هشتمین دور مذاکرات هستهای، جمعه هفته گذشته به پایان رسید و دیپلماتهای کشورها، پس از دستیابی به یک سند جدید که قرار است مبنای مذاکرات آینده باشد، برای آنچه که علی باقریکنی، رئیس تیم مذاکرهکننده آن را «استراحت عادی» خواند، به پایتخت‌ها بازگشتند.
«دنیای اقتصاد» چشمانداز و شش گردنه پیش روی مذاکرات هستهای را بررسی کرده است.
هیات‌‌‌‌های مذاکرهکننده برای بار دوم جمعه شب از وین راهی پایتخت‌‌‌‌هایشان شدند تا بعد از چند روز به پای میز مذاکره برگردند؛ با وجود اینکه در آخرین روز از دور دوم مذاکرات، طرفین از رسیدن به «پیش‌‌‌‌نویس سوم» سخن گفتند ولی برخی معتقد هستند که روند دو دور گذشته مذاکرات به کندی پیش رفته است؛ در این رابطه یک تحلیلگر مسائل بین‌الملل در مقاله‌‌‌‌ای برای روزنامه ایران، ارگان مطبوعاتی دولت نوشته است که پیشرفت در این مذاکرات با «سرعتی آهسته» انجام می‌شود و همزمان جیک‌سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا پس از پایان دور هفتم مذاکرات وین مدعی شد که «مذاکرات به گونه خوبی پیش نمی‌رود» و هنوز راه بازگشتی (به توافق) نداریم.
در همین حال مذاکره‌‌‌‌کنندگان تروئیکای اروپایی به نشریه هیل گفته‌‌‌‌اند «پیشرفت‌‌‌‌های فنی» در ۲۴ ساعت منتهی به پایان دور هفتم مذاکرات حاصل شده است. آنها با ادعا به «وقفه ناامیدکننده» ایران در مذاکرات جاری ابراز امیدواری کرده‌‌‌‌اند تهران به سرعت به مذاکرات بازگردد. البته علی باقریکنی، رئیس تیم مذاکرهکننده هستهای در پاسخ به این گلایه تروئیکای اروپا گفت: «ایران درخواست توقف مذاکرات در این مرحله را نداد، بلکه از همان ابتدا توافق کرده بودیم که بعد از رسیدن به پیش‌‌‌‌نویس توافق به «استراحت عادی» برویم.» پس از آن سعید خطیبزاده، سخنگوی دستگاه دیپلماسی نیز در خصوص این ادعاهای کشورهای اروپایی گفت: «برخلاف ادعای طرف غربی در مورد درخواست ایران برای وقفه در مذاکرات، هم خود این کشورها و هم دیگر اعضای ۱+۴ کاملا در جریان هستند که این زمان‌بندی، تفاهمی دسته‌‌‌‌جمعی و اتفاقا با در نظر گرفتن تعطیلات طرف‌‌‌‌های اروپایی به مناسبت کریسمس و سال نوی مسیحی بوده است.»
