در ســـال‌های اخـــیر استارت‌آپ‌ها در دنیا همچون بسیاری از کسب وکارها به واسطه همه گیری کرونا تغییر مسیر دادند. این بحران باعث شد، استارت‌آپ‌های جدیدی در حوزه خرده فروشی ظاهر شوند یا استارت‌آپ‌های شکل‌گرفته به گونه‌ای توسعه یابند که بتوانند با توجه به نیاز‌های روز مصرف‌کنندگان در هنگام کرونا خود را به گونه‌ای انطباق دهند که برای پایداری در بازار کسب وکار با چالش‌های کمتری مواجه شوند.
در این مسیر استارت‌آپ‌های ایرانی نیز تلاش کردند با شرایط جدید تغییر رویه دهند، اما هنوز بسیاری از آن‌ها نتوانستند به موفقیت قابل‌توجهی دست پیدا کنند.
در حال‌حاضر استارت‌آپ‌های ایرانی گذشته از کرونا با تحریم دست و پنجه نرم می‌کنند. در این شرایط مقاومت برای ورود استارت‌آپ‌ها به بورس معضلی دیگر برای آنهاست.
محققان موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی در جدیدترین گزارش خود درباره «جایگاه استارت‌آپ‌ها در جهان و ایران در بخش خرده‌فروشی» به اهمیت و ویژگی متمایز استارت‌آپ‌های برتر در صنعت خرده‌فروشی و تاثیرپذیری آن‌ها از یکی از چالش‌های پیش‌روی موجود یعنی کرونا، پرداخته است. این تحلیلگران با توجه به شرایط ناشی از این بحران، پنج پیشنهاد برای استارت‌آپ‌های ایرانی ارائه می‌دهند.
«تاکید بر ارزش آفرینی در ایجاد استارت‌آپ‌های نوین در حوزه خرده فروشی»، «اصلاح و بهبود زیرساخت‌های قانونی برای کمک به گسترش استارت‌آپ ها»، «لزوم حمایت دولت از استارت‌آپ‌ها در زمینه تامین مالی و دیگر موارد مرتبط با کسب وکارها»، «در نظر گرفتن یک دوره فعالیت آغازین کوتاه برای استارت‌آپ‌ها به صورت پایلوت» و «کمک به رقابتی‌شدن استارت‌آپ‌های کوچک» از جمله این پیشنهاد‌ها است.
در سال‌های اخیر با ورود بازیگران نوظهور در صنعت خرده فروشی تغییرات شگرفی در این حوزه بروز کرده است که شاید تا پیش از آن برای مصرف‌کنندگان و اعضای دخیل در شبکه توزیع کالا قابل‌تصور نبود.
امروزه استارت‌آپ‌ها از جمله بازیگرانی هستند که خرده‌فروشی را بازتعریف و بازمهندسی می‌کنند. این بازیگران جدید با استفاده از مدل کسب وکار منحصربه‌فرد خود که عمدتا مبتنی بر فناوری اطلاعات است و با اتخاذ شیوه‌های خلاقانه و انعطاف پذیر با توجه به نیاز‌های جدید و رو به تزاید مصرف کنندگان، صنعت خرده فروشی را متحول ساخته‌اند.
همچنان که همه گیری کرونا بسیاری از کسب و کارها، الگو‌های تجاری، مناسبات و رفتار مشتریان را دچار دگرگونی‌هایی کرده است، استارت‌آپ‌ها نیز از این قاعده مستثنی نبوده اند، به‌طوری‌که این بحران باعث شده که استارت‌آپ‌های جدیدی در حوزه خرده فروشی ظاهر شوند یا استارت‌آپ‌های شکل گرفته به گونه‌ای توسعه یابند که بتوانند با توجه به نیاز‌های روز مصرف‌کنندگان در هنگام کرونا خود را به گونه‌ای انطباق دهند که برای پایداری در بازار کسب وکار با چالش‌های کمتری مواجه شوند.
طبق آخرین گزارش شاخص جهانی نوآوری (۲۰۲۰) که توسط سازمان جهانی مالکیت فکری منتشر شده، ایران رتبه ۶۷ را در بین ۱۳۱ کشور کسب کرده است. درحالی‌که کشور در سال ۲۰۱۵ رتبه ۱۰۶ را به خود اختصاص داده بود.
