فراروـ امروز اهمیت گیاهان دارویی در جهان بر کسی پوشیده نیست. طبق تحقیقات سازمان بهداشت جهانی بیش از 80 درصد مردم دنیا برای درمان انواع بیماری‌ها از گیاهان دارویی متداول استفاده می‌کنند.
به گزارش فرارو، سرزمین ایران کشوری ممتاز از نظر غنای گیاهی و تنوع زیستی است. بیش از 2300 گونه گیاه دارویی، عطری، ادویه‌ای و آرایشی _ بهداشتی در مناطق مختلف کشورمان می‌روید. گیاه بادرنجبویه یکی از گیاهان دارویی بومی کشورمان است. این گیاه تقریبا در بیشتر نقاط دنیا پرطرفدار و شناخته شده است. گیاه معطر بادرنجبویه دارای فواید بسیاری است که در این مطلب قصد داریم به آن بپردازیم.
گیاه‌شناسی
گیاه بادرنجبویه با نام علمی officinalisMellissa با نام انگلیسی Balm یا Dracocephalum (Lemon balm) و از تیره نعناع یا Lamiaceae گیاهی علفی، گلدار، یک‌ساله یا چندساله است. این گیاه معطر (بویی شبیه به لیمو) در زیستگاه خود بین 50 تا 100 سانتی‌متر رشد می‌کند. برگ‌های سبز، پهن و تخم‌مرغی شکل با سطح ناصاف و لبه‌های دندانه‌دار از مشخصات ظاهری اصلی گیاه بادرنجبویه است. گل‌های گیاه در ناحیه فوقانی و در زاویه برگ‌ها شکل می‌گیرند. غنچه‌های بادرنجبویه در ابتدا زرد و پس از شکوفا شدن به گل‌های سفید مایل به صورتی یا بنفش تبدیل می‌شوند. میوه به صورت چهار قسمتی پس از اتمام عمر گل به وجود می‌آید. بذرهای باریک و تیره بادرنجبویه تنها راه تکثیر و ازدیاد گیاه هستند.
اسامی مختلف بادرنجبویه
بادرنجبویه، بادرشبی، فرنجمشک، کروان، گل حنا، ترنجان، بادرنگبویه، وارنگ بو یا وارانوو از اسامی رایج این گیاه در نقاط مختلف ایران است. در اروپا گل‌های بادرنجبویه را سر اژدها می‌نامند که دلیل این نام شباهت شکل گل‌ها به سر اژدهاست.
انواع گیاه بادرنجبویه
بادرنجبویه انواع مختلفی دارد که دو نوع آن در ایران شناخته شده است. اندازه برگ‌ها و رنگ گل‌ها این دو گونه بادرنجبویه را از هم جدا می‌کند. در برخی از شهرهای ایران بادرنجبویه برگ کوچک را مانند سبزی خوردن مصرف می‌کنند و به آن ترنجان می‌گویند. گل‌های گونه‌ای از این گیاه سفید و دیگری صورتی مایل به بنفش است.
زیستگاه گیاه بادرنجبویه
زیستگاه اصلی گیاه بادرنجبویه شرق مدیترانه، جنوب و مرکز اروپا، بخش‌هایی از ترکیه و ایران است. این گیاه دارویی بیشتر در نواحی شمالی ایران، ارتفاعات تهران، آذربایجان شرقی و غربی و نواحی شمال شرقی می‌روید. بادرنجبویه به صورت خودرو در مناطق کوهستانی، کنار جاده‌ها، پای دیوارها، حاشیه باغ‌ها، زیر سایه درختان جنگل و تا ارتفاع 1800 متری مشاهده می‌شود. این گیاه دارویی زنبورهای عسل را به خود جذب می‌کند. نام علمی بادرنجبویه یعنیMelissa در یونان باستان به معنای عسل بوده است.
امروز به منظور بهره‌برداری بیشتر از بادرنجبویه برای تولید عسل، استفاده طبی و تزئینی این گیاه را در باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی پرورش می‌دهند. کشورهای آلمان، چک، اسلواک، هلند، بلغارستان و مجارستان از معروف‌ترین تولیدکنندگان بادرنجبویه اهلی شده در دنیا هستند.
