در هفته ای که گذشت در استانبول کنفرانسی تحت عنوان "دین، مدرنیته و سنت" با حضور سید حسین نصر، متفکر ایرانی و پروفسور هاروی کوکس، متکلم مسیحی و استاد الهیات دانشگاه هاروارد برگزارشد.
هماهنگ کننده و مجری برنامه دکتر ابراهیم کالین، از شاگردان و علاقمندان استاد نصر بود.
دکتر ابراهیم کالین در ابتدا توضیحاتی را درباره موضوع این نشست ارائه داد. او با بیان این که دین کهن ترین و ریشه دارترین سنت است و مدرنیته نحوه زندگی امروزین ما را بروز می دهد به طرح سه سوال پرداخت:
- اوضاع و جایگاه دین مخصوصا اسلام و مسیحیت در قرن بیست و یکم کجا و چگونه است؟
- تاثیر مدرنیته بر ادیان تا چه میزان است؟
- آینده ادیان در ارتباط با مدرنیته چگونه است و چگونه باید باشد؟
سید حسین نصر ابتدا شروع به سخن کرد و کوشید به سوال های مطرح شده پاسخ دهد.
او گفت: دلیل موضع گیری ها و تهاجماتی که در آمریکا و اروپا یا در بعدی محدودتر، در کشورهای انگلیسی زبان نسبت به اسلام وجود دارد، گسترش ارزش های دینی است، این امر چنان وسعت و مقبولیتی یافته که موجب راه یافتن تعبیری چون "اسلام هراسی" حتی به فرهنگ لغت ها شده است.
دکتر نصر ادامه داد: گسترش و ارتقای جایگاه دین به این معنی است که دوره مدرنیسم در حال رسیدن به مراحل پایانی خود است. بشر همه نظام های فکری برآمده از مدرنیسم را که با نادیده گرفتن دین، درصدد تاسیس نظامی جهانی بوده اند، آزموده و بر عدم موفقیت شان صحه گذاشته است. آشکارترین نمونه برای مشاهده عدم موفقیت مدرنیته، خود جوامع اسلامی هستند؛ اسلام اجازه ظهور مدرنیست ها و آته ایست ها را چنان که در اروپا یا جوامع مسیحی هست، نمی دهد. این به آن معناست که اسلام از زخم هایی که مسیحیت با تولد مدرنیسم و فتح چهارگوشه جهان متحمل شد، در امان مانده است.
این متفکر جهان اسلام همچنین گفت: البته در این مسیر بسیاری از جوامع مسلمان سکولاریزه یا غربزده شده اند. واین حقیقت را نمی توان نادیده گرفت اما گروه هایی از اندیشمندان مسلمان زیر تاثیر مدرنیته تربیت یافتند و مجموعه افکاری پدید آمد که فاقد زیربنای اسلامی بود، مدت های مدید اروپا یا در معنایی گسترده تر، غرب، بهشتی در دوردستها تصور می شد اما گذر زمان نشان داد که این اندیشه نیز محکوم به تغییر بوده است.
سید حسن نصر تصرح کرد: مسلمان ها با دیدن غربی هایی که در جنگ جهانی دوم، یکدیگر را به طرز وحشیانه ای به قتل می رساندند به این نتیجه رسیدند که تصویر بهشتی غرب خدشه پذیر است. به این ترتیب روند غربگرایی در جوامع اسلامی، به شکل حیرت انگیزی در میانه راه متوقف شد. زمانی که مدرنیسم در اروپا به پایان کار خود نزدیک می شد، پست مدرنیسم جای آن را گرفت اما آن چه پست مدرنیسم قرار بود به ارمغان بیاورد نیز چیز جدید و بدیعی نبود. زیرا این جریان در مناطقی چون فرانسه و انگلستان نشو و نما می یافت؛ مناطقی که خاستگاه مدرنیسم بوده اند.