این امر نشانگر رشد فزاینده شرکت‌های دانش بنیان و خلاق و به خصوص استارت‌آپ‌ها در چند سال اخیر در ایران است. از سوی دیگر همه گیری کرونا را می‌توان عاملی برای شتاب‌دادن به رشد این کسب و کارها و ایجاد فرصت‌های جدید برای ظهور ایده‌های نوآورانه، به خصوص در صنعت خرده فروشی دانست.
تحلیلگران موسسه بازرگانی برای ایجاد و گسترش استارت‌آپ‌ها در حوزه خرده‌فروشی با توجه به شرایط ناشی از بحران کرونا پنج پیشنهاد می‌دهند.
اولین پیشنهاد، «تاکید بر ارزش آفرینی در ایجاد استارت‌آپ‌های نوین در حوزه خرده فروشی» است. مهم‌ترین اقدام پیش از آغاز به فعالیت هر استارت‌آپ، خلق یک ایده و راه حل نو برای مسائل موجود، اطمینان از ارزش آفرینی آن ایده و ایجاد مزیت رقابتی برای کسب وکار است.
در همین ارتباط لازم است به‌جای الگو برداری صرف از مدل‌های جهانی یا داخلی، حمایت از ایده‌های نوین در این حوزه که برای اولین‌بار طراحی و به مرحله اجرا درمی‌آید نیز مدنظر برنامه ریزان و سیاستگذاران مربوطه قرار گیرد.
صاحبان استارت‌آپ‌ها باید به نیاز‌های جامعه ایرانی توجه نشان دهند تا بتوانند با خلاقیت خود رضایت مشتریان ایرانی را با توجه به دغدغه‌های ذهنی مصرف‌کننده برآورده کنند.
به‌طور مثال می‌توان به دغدغه انجام خرید‌های کیفی برای مصرف کننده ایرانی با توجه به مولفه‌های مهمی همچون استعلام از مشتری برای خرید کالای جایگزین در صورت نیاز اشاره کرد، زیرا در فروش آنلاین یا سیستم سفارش تلفنی یا تحویل کالا درب منزل تطابق کیفیت کالا با تقاضای مدنظر معمولا متاثر از عوامل فنی، فرهنگی و اجتماعی با ایراداتی مواجه است.
از سوی دیگر، صاحبان استارت‌آپ‌ها باید به چالش‌ها و عواملی که می‌تواند منجر به شکست آن‌ها شود نیز توجه داشته باشند. به‌عنوان مثال مسائلی همچون مشکلات تامین مالی (با توجه به هزینه‌های بالا و پیش بینی نشده این کسب وکارها)، بروز نارضایتی مشتریان (به دلیل مسائل لجستیکی و عدم‌تحویل به موقع کالا) و پیچیدگی‌ها و نامشخص‌بودن برخی ابعاد حقوقی فعالیت استارت‌آپ ها، از جمله ریسک‌های متصور برای این کسب وکارها هستند.
دومین پیشنهاد به «اصلاح و بهبود زیرساخت‌های قانونی برای کمک به گسترش استارت‌آپ ها» برمی‌گردد. در این رابطه ضروری است حمایت از حقوق مالکیت معنوی صاحبان استارت‌آپ‌ها در چارچوب قوانین و مقررات موجود یا مصوبات جدید مورد‌توجه قرار گیرد.همچنین ضروری است قانون تجارت الکترونیک و در صورت نیاز قانون نظام صنفی رایانه ای، بررسی شده و مطابق با مقتضیات و تحولات خرده فروشی آنلاین به روزآوری و تفاسیر جدید از آن صورت پذیرد.
سومین پیشنهاد، «لزوم حمایت دولت از استارت‌آپ‌ها در زمینه تامین مالی و دیگر موارد مرتبط با کسب وکارها» است: از آنجا که استارت‌آپ‌ها نیازمند سرمایه برای ایجاد، گسترش و تغییر مدل کسب وکار خود در شرایط مختلف و اخیرا در معرض وقوع بحران‌ها و ریسک‌های مختلف ازجمله شیوع کرونا هستند، لذا معرفی صندوق‌ها و بانک‌های عامل برای کمک مالی به آن‌ها ضروری است.
به‌نظر می‌رسد دولت می‌تواند در صورت لزوم راه حل‌های جدید تامین مالی برای آن‌ها طراحی کند. به‌طور مثال می‌توان از ظرفیت‌های صندوق نوآوری و شکوفایی برای حمایت از استارت‌آپ‌های خرده فروشی استفاده کرد.
