در امتداد ۱۶۰ کیلومتر بین «حلبچه» در کردستان عراق تا شهر «مقدادیه» از توابع استان دیاله در شمال شرقی عراق در جوار مرز‌های جمهوری اسلامی ایران، گروه‌های افراط گرا سال‌ها است با وجود عملیات مختلف امنیتی نیرو‌های مسلح عراقی همچنان در این منطقه فعال هستند.
به گزارش ایرنا، این محور که مناطق «دربندی خان»، «کلار»، «خانقین»، «نفتخانه»، «جلولاء»، «قره تپه»، «دریاچه حمرین» و «السعدیه» را دربرگرفته و چند گذرگاه مرزی از جمله گذرگاه‌های مهم «منذریه» (خسروی) و «پرویزخان» در آن واقع شده، دیرگاهی است که به مرتع فعالیت گروه‌های تروریستی و جریان‌های رادیکال تبدیل شده است.
به اعتقاد صاحب نظران برخلاف مناطق عرب سنی نشین عراق که افراط گرایی از داخل گروه‌های «سلفی» با گرایش «وهابیت تکفیری» نشات می‌گیرد در حلبچه و تقریبا عموم کردستان عراق، منشاء افراط گرایی از گروه‌های «صوفی گرایانه ای» مانند طریقت «نقشبندیه» یا متاثر از تفکرات «اخوان المسلمین» است که به نام‌های موسوم به «سپاه قرآن» و «جند الاسلام» در سنوات گذشته تجلی یافته است.
ناامن شدن نوار مرزی عراق با جمهوری اسلامی ایران در واقع با اشغال نیرو‌های آمریکایی در ۲۰۰۳ آغاز شد، در آن زمان گروه‌های افراط گرای زیر مجموعه «القاعده» از جمله گروه موسوم به «توحید و جهاد» (ابومصعب الزرقاوی) به طور ویژه در استان مرزی دیاله (جنوب کردستان عراق) فعال بودند.
درهمان زمان گزارش‌هایی وجود داشت که آمریکا با هول دادن گروه‌های تروریستی به سمت مرز‌های ایران در استان دیاله، می‌کوشد این گروه‌ها را به داخل ایران روانه کند تا به این ترتیب ناامنی را در کشور دامن بزند.
هوشیاری به موقع نیرو‌های مرزبانی جمهوری اسلامی ایران در طول نوار مرزی در طول این سال‌ها جلوی نفوذ گروه‌های تروریستی را به داخل ایران در حوزه مرزی استان دیاله (شرق عراق) گرفت و این نقشه شوم آمریکایی‌ها را خنثی کرد.
آمریکا با توجه به اینکه کردستان عراق یکی از مناطق مهم حوزه نفوذش محسوب می‌شود، بسیار کوشید تا این منطقه از عراق به تروریسم و افراط گرایی آلوده نشود، اما با وجود همه تلاش‌هایی که در این راستا داشته، افراط گرایی و تروریسم به داخل کردستان عراق تسری یافت که بارزترین تجلی این وضعیت در جریان ظهور داعش در ۲۰۱۴ و پیوستن تعداد زیادی از اهالی کردستان عراق به این تشکل تروریستی، اتفاق افتاد.
آنچه در این تحول - به اعتقاد صاحب نظران - حائز اهمیت است اینکه گروه‌های صوفی گرای رادیکال کرد توانستند با گروه تروریستی داعش متاثر از افکار وهابیت و سلفی گر‌ها نزدیک شوند و دو گروه با وجود اختلاف نظر‌های شدید دینی و فقهی، اما در بحث افراط گرایی با همدیگر همکاری کردند که نمونه آن گروه‌های موسوم به «پرچم‌های سفید» یا «سفیانی ها» هستند.
این اعتقاد وجود دارد که:
- گسترش فساد اقتصادی و فقر در کردستان عراق
- دوره طولانی مدت از حاکمیت احزاب حاکم در این منطقه
- ناکامی‌های سیاسی و اقتصادی هیات حاکمه
- نشر فرهنگ ابتذال غربی، الحادی و انحراف در بین جوانان کرد عراقی
- وضعیت جغرافیایی منطقه از حیث وجود مناطق کوهستانی صعب العبور، غار‌های طبیعی مانند ارتفاعات «بمو» در حلبچه که گاهی از آن به «قندهار عراق» یاد می‌شود
- نارضایتی عمومی از احزاب حاکم در اقلیم که در سال‌های اخیر در قالب اعتراضات اجتماعی خشونت آمیز که به طور ویژه در استان سلیمانیه و مناطق حلبچه و کلار اتفاق افتاد تشکل‌های دینی کرد را به سمت افراط گرایی علیه وضع موجود سوق داده و از این وضعیت داعش برای نزدیک شدن به این گروه‌ها بهره برده و توانسته است در کردستان عراق نفوذ کند.