یکی دیگر از نکاتی که این روزها بحث‌‌‌‌برانگیز شده و اظهارنظرهای متفاوتی درباره آن ارائه می‌شود زمان آغاز دور سوم مذاکرات در دولت رئیسی است. در این باره علی باقریکنی، مذاکرهکننده ارشد ایران در مذاکرات هستهای، روز جمعه گذشته با ابراز خرسندی از پیشرفت مذاکرات، نوشت: «بعد از یک وقفه چند روزه، مذاکرات را ادامه خواهیم داد.» پیش‌تر دیپلماتهای غربی در گفتوگو با خبرگزاری رویترز از احتمال تعویق مذاکرات رفع تحریم‌ها در وین تا ششم دی خبر داده بودند. یکی از دیپلماتهای مورد استناد رویترز گفته قرار است مذاکرات از ۲۷ دسامبر (ششم دی‌‌‌‌ماه) از سر گرفته شود. یک دیپلمات دیگر بازه زمانی بین کریسمس و سال نوی میلادی را به عنوان زمان احتمالی از سرگیری مذاکرات مطرح کرده است. حال در آخرین اظهارنظر، میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی می‌‌‌‌گوید دور بعدی مذاکرات وین اواخر دسامبر یا اوایل ژانویه ٢٠٢٢ برگزار خواهد شد. اما اکنون این پرسش مطرح می‌شود که چرا با وجود برگزاری دو دور گفتوگو در دولت ابراهیم رئیسی همچنان طرفین به توافق نزدیک نشده‌‌‌‌اند و بعضا اخباری از کندی روند مذاکرات شنیده می‌شود؟ همچنین این پرسش که «گره اصلی مذاکرات کجاست» نیز امروز به طور جدی مطرح است. در این گزارش و در گفتوگو با کارشناسان تلاش کردیم تا به این پرسش‌‌‌‌ها پاسخ دهیم؛ کارشناس‌‌‌‌ها در پاسخ به «دنیای‌اقتصاد» ۶ گره مذاکراتی را در گفت‌وگوهای وین برشمردند که عبارتند از ۱- سرنوشت سانتریفیوژها، ۲- میزان غنی‌‌‌‌سازی و فعالیت سایت فردو، ۳- مساله راستیآزمایی، ۴- مطرح کردن خواسته‌‌‌‌های حداکثری، ۵- اختلافات در اولویت دستور کار مانند چگونگی پیش رفتن مذاکرات ۶- اختلافات محتوایی مانند سرنوشت سانتریفیوژها، میزان ذخایر اورانیومی، سرنوشت تولید فلز اورانیوم، فعالیت‌های نیروگاه فردو و انبوهی از مسائلی که دو طرف در مورد آنها اختلاف‌نظر دارند.
دکتر ابراهیم متقی، استاد دانشگاه تهران در پاسخ به «دنیای‌اقتصاد» درباره گفت‌وگوهای هستهای ایران گفت که مذاکرات ایران و کشورهای گروه ۱+۵ همواره پیچیده، پرمخاطره و مرحله‌‌‌‌ای بوده است. متقی با اشاره به اینکه حتی در سال ۲۰۰۳ این بحث مطرح بود که تروئیکای اروپایی به چیزی کمتر از تعلیق غنی‌‌‌‌سازی اورانیوم در ایران رضایت نمی‌‌‌‌دهد، اضافه کرد: «مبانی اصلی تفکر آمریکایی‌‌‌‌ها و اروپایی‌‌‌‌ها این است که غنی‌‌‌‌سازی اورانیوم در ایران، پیامدهای ابهام‌‌‌‌آمیزی را در آینده خواهد داشت. نکته دیگر اینکه همواره غربیها وقتی که صحبت از بحث‌‌‌‌های هستهای داشتند موضوع را با سایر بحث‌‌‌‌های امنیتی مرتبط می‌کردند.»
به گفته این استاد دانشگاه، در تفکر جهان غرب، مسائل امنیتی و راهبردی مانند ظروف مرتبطه است. بنابراین نگاه جهان غرب در ارتباط با مساله مربوط به برجام و پایان یافتن تحریم‌ها نیست. چون چارچوب تشکیل دهنده برجام کاملا مشخص است و مساله تحریم‌ها نیز تاحد زیادی مشخص و تعیین شده است. متقی معتقد است که نگاه آمریکایی‌‌‌‌ها در شرایط فعلی مربوط به مساله سانتریفیوژهاست و بنابراین سانتریفیوژها را باید یکی از عوامل اصلی توقف یا کندی گفت‌وگوها بدانیم. وی تاکید کرد: «کشورهای اروپایی و آمریکا بر این اعتقاد هستند که قابلیت‌‌‌‌های جدید هستهای ایران، چالش‌های بیشتری را برای آینده امنیت منطقه‌‌‌‌ای به وجود می‌‌‌‌آورد. این در حالی است که ایران روند غنی‌‌‌‌سازی اورانیوم را سرعت بخشیده اما سرعت‌‌‌‌بخشی به این روند به معنای گریز هستهای نیست بلکه به این معناست که ایران قابلیت‌‌‌‌هایش را برای چانه‌‌‌‌زنی و مذاکره افزایش دهد.»