تاریخچه استفاده از گیاه بادرنجبویه
از قدیم پرورش یا برداشت گیاه بادرنجبویه در بین مردم جهان مرسوم بوده است. نام این گیاه در منابع مکتوب قدیمی یونان بارها تکرار شده است؛ حتی در میان داروهای گیاهی در قرون وسطی بادرنجبویه بیش‌ترین محبوبیت را داشته است. بسیاری از حکیمان طب سنتی دنیای باستان به تاثیر این گیاه دارویی در درمان مشکلات قلبی و گوارشی پرداختند. ابو علی سینا به سبب خواص بسیار خوب این گیاه روی قلب و عروق آن را مفرح قلب نامیده است. جالب است بدانید که احادیث زیادی از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار در مورد فواید درمانی گیاه بادرنجبویه موجود است. در مکارم الاخلاق، جلد 1 به نقل از پیامبر اسلام (ص) نوشته شده است: «بادرنجبویه از گیاهان بهشتی است.»
طبع گیاه بادرنجبویه
گیاه بادرنجبویه نیز مانند نعناع، پونه، آویشن و کاکوتی دارای طبع گرم و خشک است. همه گیاهان مربوط به خانواده نعناع‌ها مزاج گرم و خشک دارند.
مواد موثره و ترکیبات گیاه بادرنجبویه
از مواد موثر این گیاه داروهایی برای درمان ناراحتیهای عصبی و همچنین برای مداوای بیماریهای معده، مُسکن‌ها، داروهای درمان اختلالات گوارشی، مشکلات قلبی و سردردهایی با منشاء عصبی و اضطراب، ضدویروس‌ها، ضدباکتری، ضداسپاسم، ضدنفخ و آرام‌بخش ساخته شده است. در برخی کشورها مردم از تنتور بادرنجبویه به عنوان آرام‌بخش استفاده می‌کنند. مواد موثره بادرنجبویه به همراه مواد موثره سنبل‌الطیب اثردرمانی یکدیگر را تشدید می‌کنند.
اندام‌های هوایی گیاه به‌خصوص برگ‌ها محتوی اسانس هستند. مقدار اسانس در گونه‌های مختلف متفاوت است. مهم‌ترین ترکیبات تشکیل دهنده اسانس را "سیترونالل" (23 تا 53 درصد) تشکیل می‌دهد. ترکیبات دیگر اسانس بادرنجبویه شامل: "سیترال"، "ژرانیول"، "لینالول" و" استات اوگنول" است. اسانس به مقدار بسیار کم حاوی موادی نظیر"اسید رزماری"، اسیدهای فنولیکیک کربنه و فالونوئید است.
داروها و فرآورده‌هایی که از گیاه بادرنجبویه ساخته می‌شوند
ژل گیاهی ملیسان که ضد ویروس و ضد باکتری است و برای درمان تبخال و عفونت‌های ویروسی و جوش‌های پوستی استفاده می‌شود، حاوی عصاره گیاه بادرنجبویه است. همچنین داروی گیاهی آلتیب که برای درمان اضطراب، بی‌خوابی و سردردهایی با منشا عصبی ساخته شده است، حاوی عصاره بادرنجبویه است. داروهای دیگری نظیر "آنتی‌میگرن"، داروی ضد نفخ و سو هاضمه "کارمیناتیف" و قطره اشتهاآور و ضد سو هاضمه "کارمینت" همگی از عصاره بادرنجبویه تهیه شده‌اند.
از عصاره گیاه بادرنجبویه در تهیه محصولات آرایشی بهداشتی نیز استفاده می‌شود. صابون جامد و مایع بادرنجبویه، عطر بدن و خوشبو کننده هوا با رایحه بادرنجبویه، خمیردندان و روغن بادرنجبویه ازجمله فرآورده‌های آرایشی و بهداشتی این گیاه دارویی هستند. عرق بادرنجبویه نیز در طب سنتی بسیار پر کاربرد است. اخیرا چای کیسه‌ای گیاه بادرنجبویه با بسته‌بندی استاندارد و بهداشتی وارد بازار شده است.
