فراروـ گیاهان دارویی منابع طبیعی ارزشمندی هستند که امروز مورد توجه بسیاری از محققان قرار گرفته‌اند. خوشبختانه ایران کشوری ممتاز از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی است که بیش از ۲۳۰۰ گونه از گیاهان دارویی، عطری، ادویه و آرایشی _ بهداشتی در آن شناسایی شده است. عناصر و ترکیبات موجود در اغلب این گیاهان به عنوان مواد اولیه جهت تبدیل به دارو‌های بی‌خطر یا کم‌خطر برای انسان مورد استفاده قرار می‌گیرند.
به گزارش فرارو، یکی از مهم‌ترین گیاهان دارویی کشورمان زیره سیاه است که در مناطقی از استان‌های مرکزی مانند کرمان و یزد به صورت خودرو می‌روید. این گیاه معطر دارویی دارای فواید بسیاری برای سلامتی انسان است. طب سنتی ایرانی زیره سیاه را برای درمان مشکلات گوارشی ازجمله نفخ شکم، زخم معده و رفلاکس؛ همچنین چربی و کلسترول خون، کاهش قند خون، رفع تب و درمان شکستگی استخوان موثر می‌داند. در ادامه با ما باشید تا بیشتر با فواید زیره سیاه آشنا شوید.
گیاه‌شناسی
زیره سیاه (زیره کوهی، زیره ایرانی یا زیره کرمان) گیاهی یک ساله یا چند ساله و خودرو از خانواده چتریان (Apiaceae) است که معمولا با نام انگلیسی Elwendia persica و نام علمی Bunium Persicum Boiss شناخته می‌شود. زیستگاه طبیعی زیره سیاه آسیای مرکزی و غربی، جنوب شرق اروپا و در ایران استان‌های تهران، قزوین، کرمان، خراسان، یزد، سمنان و اصفهان است. امروز گیاه اهلی شده زیره (اغلب زیره سبز) در بسیاری از مناطق کشورمان به صورت دیمی کشت می‌شود.
ویژگی ظاهری گیاه
گیاه زیره از نظر ظاهری شبیه به سایر اعضای خانواده چتریان است. برگ‌های نازک و شویدی و ساقه‌های منشعب و باریک با گل‌های سفید کوچک و چتری از مشخصات ظاهری اصلی گیاه زیره سیاه است. میوه‌های معطر زیره که به اشتباه دانه نامیده می‌شوند، به صورت هلالی و به طول ۲ میلی‌متر هستند که پس از اتمام عمر گل‌ها روی گیاه نمایان می‌شوند. میوه‌های نارس سبز رنگ هستند و پس از خشک شدن به رنگ قهوه‌ای تیره یا سیاه در می‌آیند.
تاریخچه مصرف زیره
زیره یکی از قدیمی‌ترین گیاهان دارویی مورد استفاده بشر بوده است. شواهدی از میوه زیره در کاوش‌های باستان‌شناسی محوطه شهر سوخته به دست آمده است که نشان می‌دهد، حدود ۶ هزار سال پیش در ایران از زیره استفاده می‌کردند. زیره یکی از مهم‌ترین اقلام صادراتی ایران در دوره ساسانی نیز بوده است. مصریان باستان هم از میوه زیره در موارد بسیاری استفاده می‌کردند. در ۵ هزار سال پیش مصریان از دانه‌های زیره برای مومیایی کردن بهره می‌بردند.
کاربرد زیره
برگ‌ها، ریشه و میوه گیاه زیره کاربرد خوراکی و دارویی دارند. از برگ‌های تازه و معطر زیره برای خوشمزه کردن سالاد یا به عنوان سبزی خوردن استفاده می‌شود. میوه زیره اغلب کاربرد ادویه دارد. از هر دو نوع زیره سبز و سیاه به ویژه در نان‌ها و پنیر‌ها استفاده می‌شود. در مناطق جنوبی ایران به برنج و شیر برنج زیره اضافه می‌کنند که بسیار خوشمزه است. زیره در مناطقی از اروپا یک چاشنی ثابت برای پختن انواع گوشت‌هاست. از دانه‌های زیره می‌توان در تهیه انواع دسر‌ها استفاده کرد. دانه‌های زیره علاوه‌بر مصارف خوراکی، کاربرد‌های دارویی و آرایشی _ بهداشتی نیز دارند. ترکیبات زیره یکی از مواد اولیه ساخت صابون‌ها، لوسیون‌ها و عطرهاست. روغن و عرق زیره نیز از دیگر فرآورده‌های این گیاه دارویی در طب سنتی است.