علاوه بر این، استارت‌آپ‌های فین تک در صورت دستیابی به رشد و بلوغ مناسب می‌توانند به‌عنوان ابزار‌های نوین تامین مالی کسب وکارها از جمله استارت‌آپ‌های خرده فروشی عمل کنند.
هر چند فین تک‌ها در ایران هنوز به جایگاه واقعی خود نرسیده اند و با مشکلات مختلفی اعم از موانع رگولاتوری و تنظیم گری شبه انحصاری در خدمات قابل‌ارائه شاپرک و شتاب و... همچنین رقابت بانک‌ها و بازیگران سنتی حوزه مالی با فین تک‌ها به‌جای همکاری با آن‌ها مواجه هستند.
پیشنهاد چهارم به «در نظر گرفتن یک دوره فعالیت آغازین کوتاه برای استارت‌آپ‌ها به صورت پایلوت»، اختصاص دارد. از آنجاکه بسیاری از استارت‌آپ‌ها از جمله استارت‌آپ‌های فعال در حوزه خرده فروشی ممکن است با موفقیت روبه‌رو نشوند و در همان سال‌های ابتدایی ورشکست شوند، پیشنهاد می‌شود این کسب وکارها بتوانند به‌صورت موقت (اما قانونی) فعالیت کرده و در صورت لزوم بعد از حصول اطمینان از موفق‌بودن به صورت کاملا رسمی در نهاد‌ها و مراکز مربوطه ثبت شوند.البته این امر به‌منظور ایجاد و گسترش بی انضباطی نیست، بلکه اجازه‌دادن به استارت‌آپ‌ها صرفا برای تثبیت کسب وکار خود در بازار و جلب اعتماد مصرف کنندگان است.
آخرین پیشنهاد نیز به «کمک به رقابتی‌شدن استارت‌آپ‌های کوچک» برمی‌گردد. یکی از چالش‌های مهم استارت‌آپ ها، موضوع رقابت است که می‌تواند درباره مولفه‌هایی همچون قیمت‌ها، ارائه محصولات و حتی خدمات قابل ارائه به مشتری باشد.
در این ارتباط شاید بتوان راهکار‌هایی نظیر ترغیب استارت‌آپ‌های کوچک به ادغام با یکدیگر را مورد‌توجه قرار داد. امروزه موضوع تملک و ادغام برای افزایش قدرت رقابت، یکی از راهکار‌ها و روند‌های معمول افزایش قدرت حضور در بازار خصوصا در حوزه کسب وکار‌های آنلاین در کشور‌های مختلف جهان است.
دنیای استارت‌آپ‌ها
استارت‌آپ موسسه‌ای است که برای ایجاد یک کالا یا خدمت جدید در شرایط عدم‌قطعیت فراوان طراحی شده است. می‌توان گفت استارت‌آپ موسسه‌ای موقتی است که وظیفه آزمون فرضیه‌های مختلف را برای یافتن مدلی که بتواند از مخاطبان هدف خود کسب درآمد کرده و یک درآمد پایدار و تکرارشونده ایجاد کند را به عهده می‌گیرد.
در این رابطه، خلاقانه و نوآورانه‌بودن، ارزش آفرینی و ارائه راه حل نوین برای یک مساله لااقل در محیطی که استارت‌آپ قرار است فعالیت کند، مورد تاکید است.
اگرچه در تعریف استارت‌آپ بر این مساله تاکیدی وجود ندارد که حتما فعالیت آن در حوزه تکنولوژی یا فناوری اطلاعات باشد، اما به دلیل اینکه بسیاری از استارت‌آپ‌ها در سال‌های اخیر، حول این زمینه‌ها شکل گرفته اند، گاهی در تعریف این مدل کسب وکار به این مساله هم اشاره می‌شود که استارت‌آپ باید در حوزه فناوری‌های نوین فعال باشد.
البته مفهوم استارت‌آپ بیشتر در مراحل اولیه به آن قابل اطلاق است و در صورت بقا و دستیابی به درآمد پایدار و ورود رقبایی که فعالیت مشابهی را انجام می‌دهند، استارت‌آپ تبدیل به کسب وکار می‌شود. اگر بخواهیم به تفاوت استارت‌آپ با سایر کسب وکار‌های بپردازیم، باید بگویم کسب‌وکار‌های نوین ارزش‌آفرین هستند.