وزارت اوقاف و امور دینی اقلیم کردستان عراق در سال ۲۰۱۴ (همزمان با ظهور داعش در عراق) در گزارشی اعلام کرد که ۵۰۰ شهروند کرد عراقی به تشکیلات تروریستی داعش پیوسته و تعدادی از آن‌ها در درگیری‌ها در صفوف این گروه تروریستی در عراق و سوریه به هلاکت رسیدند.
کارشناسان معتقدند که سیاست‌های آمریکا برای انتقال تروریست‌ها از طریق مرز دیاله به داخل ایران باعث شده است که مناطق کوهستانی و ناهمواره استان دیاله تبدیل به پناهگاهی برای این گروه‌ها شده و اینک این گروه‌ها برخلاف انتظار آمریکا، نفوذ خود را به کردستان عراق از طریق کلار و حلبچه گسترش بخشیده اند.
گرچه نام حلبچه با بمباران شیمیایی ۱۹۸۸ رژیم صدام و کشته شدن پنج هزار انسان بیگناه گره خورده، اما یک روی دیگر این منطقه از نظر صاحب نظران، مستعد بودن برای افراط گرایی است.
در کتاب «تشکیلات گروه تروریستی داعش (جلد دوم)» (چاپ ۲۰۱۸) متعلق به انتشارات مرکز عربی پژوهش‌ها و مطالعات راهبردی، درباره سابقه تاریخی افراط گرایی در حلبچه آمده است: «از اواخر دهه ۵۰ قرن گذشته کردستان عراق به ویژه منطقه حلبچه پایگاه اسلام سیاسی کرد‌ها بوده است.»
طبق این گزارش، بعد از کودتای ۱۹۵۸ (عبدالکریم قاسم)، شعبه «اخوان المسلمین» از کرکوک به سمت سلیمانیه و سپس حلبچه امتداد یافت و باعث شد تا حلبچه در طول این سال‌ها به پایگاه مدارس اسلامی و فقهی تبدیل شود.
این کتاب افزوده است که حلبچه به دلیل واقع شدن بین دو محدوده سنی نشین (داخل کردستان عراق) و شیعی نشین (داخل ایران و مناطق شیعه نشین عراق) و وجود دو روستای «بیاره» و «تویله» (پایگاه سابق انصار الاسلام)، جریان «نقشبندیه» در آن فعال شود.
جریان نقشبندیه یک جریان صوفی گرایانه است که در نتیجه نفوذ سرکرده‌های سابق حزب منحله بعث (مانند عزت الدوری معاون سابق صدام دیکتاتور عراق) در آن، در سال‌های اخیر به سمت همکاری با گروه‌های تروریستی القاعده و داعش سوق یافته است.
«رشید خیون» پژوهشگر معروف عراقی در یادداشتی در ۲۴ فوریه ۲۰۲۱ (ششم اسفند ۹۹) در سایت روزنامه «الاتحاد» امارات متحده عربی در این خصوص گفته است: حلبچه قبل از این که در ۲۰۱۳ تبدیل به استان شود، یکی از پایگاه‌های فعالیت احزاب اسلامگرای کرد به شمار می‌رفت.
لازم به ذکر است، گرچه دولت عراق با تبدیل شدن حلبچه با استان موافقت کرده، اما هنوز پارلمان این کشور با این درخواست اعلام موافقت نکرده است.
این پژوهشگر عراقی در این یادداشت با عنوان «هشدار از امارت اسلامی در حلبچه» گفته است که فعالیت اسلام سیاسی از ۱۹۸۷ به رهبری ملا «عثمان عبدالعزیز» در حلبچه آغاز شد و «سپاه قران» به عنوان شاخه نظامی «جنبش اسلامی کردستان عراق» در این راستا شکل گرفت.
به گفته وی، فعالیت گروه‌های اسلام سیاسی کردستان عراق علاوه بر حلبچه در مناطق تابعه آن از جمله «بیاره»، «کولب» و «خورمال» نیز شکل گرفت.