طبع زیره سیاه چیست؟
طبع زیره سیاه گرم و خشک است. مصرف این گیاه دارویی برای افرادی که دارای طبع سرد هستند، توصیه می‌شود. زیره به دلیل طبیعت گرم و خشک انرژی و نشاط را در افراد سرد مزاج بالا می‌برد.
ترکیبات شیمیایی موجود در زیره سیاه
دانه‌های زیره شامل ترکیبات فنولی، روغن‌های فرار، اسید‌های آمینه، آلکالوئیدها، اسید‌های آلی، تانن، متاربین، توکسیک گلیکوزید و ملانتین است. همچنین زیره خام سرشار از مواد معدنی مانند آهن، سدیم، مس، روی، پتاسیم و کلسیم است. ویتامین A، اسید اسکوربیک، تیامین، نیاسین، پیریدوکسین و اسید فولیک ازجمله ویتامین‌های موجود در زیره سیاه است.
خواص زیره سیاه برای سلامتی
زیره سیاه قرن‌هاست که در طب سنتی به منظور درمان امراض کاربرد دارد. این گیاه دارویی دارای خواص مدر، بادشکن، قاعده‌آور، ضد تشنج، هضم کننده غذا، نیرو دهنده، ضد نفخ و ضد التهاب است. جالب است بدانید که تحقیقات علمی اولیه این فواید را به اثبات رسانده است.
زیره سیاه و خاصیت آنتی‌اکسیدانی بالا
پلی فنول‌ها انواعی از آنتی‌اکسیدان‌ها هستند که در جلوگیری از بسیاری بیماری‌ها ازجمله سرطان نقش دارند. این ترکیبات بسیار متنوع هستند و اثرات متفاوتی دارند. ترکیبات فنولی شامل ویتامین‌ها، رنگ‌دانه‌ها و فلاونوئید‌ها برای سلول‌ها ویژگی‌های ضد جهشی، ضد سرطانی و کاهش قند خون را برعهده دارند. در یک پژوهش خواص آنتی‌اکسیدانی عصاره الکلی زیره سیاه مورد بررسی قرار گرفت. نتیجه این تحقیق نشان داد که زیره سیاه نسبت به سایر گیاهان دارویی از خاصیت آنتی‌اکسیدانی قوی‌تری برخوردار است.
زیره سیاه خاصیت ضد التهابی دارد
بسیاری از گیاهان دارویی در کاهش انواع التهابات بدن موثر هستند. زیره سیاه نیز دارای ترکیبات موثری در کاهش التهابات است. التهاب در واقع بخشی از پاسخ سیستم ایمنی بدن است. التهاب مزمن ممکن است به بیماری‌هایی نظیر التهاب روده منجر شود. علائم این بیماری شامل درد شدید معده، اسهال، نفخ شدید و حالت تهوع است. در مطالعه‌ای که روی موش‌های دارای بیماری التهاب روده انجام گرفت، مشخص شد که عصاره زیره همانند بسیاری از دارو‌های ضد التهابی موجب کاهش التهابات روده بزرگ در موش‌ها می‌شود.
یکی از مهم‌ترین علت‌های خاصیت ضد التهابی زیره اثر ضد میکروبی بالای آن است. با این حال اثبات این ادعا به تحقیقات انسانی گسترده نیاز دارد. اما اثر زیره در هضم راحت غذا، درمان نفخ، درمان بیماری‌های گوارشی و زخم معده بر کسی پوشیده نیست.