فواید گیاه دارویی بادرنجبویه
گاه درمان بیماری با داروهای گیاهی موثرتر از مصرف داروهای شیمیایی است. اثربخشی و خاصیت درمانی گیاه دارویی بادرنجبویه بر سلامت قلب، بیماریهای کبدی، سردردها و بیماریهای گوارشی به اثبات رسیده است. وقت آن است که به جای مصرف بیش از حد چای سیاه برای رفع خستگی و درمان سردردهای‌مان به سراغ دمنوش بادرنجبویه برویم. این گیاه معطر و پر خاصیت فواید دیگری دارد که در ادامه به آن می‌پردازیم.
بادرنجبویه گیاهی آرام‌بخش است
بادرنجبویه موجب کاهش استرس و تقویت خلق و خو می‌شود. این گیاه یک آرام‌بخش طبیعی است. افرادی که از بی‌خوابی رنج می‌برند، شب‌ها قبل از خواب دمنوش بادرنجبویه را بنوشند. در یک آزمایش که در سال 2004 انجام گرفت، مشخص شد که مصرف بادرنجبویه اثرات منفی استرس را تا حد قابل قبولی کاهش می‌دهد. مصرف بادرنجبویه باید کنترل شده باشد؛ چراکه استفاده طولانی مدت از این گیاه دارویی عوارضی منفی به همراه دارد.
بهتر است 300 میلی‌گرم از پودر بادرنجبویه را به صورت کپسول در بیاورید و در طول دوره بیماری 2 بار در روز مصرف کنید. استفاده از دمنوش یا عرق بادرنجبویه نیز تاثیر بالایی در کاهش استرس و خواب راحت خواهد داشت. ترکیب بادرنجبویه با سنبل‌الطیب یا اسطوخودوس اثربخشی بسیار بالاتری در درمان بی‌خوابی دارد.
بادرنجبویه ممکن است موجب تقویت حافظه شود
مقاله‌ای در سال 2014 با نام «بررسی اثر ضد استرس غذاهای حاوی بادرنجبویه» منتشر شد که به تاثیرات ترکیبات بادرنجبویه بر خلق و خو و عملکرد شناختی می‌پرداخت. در این مطالعه از تعدادی شرکت‌کنندگان که در برنامه غذایی خود بادرنجبویه را مصرف می‌کردند، خواسته شد تا وظایف شناختی مانند آزمون قدرت حافظه، میزان تمرکز و حل مسائل ریاضی را انجام بدهند. نتایج این مطالعه مشخص کرد افرادی که از غذاهای حاوی بادرنجبویه استفاده می‌کردند، نسبت به دیگر شرکت‌کنندگان قدرت تمرکز و یادگیری بالاتری داشتند. بهتر است بدانید که ترکیب بادرنجبویه با انواع غذاها تاثیر بیشتری بر جذب ترکیبات مفید این گیاه دارویی در بدن خواهد داشت. با این حال به تحقیقات بیشتری برای اثبات این ادعا نیاز است.
بادرنجبویه دارویی برای درمان تبخال
اگرچه امروز پمادها و داروهایی برای درمان و کاهش دفعات بروز تبخال وجود دارد، می‌توان از روش‌های طبیعی، موثر و بی‌خطر نیز بهره برد. عصاره گل‌های بادرنجبویه تاثیر بالایی در بهبود تبخال دارد. مطالعات نشان داده‌اند که استفاده موضعی از عصاره، روغن، دمنوش یا پماد بادرنجبویه، 4 تا 5 مرتبه در روز و در محل تبخال علائم را کاهش می‌دهد و روند بهبودی را تسریع می‌کند. این گیاه دارویی دارای اثرات ضد ویروسی و ضد‌التهابی بالایی است؛ در نتیجه برای درمان زگیل تناسلی هم ممکن است موثر باشد.
بادرنجبویه برای مشکلات گوارشی مفید است
اگر از نفخ و ناراحتی مکرر معده رنج می‌برید، گیاه دارویی بادرنجبویه را امتحان کنید. این گیاه در کاهش علائم آزار دهنده گوارشی با منشا عصبی، مشکلات هضم غذا، نفخ و درد معده، استفراغ‌های دوره بارداری و رفلاکس بسیار مفید و موثر است. دمنوش بادرنجبویه ضد نفخ و ضد اسپاسم است و موجب کاهش احساس سنگینی معده می‌شود. به این منظور می‌توانید 1 قاشق چایخوری از پودر بادرنجبویه خشک شده را به ماست، سالاد و هر نوع دسر یا پیش غذایی اضافه کنید تا تاثیرات درمانی آن را احساس کنید.