کسب وکاری که پایداری برای اعضای آن دغدغه است و فرصت‌جو است، اما فرصت‌طلب نیست. کسب وکاری که الزاما مقیاس پذیر نیست. اگرچه طبیعتا مقیاس پذیری برای آن مزیت و مطلوب است. کسب وکاری که عمدتا مبتنی بر فناوری‌های نوین باشد. کسب وکاری که هنوز دوران نوزادی و کودکی خود را طی می‌کند.
باید توجه داشت که کسب وکار‌های اینترنتی را نمی‌توان به صرف بهره گیری از ابزار‌های فناوری اطلاعات، معادل استارت‌آپ‌ها قلمداد کرد و این دو مفهوم یکسان نیستند.
تفاوت‌های استارت‌آپ‌ها و کسب وکار‌های اینترنتی در موارد کلیدی همچون مدل کسب وکار، انگیزه و اهداف تجاری، مقیاس پذیری و رشد، روش‌های تامین مالی و جذب سرمایه، تفاوت مسوولیت کارکنان، معیار پیشرفت استارت‌آپ‌ها و کسب وکارها و میزان ریسک و خطر‌پذیری است.
فعالیت استارت‌آپ ها، حوزه‌های بسیار متنوعی را پوشش می‌دهد، اما به برخی حوزه‌ها بیشتر و به برخی کمتر ورود شده است.
پنج حوزه اصلی فعالیت استارت‌آپ‌ها در جهان شامل فین تک (۱/ ۷درصد)، علوم زیستی و بهداشت (۸/ ۶درصد)، هوش‌مصنوعی (۵درصد)، بازی‌های رایانه‌ای (۷/ ۴درصد) و تبلیغات (۳/ ۳درصد) است. در ضمن آمریکا، هندوستان، انگلستان سه کشور برتر به لحاظ تعداد استارت‌آپ‌ها در جهان محسوب می‌شوند.
در بررسی استارت‌آپ‌های ایرانی، سه استارت‌آپ در حوزه خرده فروشی نسبت به بقیه فعالان این حوزه رویکرد و عملکردی متفاوتی را به‌دنبال بروز کرونا دنبال کردند.
یکی از این استارت‌آپ‌ها که ورود موثرش به بازار در سال ۱۳۹۹ بود یک پلت‌فرم برای خرید آنلاین از برخی خرده فروشان منتخب (اعم از فروشگاه‌های زنجیره‌ای و میادین میوه و تره بار) ایجاد کرد. ویژگی متمایزکننده و خلاقانه این استارت‌آپ، پرورش دستیاران خرید است که تا قبل از ورود این استارت‌آپ به بازار خرده‌فروشی این ایده توسط کسی در ایران مورد‌توجه قرار نگرفته بود.
دستیاران خرید آموزش‌های لازم را برای جمع آوری لیست خرید مشتریان دیده اند تا لیست خرید هر مشتری را به‌طور اختصاصی، با همان کیفیت (یا حداقل نزدیک به کیفیت مدنظر مشتری) و دقتی که با سلیقه مشتری انطباق دارد برای وی جمع آوری کنند.
این شیوه، اشکالات سیستم‌های خرید آنلاین یا سفارشات تلفنی تحویل درب منزل را که ممکن است بعضا نوع و کیفیت محصولات و سلیقه مشتری در نظر گرفته نشود را پوشش داده و برطرف می‌کند.
کاربر می‌تواند از طریق این اپلیکیشن، فروشگاه‌های زنجیره‌ای و میادین میوه و تره بار نزدیک به مکان خود را مشاهده کرده و اقلام مدنظر را در بازه زمانی دلخواه ثبت کند.
بعد از ثبت خرید، دستیار خرید سفارشات را مطابق با لیست خرید جمع آوری و تحویل پیک می‌دهد تا در کمترین زمان (ظاهرا حدود دو ساعت) به‌دست مشتری برساند.
در کنار این اپلیکیشن، یکی از سوپراپلیکیشن‌های ایرانی به‌دنبال شیوع کرونا قابلیت خرید آنلاین میوه، سبزی، صیفی و محصولات پروتئینی را از میادین میوه و تره بار به شبکه خود اضافه کرد.