زیره سیاه می‌تواند موجب کاهش وزن شود
مدتی است این باور که زیره موجب لاغری می‌شود، در بین مردم رواج پیدا کرده است. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهند که افزودن زیره به برنامه غذایی یک روش مناسب برای کاهش وزن است. البته فراموش نکنید که اضافه کردن یک ادویه چندان تاثیری در کاهش وزن شما ایجاد نمی‌کند؛ اما می‌تواند در یک برنامه تمرینی و غذایی مناسب نقش مهمی داشته باشد. یک مطالعه ۹۰ روزه روی ۲ گروه ۷۰ نفره مشخص کرد گروهی که از روغن زیره استفاده کرده بودند، کاهش قابل توجهی در وزن و درصد چربی بدنشان اتفاق افتاد. دانشمندان معتقدند که این اثرات می‌تواند به دلیل تغییرات مثبت در باکتری‌های روده باشد که در تنظیم هورمون، متابولیسم چربی و اشتها تاثیر می‌گذارند.
خاصیت ضد میکروبی زیره سیاه
نخستین بار در سه دهه اخیر اثرات ضد میکروبی عصاره یا اسانس زیره سیاه و روغن آن علیه محدوده وسیعی از باکتری‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها مورد تحقیق قرار گرفت. مطالعات نشان دادند که روغن زیره از رشد برخی از باکتری‌های گرم مثبت و گرم منفی جلوگیری می‌کند. در زیره سیاه ترکیبی به نام "تیموکوئینون" است که مسئول اصلی دفع باکتری‌های مضر به‌خصوص در معده است. جالب است بدانید که روغن زیره از فساد غذا‌ها نیز جلوگیری می‌کند. ترکیبات زیره جلوی رشد باکتری‌های مضر و خطرناک را در مواد غذایی می‌گیرند. در نتیجه از روغن زیره سیاه می‌توان به عنوان یک نگهدارنده طبیعی غذا و ضد فساد مواد غذایی استفاده کرد.
زیره سیاه گیاه دارویی ضد سرطان
میوه زیره سیاه سرشار از آنتی‌اکسیدان‌هایی مانند لیمونین است. لیمونین خاصیت ضد توموری بسیار قوی دارد. مطالعات حیوانی اخیر نشان داده‌اند که مصرف زیره سیاه می‌تواند خطر تومور‌های معده و کبد را کاهش بدهد. استفاده از زیره سیاه در رژیم غذایی موجب کاهش خطر ابتلا به سرطان معده و کبد می‌شود. کاروتن ترکیب دارویی مفید دیگری در زیره سیاه است که از بروز سرطان جلوگیری می‌کند. کاروتن در کبد به ویتامین A تبدیل می‌شود و برای جلوگیری از سرطان مفید است.
زیره سیاه موجب کاهش قند خون می‌شود
در طب سنتی بار‌ها ذکر شده است که زیره سیاه در کاهش قند خون موثر است. درنتیجه مصرف این ادویه می‌تواند برای افراد دیابتی مفید باشد. محققان در یک مطالعه حیوانات آزمایشگاهی مبتلا به دیابت نوع ۲ را با زیره و گلی بنکلامید مورد درمان قرار دادند. نتیجه این آزمایش مشخص کرد که هر دو دارو تقریبا به یک میزان در کاهش میزان قند خون در حیوانات موثر بودند. با مصرف طولانی مدت زیره علاوه‌بر پایین آمدن چربی و قند خون سلول‌های آسیب دیده لوزالمعده نیز ترمیم می‌شوند.
بهبود عملکرد قلب با زیره سیاه
ویتامین‌ها، مواد معدنی و ترکیبات آنتی‌اکسیدانی موجود در زیره سیاه در سلامت قلب و رگ‌ها نقش مهمی دارند. مصرف منظم و به اندازه زیره سیاه به تقویت قلب کمک می‌کند و از بروز بیماری‌های قلبی مانند سکته قلبی و گرفتگی رگ‌ها جلوگیری می‌کند. برگ‌های تازه گیاه زیره سرشار از فیبر است. فیبر موجود در این گیاه، خطر ابتلا به آترواسکلروز را کاهش می‌دهد. با مصرف زیره جریان خون در رگ‌ها بهبود پیدا می‌کند و فشار خون کاهش می‌یابد. اما فراموش نکنید که مصرف بیش از حد زیره و فرآورده‌های آن می‌تواند اثرات منفی مثل افزایش فشار خون را به همراه داشته باشد.