کاهش دردهای قاعدگی با بادرنجبویه
تحقیقات نشان می‌دهند که گیاه بادرنجبویه می‌تواند برای تسکین دردهای قاعدگی و سندروم پیش از قاعدگی (PMS) استفاده شود. طبق آزمایشی که در سال 2015 صورت گرفته بود، مشخص شد شرکت کنندگانی که از بادرنجبویه در طی 3 دوره قاعدگی استفاده کردند، کاهش قابل توجهی در علائم قاعدگی داشتند. در طب سنتی بادرنجبویه گیاهی قاعده‌آور است و همواره برای کاهش دردهای قاعدگی توصیه می‌شود؛ اما برای اثبات علمی اثر بخشی این گیاه نیاز به تحقیقات بیشتری است. برای درمان با گیاه بادرنجبویه کافی است قبل از دوره قاعدگی روزانه 2 قاشق چایخوری از پودر بادرنجبویه را به روش دمنوش یا به صورت چاشنی و ادویه مصرف کنید.
بادرنجبویه برای دندان درد
خواص ضد دردی و ضد‌التهابی بادرنجبویه باعث شده است تا از آن به صورت گیاهی موثر برای کاهش درد دندان استفاده کنند. در طب سنتی همواره برای درمان انواع درد استفاده از بادرنجبویه را توصیه می‌کردند. این گیاه دارویی علاوه‌بر خاصیت آرام‌بخشی درد را در بدن هدف قرار می‌دهد و آن را بهبود می‌بخشد. روش استفاده از بادرنجبویه برای کاهش درد دندان به این صورت است که یک قاشق چایخوری از پودر گیاه را در میان پارچه‌ای کوچک یا دستمال کاغذی قرار بدهید و روی دندان بگذارید. استفاده موضعی از روغن رقیق شده بادرنجبویه روی محل درد نیز می‌تواند برای تسکین درد بسیار موثر باشد.
بادرنجبویه می‌تواند برای بیماری آرتریت روماتوئید مفید باشد
آرتریت روماتوئید یا روماتیسم مفصلی شایع‌ترین نوع آرتروز خود ایمنی است. این عارضه در اثر اختلال در دستگاه ایمنی بدن رخ می‌دهد و مفاصل کوچک و ضعیف بدن مانند مچ دست‌ها، زانوها و مفاصل انگشتان را درگیر می‌کند. امروز مصرف داروهای گیاهی از جانب بیماران مبتلا به روماتیسم مفصلی در حال افزایش است. گیاه بادرنجبویه یکی از داروهای گیاهی مورد توجه بیماران مبتلا به روماتیسم است. طبع گرم و خشک و خاصیت ضد‌التهابی و آنتی اکسیدانی گیاه بادرنجبویه موجب شده است تا از قدیم به صورت طبیعی برای بهبود بیماری آرتریت روماتوئید و کاهش دردهای آن توصیه شود.
بادرنجبویه برای سلامت کبد مفید است
متخصصان طب سنتی بارها اشاره کردند که بادرنجبویه موجب بهبود وضعیت کبد می‌شود و به کاهش چربی‌های کبد کمک می‌کند. نتایج برخی از تحقیقات نشان می‌دهند که این گیاه دارویی ظرفیت چربی، کلسترول و تری گلیسرید را تنظیم می‌کند. نوشیدن ترکیب "نیمه لیوان آب و نیمه دیگر عرق بادرنجبویه" می‌تواند در سلامت کبد بسیار موثر باشد.
بادرنجبویه برای درمان سرماخوردگی و علائم آزار دهنده آن مفید است
سرماخوردگی یکی از بیماری‌هایی است که معمولا در فصول سرد به آن مبتلا می‌شویم. اما ابتلا به این بیماری با وجود آنفولانزا و کرونا کمی اضطراب‌آور است. سرماخوردگی علائم مختلفی دارد که در بیشتر موارد با علائم بیماری کرونا و آنفولانزا متفاوت است. دمنوش‌های گیاهی از قدیم تا به امروز برای درمان سرماخوردگی توصیه می‌شدند. دمنوش بادرنجبویه نیز یکی موثرترین دمنوش‌ها برای بهبود بیماری و کاهش علائم سرماخوردگی است. طبع گرم و خاصیت ضد‌التهابی بادرنجبویه می‌تواند التهابات گلو را کم کند و به کاهش سرفه و آبریزش بینی کمک کند.
