رضا سعیدی‌فیروزآبادی*؛ کتاب «بحران نفت در ایران» اثر جدیدی است از «اروند آبراهامیان»، استاد تاریخ دانشگاه شهر نیویورک که اخیرا به چاپ رسیده است. این اثر با توجه با اسناد وزارت خارجه آمریکا درباره کودتای ۲۸ مرداد که در سال ۲۰۱۷ آزاد شده، به رشته تحریر درآمده است.
اگرچه درباره نقش دولت ایالات متحده در کودتای ۲۸ مرداد کتب بسیاری نوشته شده است؛ ولی این اسناد حاوی نکات و جزئیات جدیدی است. این اسناد نشان می‌دهد که شرکت‌های نفتی و به تبع آنان دستگاه دیپلماسی آمریکا در انگلستان به‌هیچ‌وجه حاضر به مصالحه با دولت دکتر مصدق در زمینه ملی‌شدن نفت نبودند. هرچند آنان حاضر شدند که به طور صوری ملی‌شدن نفت ایران را بپذیرند؛ ولی در عمل خواستار آن بودند که صنعت نفت ایران کما فی‌السابق به دست آنان اداره شده و در عمل نقشی به ایران داده نشود.
دلیل اصلی آنان این بود که هرگونه مصالحه با ایران، باعث خواهد شد کشور‌های دیگر نیز راه ایران را رفته و کنترل بازار جهانی نفت از دست آنان خارج شود. برخی از دیپلمات‌های انگلیسی و آمریکایی اصرار می‌ورزیدند که حتی اگر ایران به دامان بلوک شرق بیفتد، نباید با ایران مصالحه کرد؛ زیرا این امر کل صنعت نفت دنیا را به خطر خواهد انداخت.
نکته دیگر آنکه آمریکا و انگلیس به‌شدت از همراهی‌نکردن شاه در برکناری یا همراهی او با کودتا از او انتقاد می‌کنند. به گفته آنان، شاه معتقد بود که به علت محبوبیت دکتر مصدق تنها از طریق اقدام مجلس می‌شود او را برکنار کرد. آنان شکست قوام و ۳۰ تیر را به علت همکاری‌نکردن شاه با او می‌دانند؛ به طوری که بعد از قضیه ۳۰ تیر، سفیر آمریکا (هندرسون)، به طور مستقیم به شاه می‌گوید که در صورت همکاری‌نکردن او با کودتا، آمریکا از جانشینی علیرضا، برادر شاه، به جای او حمایت خواهد کرد.
نکته جالب دیگر این اسناد، اشاره به نقش دستگاه جاسوسی انگلستان (ام‌آی ۶) در کودتا است. جالب اینکه در این اسناد ذکر شده است که در سال ۱۹۷۸، انگلستان از آمریکا رسما درخواست می‌کند که این اسناد به نقش انگلستان در کودتای ۲۸ مرداد اشاره نکند؛ به طوری که در هزار صفحه سند آزادشده، حدود صد خط آن حذف شده است.
از نکات جالب دیگر اسناد ارائه‌شده در این کتاب، طرح نقشه کودتا معروف به آژاکس است. این طرح نتیجه تلفیق طرح دستگاه جاسوسی آمریکا (سیا) و انگلستان (ام‌آی ۶) است که شامل چهار بخش است: ۱- تطمیع و دادن رشوه به مخالفان دکتر مصدق و مطبوعات وابسته به آنان در حمله به سیاست‌های دولت و شخص دکتر مصدق.
۲- اخلال در اقتصاد ایران با تحریم نفتی، هرچند به علت اینکه صدور نفت در آن زمان حدود ۱۰ درصد تولید ناخالص ملی را تشکیل می‌داد، چندان مؤثر واقع نشد. ۳- تهدید شاه برای همراهی او با کودتا. ۴- عملیات کودتا برای استفاده از واحد‌های ارتش در تهران و خارج پایتخت و سازمان‌دهی نیروی سرکوبگر خیابانی. جالب اینکه نقش ام‌آی ۶ در به راه انداختن نیرو‌های سرکوبگر میدانی و شرکت در قتل افشار طوس (رئیس شهربانی) در این زمینه بسیار اساسی است.
از اسناد جالب دیگر این کتاب، حمایت مالی سیا از مخالفان دکتر مصدق، به‌ویژه همراهان اسبق او است. نکته دیگر اینکه در این اسناد اشاره شده است که حزب توده قدرت چندانی در براندازی دولت ندارد؛ هرچند که آمریکا و انگلیس سعی می‌کنند با ایجاد وحشت باعث همراهی مخالفان دکتر مصدق با کودتاگران شوند. براساس این اسناد، آبراهامیان تخمین می‌زند که سیا در حدود یک‌میلیون دلار و ام‌آی۶ حدود ۷۰۰ هزار پوند برای کودتا هزینه کرده باشند.
آبراهامیان علاوه بر این اسناد گاهی به خطرات افراد سیاسی آن دوران اشاراتی دارد و گاهی نیز تحلیل‌های خود را بر آن افزوده است. هرچند بعد از حدود ۷۰ سال از کودتای ۲۸ مرداد بسیاری از اسرار آن گفته شده است؛ ولی هنوز نکات مبهم بسیاری نیز وجود دارد که آبراهامیان براساس این اسناد برخی از آنان را توضیح می‌دهد. خواندن این کتاب را به همه ایران‌دوستان علاقه‌مند به تاریخ این سرزمین توصیه می‌کنم. پاینده باد ایران.
*جراح پیوند - رئیس بخش پیوند اعضای دانشگاه ایالتی نیویورک
منبع: روزنامه شرق