زیره سیاه موثر در کاهش علائم روماتیسم مفصلی
طب سنتی اغلب گیاهان دارویی دارای طبع گرم و خشک را برای بهبود علائم بیماری‌های التهابی مانند روماتیسم مفصلی موثر می‌داند. زیره سیاه علاوه‌بر خاصیت گرم و خشک گیاهی ضد التهاب است که می‌تواند در کاهش التهاب مفاصل موثر باشد. برای بهره بردن از خاصیت این گیاه دارویی می‌توانید روغن آن را به صورت موضعی روی زانو یا ناحیه مورد نظر بمالید.
مصرف زیره سیاه در بارداری
زیره سیاه خاصیت قاعده‌آور دارد. مصرف زیره سیاه در ماه‌های نخست بارداری ممکن است خطر سقط جنین را افزایش بدهد. طب سنتی باور دارد که مصرف زیره سیاه در افزایش شیر مادر نقش به‌سزایی دارد. با این حال نیاز است قبل از مصرف این گیاه دارویی با پزشک متخصص مشورت کنید.
فواید دیگر زیره سیاه برای سلامتی بدن
• زیره سیاه برای درمان سرماخوردگی مفید است. اگر به سرماخوردگی مبتلا شدید، دمنوش زیره، زنجبیل و عسل بنوشید.
• اگر بعد از خوردن غذا دچار مشکلات گوارشی مثل نفخ شکم، درد معده، اسهال و ترش کردن معده می‌شوید، به همراه غذا کمی دانه زیره سیاه بجوید.
• زیره خاصیت آرام‌بخشی دارد. مصرف دمنوش زیره سیاه قبل از خواب می‌تواند به بهبود خواب کمک کند.
• زیره سیاه خاصیت ادرار آور دارد.
• طب سنتی مصرف زیره سیاه را در افزایش شیر مادران موثر می‌داند.
• زیره سیاه برای درمان مشکلات تنفسی به‌خصوص آسم مفید است.
• زیره سیاه آهن بالایی دارد؛ در نتیجه برای کسانی که فقر آهن دارند، مصرف زیره توصیه می‌شود.
• زیره خاصیت قاعده‌آور دارد. برای کاهش درد‌های قاعدگی مصرف زیره را فراموش نکنید.
• زیره سیاه به دلیل خاصیت ضد التهابی که دارد، به بهبود سرفه کمک می‌کند.
مهم‌ترین عوارض مصرف زیره سیاه و فرآورده‌های آن
• مصرف زیره ممکن است برای برخی از افراد حساسیت ایجاد کند.
• مصرف بیش از حد زیره موجب مسمومیت، حالت تهوع، سرگیجه و استفراغ می‌شود.
• زیره سیاه در بارداری باید زیر نظر پزشک مصرف شود. مصرف زیره سیاه خطر سقط جنین را افزایش می‌دهد.
• مصرف بیش از حد زیره در افراد دیابتی که از انسولین برای کنترل قند خون استفاده می‌کنند، ممکن است موجب کاهش شدید قند خون شود.
تداخل دارویی زیره سیاه
مصرف بیش از حد زیره و فرآورده‌های آن با اغلب دارو‌های کنترل کننده قند خون مثل انسولین و کلی بنگلامید تداخل دارد.
خصوصیات زیره سیاه مرغوب چیست؟
شاید برای بیشتر افراد تشخیص زیره سیاه مرغوب از زیره سیاه بی‌کیفیت دشوار باشد؛ اما ویژگی‌هایی مانند بو و ظاهر زیره می‌تواند ما را در خرید زیره سیاه اصل کمک کند. زیره‌های نامرغوب معمولا بسیار بزرگ‌تر از زیره سیاه یا زیره کوهی اصل هستند. رنگ زیره کوهی اصل قهوه‌ای تیره است؛ اما زیره‌های کهنه کم‌رنگ‌تر هستند یا به رنگ سیاه در می‌آیند. عطر زیره سیاه مرغوب بسیار تند و مطبوع است، به طوری که رایحه قوی آن از فاصله زیادی احساس می‌شود. زیره نامرغوب دارای بوی نامطبوع یا بدون بو است.