بادرنجبویه خاصیت ضد باکتریایی دارد
طبق آزمایشات انجام شده در یکی از مراکز دانشگاهی کشور مشخص شد که اسانس گیاه دارویی بادرنجبویه خاصیت ضد باکتریایی بالایی دارد. اثرات ضد باکتریایی اسانس این گیاه علیه 5 نوع باکتری گرم مثبت و گرم منفی انجام گرفت. نتایج این آزمایش نشان می‌دهد که اسانس گیاه بادرنجبویه علیه باکتری مهم پاتوژن انسانی که عوامل مهم عفونت‌های بیمارستانی هستند، موثر است. امید است که در آینده از این گیاه دارویی در صنایع داروسازی، غذایی، آرایشی و بهداشتی بیشتر استفاده شود.
از دیگر فواید گیاه دارویی بادرنجبویه
• در طب سنتی گیاه بادرنجبویه را تقویت کننده قلب معرفی می‌کنند.
• این گیاه دارویی همچون کاسنی و دفع کننده سموم از بدن است.
• بادرنجبویه اشتها را افزایش می‌دهد.
• گیاه بادرنجبویه مسکن درد گوش و کاهش دهنده علائم میگرن است.
• جوشانده بادرنجبویه برای رفع دردهای معده ناشی از اعصاب و هیستری و یرقان مفید است.
• برای جلوگیری از استفراغ یک لیوان عرق یا دمنوش بادرنجبویه را با چند عدد قند مصرف کنید.
• برای تسکین دردهای کمر و زانو از روغن بادرنجبویه به صورت موضعی استفاده کنید.
• بادرنجبویه برای مقابله با تپش قلب ناشی از مشکلات عصبی بسیار موثر است.
• گیاه بادرنجبویه نقش موثری در تقویت سیستم ایمنی دارد. این گیاه با عفونت‌ها مقابله می‌کند و مانع ورود باکتری و ویروس به سلول‌ها می‌شود.
• در تحقیقات اولیه پی بردند که ترکیبات این گیاه خاصیت آنتی‌اکسیدانی بالا و اثر ضد سرطانی دارد.
• بادرنجبویه برای درمان قولنج نوزادان مفید است.
• برای درمان اسهال می‌توان از عرق بادرنجبویه استفاده کرد.
عوارض و موارد منع مصرف بادرنجبویه
• افرادی که دچار بیماری تیروئید هستند، از مصرف بادرنجبویه خودداری کنند. بادرنجبویه خاصیت آنتی تیروتروپیک دارد.
• بادرنجبویه به انقباض دیواره رحم منجر می‌شود؛ درنتیجه در طول دوره بارداری از مصرف گیاه بادرنجبویه و فرآورده‌های آن بپرهیزید.
• برای استعمال در شیردهی لازم است با احتیاط و زیر نظر پزشک مصرف شود.
• ممکن است مصرف بادرنجبویه در افراد گرم مزاج موجب بروز علائمی مانند گر گرفتگی، خارش و قرمزی پوست شود.
• ممکن است در برخی ایجاد حساسیت کند.
• استفاده از این گیاه دارویی تنها طی دوره بیماری و درمان توصیه می‌شود؛ بنابراین در صورت مصرف بیش از حد و متداوم بادرنجبویه عوارض منفی خواهد داشت.
تداخلات دارویی گیاه بادرنجبویه
• عصاره هیدروالکلی بادرنجبویه اثرات خواب‌آور داروی "پنتوباربیتال" را افزایش می‌دهد. اسانس آن به خاطر فعالیت آرام‌بخش اثرات تضعیف اعصاب مرکزی هگزوباربیتال را افزایش می‌دهد.
• با داروهای تیروئیدی مثل داروی کم کاری تیروئید "لووتیروکسین" در دوزهای بالا به خاطر خاصیت ضد تیروکسینی آن تداخل دارد.
• گیاه بادرنجبویه با مهار غلظت سروتونین با داروهای ضد افسردگی تداخل ایجاد می‌کند.
• بادرنجبویه ممکن است فشار داخل چشم را افزایش بدهد و همین باعث کاهش اثرات داروهای گلوکوم می‌شود.