در واقع با توجه به اینکه این اپلیکیشن از ضریب نفوذ بالایی برخوردار بود، با همکاری میادین شهرداری تهران، تصمیم بر آن شد امکان خرید آنلاین میوه و سبزی و پروتئین با قیمت مصوب میوه و تره بار برای کاربران آن ایجاد شود.
البته این همکاری برای ایجاد اصلاحات و تغییراتی متوقف شده است. شایان ذکر است سهم فروش آنلاین از میادین میوه و تره بار تهران حدود ۵درصد از کل فروش میادین را شامل می‌گردد؛ به بیان دیگر هنوز غلبه با خرید‌های فیزیکی است.
یکی دیگر از فعالیت‌های استارت آپی مهم مربوط به برنامه ظهور فروشگاه‌هایی با مدل خرید حجمی در تهران از طریق خرید از ویترین یا نمایشگاه‌مجازی است. در سال گذشته یکی از برند‌های معروف فروشگاهی به تازگی برنامه‌ای برای فروش حجمی کالا‌های مصرفی پرگردش با مدل B ۲ C طراحی کرده است که قصد دارد در تهران به صورت پایلوت این اقلام را به صورت عرضه در نمایشگاه‌مجازی بفروش برساند.
در این استارت‌آپ، مشتری به‌صورت حضوری به نمایشگاه مراجعه می‌کند و پس از خرید از ویترین و پرداخت وجه به‌صورت اینترنتی (یا اپلیکشن فروشگاهی)، کارکنان سفارش وی را از انبار فروشگاه که در یکی از طبقات مثلا زیرزمین است با سرعت آماده‌سازی کرده و به وی تحویل می‌دهند یا به محل مدنظر مشتری ارسال می‌کند.
آنچه این الگو را از سایر خرده فروشان در ایران متمایز خواهد کرد، خرید حجمی کالا با قیمت مناسب‌تر نسبت به سطح شهر است. البته مشابه این الگو در ایستگاه‌های متروی کره‌جنوبی توسط فروشگاه‌های تسکو (متعلق به کشور انگلیس) و با برند هوم پلاس نیز درحال فعالیت است.
بدین صورت که بیلبورد‌های بزرگی نصب شده اند که روی آن تنها عکس محصول و یک بارکد ماتریسی برای سفارش، الصاق شده است. البته به لحاظ فضای نمایشگاهی مدل جدید ایرانی تفاوت‌های زیادی با آن دارد و نیازمند نمایشگاه‌مجازی و انبار متصل یا مرتبط به آن در همان نقطه است.
امروز تنها ۴ تا ۵ سال از شکل گیری مهم‌ترین استارت‌آپ‌های برتر صنعت خرده‌فروشی در سال ۲۰۲۰ می‌گذرد. این استارآپ‌ها با اتخاذ راهبرد یا رویکرد منحصر به فرد یا به نسبت خاص از سایر رقبا متمایز شدند.
درضمن همه این‌ها معرفی یک راهبرد یا روش خلاقانه در یک حوزه مشخص را در خرده فروشی خود در دستور کار دارند. به‌طور مثال استارت‌آپ‌هایی نظیر «بولتن» به وفادارسازی مشتریان به‌نام‌های تجاری، «بارو» به کاهش هزینه‌های لجستیکی با مهندسی معکوس، «فارم استد» به کیفیت بالا و کاهش ضایعات غذایی؛ «اسنو» به بسته بندی قابل بازیافت و «نیبرهودگودز» به انعطاف پذیری و ارائه محصولات متنوع مطابق با زیست بوم، معروف هستند.
از جمله دیگر حوزه‌های فعالیت استارت‌آپ‌ها درحوزه خرده فروشی در جهان، می‌توان به استارت‌آپ‌های تحت‌عنوان ریتیل‌تک اشاره کرد که ماموریت آن‌ها ارائه خدمات و امکانات فناورانه به شرکت‌های خرده فروشی است.
از مهم‌ترین زمینه‌های فعالیت این استارت‌آپ‌ها در سال۲۰۲۰ می‌توان به پلت‌فرم‌های تجارت الکترونیک، راه حل‌های پرداخت آنلاین، راه حل‌های فناورانه عملیات فروشگاهی و تحلیل کسب وکار (مبتنی بر روبات ها، واقعیت‌مجازی، واقعیت افزوده، هوش‌مصنوعی و...)، پردازش و تحویل سفارشات به صورت روباتیک و مدیریت موجودی اشاره کرد.