وی افزود: علم و تکنولوژی به عنوان الهه های مدرنیسم نتوانستند به پرسش های بشریت پاسخ لازم را بدهند و این در واقع پایان کار مدرنیسم بود. قطعا جایی از کار می لنگید و علم و تکنولوژی یارای برطرف کردن آن را نداشتند که هیچ، بلکه موجب خطاهای متعددی نیز می شدند.
این استاد دانشگاه هاروارد با بیان اینکه خسران مداوم جهان، نابودی محیط زیست، و تخریب موازنه های طبیعی شواهدی بر این مدعا بوده اند، ادامه داد: اما در باره آینده؛ مسلمانان هیچ گاه بدون ذکر "انشاالله" درباره آینده سخن نمی گویند. ادراک مدرن غرب بر "تسلیمیتی ناقص" استوار است و آن چه مورد نظر ماست با "سرنوشت گرایی مطلق" تفاوت دارد.
دکتر نصر گفت: باید دید چه میزان از قول های داده شده مدرنیست ها تحقق یافته است؟ من فکر می کنم دین و ایمان در آینده از بین نمی روند. در آینده دانسته خواهد شد که مکانیزم های تولید شده به دست انسان، جوابگوی مسائل انسان نیست و لذا انسان ها با توان و شتاب بیشتری به سوی دین روی خواهند آورد و خواهند دانست که کاملترین و بهترین پاسخ ها را در آموزه های اسلامی می توان جستجو کرد.
او یادآور شد: طولی نمی کشد که رخوت اندیشه اسلامی که ریشه اش را در چند دهه پیش می توان سراغ یافت، به پایان می رسد و انسان ها به مطالعه و تفکر و کار بیشتر روی خواهند آورد. روشنفکران به این حقیقت پی خواهند برد که شرط بقای جوامع در آینده، همزیستی در صلح و آرامش است.
پس از این سخنان سید حسین نصر سخنان خود را به پایان برد و در میان تشویق حضار در جای خود قرار گرفت.
پس از این متفکر ایرانی، هاروی کوکس پشت تریبون رفت.
او پس از آن که از برگزارکنندگان این نشست تشکر کرد گفت: "سعی کردم در سخنان دکتر نصر نکاتی را برای نقد بیابم اما نتوانستم."
او سپس به ادامه مباحثی پرداخت که دکتر نصر طرح کرده بود.
کوکس گفت: عده ای معتقدند بین مدرنیسم و اعتقاد دینی ضدیت هست. یعنی این دو نمی توانند با هم زیست کنند. با بررسی مستقل مدرنیسم، من گمان می کنم نمی توان ضدیت آن با دین را نتیجه گرفت. ما اصولا نمی توانیم برای مدرنیسم که هنوز به حیات خود ادامه می دهد، تعریف واحدی ارائه کنیم.
این متکلم مسیحی با تاکید بر اینکه در مکان ها و زمان های گوناگون، برداشت های مختلفی از مدرنیسم ظهور و بروز داشته است، اظهار داشت: مدرنیسم در آغاز با تحولات تکنولوژیک در اروپا شکل گرفت و در آن برهه دنبال نوعی روشنگری کاملا مستقل از دین بود اما مرحله مذکور که در آمریکا با مطرح شدن "تامین حقوق اساسی" انسان ها تقارن یافت ریشه در دین داشت؛ مردم از رهبران و پیش قراولان این حرکت مانند پیامبران نام می بردند، بنابراین باید گفت مدرنیسم در تجربه آمریکا، بی دین نیست.
وی با بیان مثالی درصدد روشن تر کردن نظراتش برآمد و ادامه داد: در هاروارد یکی از دانشجویانم که در شرف فارغ التحصیلی بود نزدم آمد و اظهار علاقمندی کرد در یکی از دروس مربوط به ادیان شرکت کند. دلیل این امر را از او پرسیدم. گفت یکی از هم اتاقی هایم در خوابگاه، بودیست است، نامزدم یهودی است و دوست یکی از دوستانم نیز مسلمان؛ تصمیم گرفته ام در این شرایط، اطلاعات دینی ام را تقویت کنم.