رئیس دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، با بیان این که در فضای فعلی سه موضوع هستهای وجود دارد که چالش‌‌‌‌برانگیز است، توضیح داد: «موضوع اول سانتریفیوژهاست؛ موضوع دوم میزان غنی‌‌‌‌سازی و فعالیت سایت فردو و بحث سوم، بحث مربوط به راستیآزمایی است که ایران مطرح کرده است.» به گفته این کارشناس، راستیآزمایی در ارتباط با فعالیت‌های پولی، بانکی و مالی آمریکا باید در برابر راستیآزمایی که آژانس به انجام می‌‌‌‌رساند باشد. طبعا این سه مساله به عنوان چالش‌های اصلی کندی مذاکرات تلقی می‌شود و هر کدام از دو طرف در تلاش هستند تا راه‌‌‌‌حلی برای عبور از تردیدهای به وجود آمده پیدا کنند.»این استاد روابط بین‌الملل دانشگاه تهران می‌‌‌‌گوید که غربیها پس از همکاری داوطلبانه ایران با آژانس در ارتباط با سایت کرج ادراکشان این است که ایران تمایل به مذاکره دارد و می‌‌‌‌خواهد مساله‌اش را با آمریکا و اروپا حل کند.
متقی در خصوص چشمانداز مذاکرات در کوتاه‌مدت نیز گفت این گفت‌وگوها در وضعیت وقفه مرحله‌‌‌‌ای قرار می‌گیرد و فضای مربوط به کریسمس این وقفه را جدی‌‌‌‌تر می‌کند. وی ادامه داد: «به احتمال زیاد دور بعدی مذاکرات نیز بعد از تعطیلات کریسمس خواهد بود. غربیها می‌‌‌‌خواهند این‌طور وانمود کنند که عجله‌‌‌‌ای در ارتباط با توافق ندارند و طبعا ایران نیز یک نگاه نسبتا مشابه را پیگیری می‌کند. بنابراین چشمانداز کوتاه‌مدت این است که مذاکرات تا دو هفته دیگر در وضعیت تعلیق قرار دارد اما به صورت اجتناب‌‌‌‌ناپذیر مذاکرات بعد از تعطیلات ژانویه شروع خواهد شد.»
استاد دانشگاه تهران درباره چشمانداز مذاکرات در بلندمدت نیز آن را «مثبت» خواند و تاکید کرد: «همه طرف‌‌‌‌ها تمایل به توافق دارند. البته هر یک از طرفین شرایط خاص خود را دارند که میل به نتیجه قطعی را در کوتاه‌مدت یک مقداری با چالش روبه‌رو می‌کند. بنابراین گفت‌وگوها در کوتاه‌مدت دچار وقفه خواهد شد در میان‌مدت ادامه پیدا می‌کند و در بلندمدت یعنی پیش از مارس ۲۰۲۲ امکان رسیدن به نتیجه قابل قبول برای ایران و کشورهای ۱+۵ وجود دارد.»
دکتر رحمن قهرمانپور، پژوهشگر ارشد مسائل بین‌الملل نیز در پاسخ به «دنیای‌اقتصاد» می‌‌‌‌گوید دلیل کندی مذاکرات مشخص است. وی معتقد است که در گذشته نیز مذاکرات هستهای سرعت چندان زیادی نداشت و حتی در دوران دولت آقای روحانی نیز گفت‌وگوها به کندی پیش می‌‌‌‌‌‌‌‌رفت. قهرمانپور دلیل این امر را گسترده بودن مساله هستهای ایران عنوان کرد و گفت: «این پرونده ابعاد مختلف حقوقی، فنی، تحریم‌ها، مسائل مالی و... را در برمی‌گیرد.»این کارشناس با اشاره به این موضوع که دستورکار روی میز مذاکرات، بسیار تخصصی، متعدد و پیچیده است، تاکید کرد: «بعضا کشورها برای تصمیم‌گیری، موضوعات را به پایتخت‌‌‌‌هایشان می‌‌‌‌برند تا با انواع نهادها، موسسات و وزارتخانه‌‌‌‌ها مشورت کنند.»
