آمارانت در حقیقت نوعی گیاه زینتی است که ارقام مختلفی دارد. ظاهر گل‌ها باعث شده تا گیاه آمارانت به گل تاج خروسی معروف شود. برگ‌های این گیاه سرشار از کلسیم و قابل خوردن هستند و گلهای آن جهت تهیه نوعی رنگ برداشت می‌شوند. آنچه در گیاه تاج خروسی خاصیت دارویی دارد، بذر‌های گیاه است. بذر‌های گیاه آمارانت به عنوان شبه غله طبقه بندی می‌شود. بذر‌های این گیاه سرشار از ویتامین‌ها، مواد معدنی و ریز مغذی‌ها است. این ماده حاوی منگنز، ویتامین K، پروتئین، فسفر، کلسیم و آهن است.
بذر‌های تاج خروسی خاصیت ضد التهابی بالایی دارند و برای درمان بیماری‌هایی نظیر آرتروز، روماتیسم و نقرس مفید هستند. مصرف منظم این بذر‌ها واریس را درمان و به کاهش کلسترول کمک می‌کند. تقویت بینایی، کمک به کاهش وزن و مبارزه با دیابت از فواید دیگر بذر‌های آمارانت است. طبع این گیاه سرد و خشک است. گیاه دارویی و زینتی تاج خروسی معمولا از طریق بذر تکثیر می‌شود. بذر‌های گیاه را بهار و در مکان روشن و زیر نور مستقیم خورشید می‌کارند تا در تابستان گیاه به گلدهی برسد. بذر‌ها را می‌توان پس از اتمام عمر گل‌ها برداشت کرد.
۷. گیاه داوودی (Chrysanthemum)
گلهای داوودی یکی از زیباترین و متنوع‌ترین گلهای فصل پاییز هستند که از قدیم به عنوان گل فصلی و تزئینی باغچه کاشته می‌شدند. این گل بومی آسیای شرقی و قسمت‌هایی از شمال شرق اروپاست که در اغلب شهر‌های ایران نیز به خوبی رشد می‌کند. داوودی گیاه ملی کشور ژاپن است که هرسال در این کشور جشنواره‌هایی برای نمایش و معرفی این گل برگزار می‌شود. گل داوودی علاوه‌بر جنبه‌های زینتی جایگاه ویژه‌ای در طب سنتی دارد. در چین و بسیاری از کشور‌های جنوب شرق آسیا از چای یا دمنوش گلهای داوودی استفاده می‌کنند.
متخصصان طب سنتی بر این عقیده‌اند که این گل‌ها فواید زیادی برای سلامتی جسم و روح انسان دارند. از جمله خواص دمنوش گل داوودی تاثیرات مثبتی است که بر سیستم قلبی عروقی و تنفسی می‌گذارد. مصرف دمنوش گل داوودی در بهبود سرماخوردگی، آنفولانزا، بیماری‌های کبد، رفع فشار خون بالا و تصفیه خون موثر است. این گل زیبا و رنگارنگ بیشتر از طریق جداسازی پاجوش یا گرفتن قلمه تکثیر می‌شود. برای پرورش داوودی به محیطی با نور مستقیم خورشید نیاز دارید. این گیاه در خاک باغچه بهترین رشد را دارد.
۸. گیاه اسطوخودوس یا لاوندر (Lavender)
یکی از گیاهان مشهور در طب سنتی گیاه اسطوخودوس است که به دلیل سازگاری با آب و هوای ایران آن را در فضای سبز شهر‌ها و پارک‌ها پرورش می‌دهند. اسانس این گیاه دارویی و پرطرفدار در ترکیبات اصلی بسیاری از فرآورده‌های خوراکی، بهداشتی و آرایشی استفاده می‌شود. در طب سنتی طبع این گیاه گرم و خشک است. اسطوخودوس برای رفع خستگی، کاهش تب، درمان مشکلات گوارشی، بی خوابی، سلامت پوست و مو و درمان زخم و سوختگی مفید و موثر است.
براساس مطالعات اخیر ترکیبات موجود در اسطوخودوس به کاهش فشار خون و کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی و آترواسکلروزیس کمک می‌کند. عرق و روغن گیاه اسطوخودوس دو فرآورده مهم از این گیاه دارویی هستند. گیاه اسطوخودوس از طریق قلمه و بذر تکثیر می‌شود. این گیاه برای گلدهی به نور مستقیم و کامل خورشید نیاز دارد. نیاز آبی گیاه اسطوخودوس کم است و در هر نوع خاکی رشد می‌کند. اسطوخودوس نسبت به گرما و رطوبت شدید حساس است. این گیاه در مناطق کوهستانی و حاصلخیز بهترین رشد و بازدهی را دارد.