کوکس خطاب به حضار گفت: این مثال ساده تاثیر دین بر زندگی روزمره را نشان می دهد و همزیستی ادیان به جای برخورد آن ها را به نمایش می گذارد. لذا نمی توان تعریف واحدی از مدرنیسم ارائه داد و به این باور رسید که مدرنیسم شکلی واحد دارد و ما را به نتیجه واحدی نیز رهنمون می شود.
او ادامه داد: برای نمونه شما به ملی گرایی به عنوان یکی از ماندگارترین و تاثیرگذارترین نتایج مدرنیسم توجه کنید. واضح است که ملی گرایی نتوانسته به انسان امروز پاسخ های تاثیرگذار و ماندگار بدهد. اگر در شهرتان به دلیل ریخته شدن پسماندها و زباله های شیمیایی به رودخانه، سواحل رودخانه یا دریاچه را آلوده ببینید و حیوانات و گیاهان را مشاهده کنید که در حال نابودی هستند، قطعا در پی تفکیک ملیت مردم آن شهر برنخواهید آمد. زیرا همه دارای یک درد مشترک هستید و آن چه اهمیت دارد نیز همین است.
استاد الهیات دانشگاه هاروارد افزود: مدرنیسم در مسایل مربوط به علم و تکنولوژی نیز همان طور که دکتر نصر فرمودند، در ارائه پاسخ های لازم ناتوان بوده است. علم و تکنولوژی را می توان به عنوان وسیله و مددکار به کار گرفت اما زمانی که همه چیز تحت سیطره و کنترل تکنولوژی درآید باید بدانیم که خطر آغاز شده است.
کوکس در خصوص نگاهش به آینده این موضوع نیز گفت: در باره آینده من معتقدم با توجه به دو نمونه ای که بیان کردم، انسان ها به نقایص و عدم موفقیت های مدرنیسم پی برده، به سوی دین متمایل خواهند گشت و این امر نیز موجب رواج آرامش، صلح و آشتی، و تامین سلامت طبیعت خواهد شد.
وی در ادامه گفت: دربرابر غرب بی دین، مسیحیت در مناطق مختلفی گسترش خواهد یافت. جوامعی که با ایمانی خالص مسیحیت را پذیرفته اند و نمی خواهند تحت سیطره ابرقدرت ها زندگی کنند، به دلیل درک درست شان از دین، با صاحبان ادیان دیگر همزیستی مسالمت آمیزی خواهند داشت و راه های تداوم چنین حیاتی را خواهند یافت. اصولا برداشت از دین تغییر خواهد کرد.
این متکلم مسیحی تاکید کرد: دین در آینده عامل اتحاد و همبستگی انسان ها می شود نه عامل تفرقه و جدایی. لازمه این امر البته گسترش دینی همچون مسیحیت از راه های مسالمت آمیز است نه همچون گذشته به شیوه های قهرآمیز و به زور و جنگ. در نتیجه در آینده، ملت هایی را خواهیم داشت که نه فقط یکدیگر را تحمل می کنند که از هم یاد می گیرند.
پس از پایان سخنان خوشبینانه و اوپتیمیستی پروفسور هاروی کوکس، دکتر نصر در توضیحی گفت: تاثیر قدرت های غربی در مسیحی کردن آن دسته از جوامع بیرون از غرب جغرافیایی را قطعا در این میان نمی توان نادیده گرفت، زیرا اغلب این گونه جوامع – به عنوان نمونه آفریقا – با فقر دست به گریبان بوده اند و مسیحی شدن به معنای برخورداری آن ها از لوازم مادی بوده، یا مثلا به مسیحیتی که در کره هست توجه فرمایید که تا چه حد با جنبه لادینی مدرنیسم در آن منطقه تطابق یافته است.
همایش دین، مدرنیته و سنت پس از این سخنان با قدردانی و سپاسگزاری دست اندرکاران و اهدای کتاب به میهمانان به اتمام رسید.