به گفته قهرمانپور مساله دیگری که در این دور از مذاکرات تاحدودی باعث کندی گفت‌وگوها شده، «تغییر دولت در ایران» است. از نظر تیم مذاکرات جدید، ایران باید بتواند قاطع‌‌‌‌تر از گذشته عمل کند، مواضع سخت‌‌‌‌تری بگیرد تا امتیازات بیشتری کسب کند. این روند نیز باعث مقاومت طرف غربی شده است. این کارشناس در نهایت توضیح داد: «در نتیجه چون از یکسو اختلافات روشی وجود دارد که دستورکار چه باشد، مذاکرات چگونه پیش برود و چه چیزی مبنای مذاکرات باشد و از سوی دیگر اختلافات محتوایی مانند سرنوشت سانتریفیوژها، غنی‌‌‌‌سازی ۵/ ۳درصدی، میزان ذخایر اورانیومی، میزان آب سنگین تولیدشده در ایران، سرنوشت تولید فلز اورانیوم، فعالیت‌های نیروگاه فردو و انبوهی از مسائلی که دو طرف در مورد آنها اختلاف‌نظر دارد روی میز است، طبیعی است که گفت‌وگوها با روند نسبتا کندی پیش برود.»
حسن بهشتی‌‌‌‌پور، کارشناس مسائل هستهای نیز در رابطه با دلایل کندی مذاکرات، به این موضوع اشاره می‌کند که اولا طرفین زمان اندکی است که گفت‌وگوها را آغاز کرده‌‌‌‌اند، دوما یک تیم جدید از سمت ایران به مذاکرات رفته‌‌‌‌اند.
به گفته این کارشناس همچنین چون مذاکرات ایران و آمریکا به صورت مستقیم انجام نمی‌گیرد و به واسطه گروه ۱+۴ است، این مساله، روند مذاکرات را با کندی مواجه کرده است. بهشتی‌‌‌‌پور دو دور مذاکرات از هشتم تا ۱۹ آذر را برای آشنایی طرفین با مواضع یکدیگر عنوان کرد و گفت: «در این دو دور مذاکره، ایران طرح خود را در قالب دو سند به طرف مقابل ارائه داد. ظاهرا اکنون نیز ایران و ۱+۴ به یک سند تلفیقی دست پیدا کرده‌‌‌‌اند که اگر صحت داشته باشد به نظر باید منتظر مذاکرات دور بعد باشیم تا وارد متن شوند.» وی درباره دستورکارهای دور جدید مذاکرات نیز توضیح داد که احتمالا ایران و طرفین غربی به همراه روسیه و چین در گفت‌وگوهای جدید روی متن تلفیقی، مذاکراتی جدی را آغاز خواهند کرد.
کارشناس مسائل بین‌المللی در پاسخ به اینکه برخی مقامات غربی همچون جیک سالیوان، مشاور امنیت ملی آمریکا مدعی شده که «مذاکرات به‌گونه خوبی پیش نمی‌رود» دلیل آن چیست، گفت: «اولا طرح این مسائل بیشتر فضاسازی رسانه‌‌‌‌ای است؛ دوما به هر حال دو طرف خواسته‌‌‌‌هایی دارند و آن را به صورت خواسته‌‌‌‌های حداکثری مطرح کرده‌‌‌‌اند. حال باید مذاکره کنند تا به حداقل خواسته‌‌‌‌ها برسند و به یک توافق مشترک دست پیدا کنند.» بنابراین به گفته این کارشناس یکی از گره‌‌‌‌های مذاکراتی را می‌توان همین خواسته‌‌‌‌های حداکثری دانست. بهشتی‌‌‌‌پور در نهایت گفت بنابراین نباید خیلی ناامید بود بلکه باید صبورانه و واقع‌‌‌‌بینانه فضای مذاکرات را واکاوی کرد.