۹. گیاه بومادران زینتی (Yarrows)
بومادران گیاهی گلدار از خانواده Asteraceae و بومی مناطق معتدل آسیا، اروپا و آمریکای شمالی است. اخیرا گیاه بومادران به عنوان یک گیاه فصلی و زینتی در باغ‌ها و فضای سبز شهر‌ها کاشته می‌شود. این گیاهان زیبا با گلهای رنگارنگ و معطر پروانه‌ها را به سمت خود جذب می‌کنند. اما ایرانیان گیاه بومادران را به عنوان یک گیاه دارویی می‌شناسند. این گیاه ارقام متعددی دارد که بومادران گل زرد و گل سفید در ایران به صورت خودرو می‌روید. با این حال هیچ تفاوتی در خواص گونه‌های زینتی بومادران با ارقام وحشی و خودرو وجود ندارد. مصرف دمنوش بومادران در درمان سرماخوردگی و رفع تب موثر است. بومادران گیاهی ضد اضطراب و ضد فشارخون بالا است.
از بومادران برای درمان مشکلات گوارشی از جمله سندروم روده تحریک‌پذیر و رفع نفخ معده استفاده زیادی می‌شود. این گیاه خاصیت آنتی بیوتیک قوی دارد و در درمان عفونت‌ها بسیار موثر است. طب سنتی مصرف دمنوش بومادران را برای رفع درد‌ها و گرفتگی‌های قاعدگی مفید می‌داند. طبع این گیاه گرم و خشک است و سردی مزاج را از بین می‌برد. برای نگهداری و پرورش گیاه دارویی بومادران زینتی به محیط آزاد با نور مستقیم خورشید نیاز دارید. فصل گلدهی این گیاه از اوایل بهار تا تابستان است. گیاه بومادران به خشکی مقاوم است و در هر نوع خاک رشد می‌کند. این گیاه دارویی معمولا از طریق بذر تکثیر می‌شود.
۱۰. گیاه رزماری یا رومارن (Rosmarinus officinalis)
رزماری یکی از اصلی‌ترین گیاهان مخصوص فضای سبز است. در هر شهر و هر منطقه‌ای شهرداری بوته‌های گیاه رزماری را کاشته است. این گیاه زیبا با برگ‌های معطر به سرعت رشد می‌کند و نیاز آبی کمی دارد. گیاه رزماری از خانواده Lamiaceae و بومی مدیترانه است که علاوه‌بر جنبه‌های تزئینی خواص دارویی زیادی دارد. از قدیم این گیاه دارویی در آشپزی ادویه‌ای ثابت محسوب می‌شده است. رزماری منبع خوبی از آهن، کلسیم، پتاسیم، ویتامین C، ویتامین A، آنتی اکسیدان، فلاونوئید، فیبر و کربوهیدرات است. طبع رزماری گرم و خشک است.
اسانس و روغن رزماری از مهم‌ترین فرآورده‌های این گیاه دارویی هستند. رزماری تسکین دهنده درد عضلات و مفاصل است. مصرف این گیاه موجب تقویت حافظه و افزایش تمرکز می‌شود. تقویت سیستم ایمنی بدن، تقویت رشد مو‌ها و کاهش استرس و اضطراب از فواید دیگر گیاه رزماری است. استفاده از روغن این گیاه در درمان سندروم رینود و کاهش التهاب مفاصل در بیماری روماتیسم مفصلی موثر است. کاشت رزماری در منزل بسیار راحت است. این گیاه باید در معرض مستقیم نور خورشید نگهداری شود. تکثیر و ازدیاد گیاه رزماری معمولا از طریق قلمه انجام می‌شود.
نکته مهم
مصرف گیاهان دارویی خلاف آنچه بیشتر مردم می‌پندارند، همیشه مفید نیست. استفاده از دوز بالای برخی از گیاهان می‌تواند موجب مسمویت یا نارسایی‌های کبد و کلیه و حتی مرگ شود. قبل از مصرف هر نوع گیاه دارویی باید با عوارض آن گیاه به خوبی آشنا شویم. به طور مثال مصرف بیش از حد رزماری و اسطوخودوس و فرآورده‌های آن‌ها می‌تواند موجب مسمومیت یا در خانم‌های باردار باعث سقط جنین شود. برخی از گیاهان مانند لادن یا داوودی حساسیت‌زا هستند، در نتیجه لازم است قبل از مصرف از حساسیت نداشتن به این گیاهان اطمینان حاصل کنید.