رشید خیون ادامه می‌دهد که حلبچه به عنوان شهرستان تابع استان سلیمانیه، بعد از سال ۲۰۰۰، به صورت یک امارت اسلامی مستقل از سلیمانیه عمل می‌کرد.
وی با اشاره به قضیه «حجاب اجباری یک هزار و ۳۵۷» دختر در حلبچه به ادعای رسیدن به سن تکلیف در ۱۲ فوریه گذشته (۲۴ بهمن ۹۹) گفت که به نظر می‌رسد این اقدام با حمایت ترکیه برای بهره برداری از حلبچه به عنوان یکی از کانون‌های اسلامی در شمال عراق انجام شده و هدف آن، تشدید افراط گرایی و تبدیل کردن آن به «قندهار جدید» است.
او جشنواره سن تکایف و شیوه‌ای که دختران در آن ظاهر شدند را کار «اخوان المسلمین» دانست و افزود که هدف احیای مجدد سپاه قران و «جند الاسلام» است، زیرا همانطور که افغانستان در برابر طالبان و القاعده مصونیت ندارد، حلبچه نیز در برابر این جریان‌های رادیکالی فاقد مصونیت است.
این درحالی است که برخی به دلیل برگزاری این مراسم همزمان با چهل و دومین سال پیروزی انقلاب اسلامی ایران به اشتباه ادعا کرده بودند که برنامه تکلیف دختران حلبچه با همکاری جمهوری اسلامی ایران انجام شده و ایران درصدد توسعه نفوذش در مناطق کردستان عراق است.
جشنواره سن تکلیف در حلبچه در واقع برای ششمین سال متوالی است که برگزار می‌شود و نهاد خیریه «ارتقا دانش آموزی کردستان عراق» وابسته به حزب «اتحاد اسلامی کردستان عراق» هرساله این جشنواره را برگزار می‌کند.
این نهاد خیریه چند روز بعد، مراسم مشابهی در «کلار» برگزار کرد، اما به دلیل اینکه تعداد شرکت کنندگان در حلبچه امسال بسیار بالا بود در سطح رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی با واکنش‌های نسبتا گسترده تری مواجه شد.
یک کارشناس کٌرد عراقی تاکید کرد که محدوده جغرافیایی واقع شده بین کلار و حلبچه از حیث تاریخی یکی از اماکن مهم افراط گرایی در کردستان عراق به شمار می‌رود.
«حیدر البرزانچی» افزود که این محدود که منطقه صعب العبور و کوهستانی «دربندیخان» در آن واقع شده همواره جزو مناطق افراط گرایی است و این افراط گرایی از طریق مساجد موجود در منطقه در بین مردم تبلیغ می‌شود.
به اعتقاد او، منطقه مزبور که هم مرز با جمهوری اسلامی ایران است: هر از گاهی افراط گرایی در آن شکل می‌گیرد و در وقت حاضر به دلیل اعتراضات به وضع نابسامان اقتصادی و فساد هیات حاکمه در کردستان عراق، شرایط ایده آلی برای شکل گیری این رویکرد فراهم آمده است.
به اعتقاد کارشناسان، هدف از حضور آمریکا در شرق کردستان عراق، رصد کردن تحرکات نظامی و برنامه موشکی جمهوری اسلامی ایران و حمایت از گروه‌های افراط گرای منطقه برای ایجاد ناامنی در داخل ایران است.
در سال ۲۰۰۸ نیز دولت اقلیم کردستان عراق از احداث یک پایگاه هوایی با حمایت آمریکا خبر داد که احداث آن به یک شرکت آمریکایی سپرده شده بود.
درهمان زمان بسیاری از رسانه ها، احداث این فرودگاه را برای رصد کردن ایران توسط آمریکا دانستند.
آمریکا بعد از اشغال عراق همواره نشان داده که علاقه‌مند به ایجاد پایگاه‌ها و تاسیسات نظامی در جوار مرز‌های شرقی عراق است و در طول سال‌های گذشته در این راستا یک پایگاه نظامی نیز در حلبچه ایجاد کرد.
برخی گزارش‌ها حاکی است که آمریکا در هشتم ماه می ۲۰۲۰ (۱۹ اردیبهشت ماه ۹۹) نیرو‌های نظامی خود را از این پایگاه بیرون کشیده است.
البرزانچی کارشناس کرد عراقی در این خصوص گفت، با توجه به اینکه برهه کنونی بهترین دوره نشاط و فعالیت مجدد گروه‌های افراط گرا در شرق کردستان عراق است، برخی سازمان‌های بین المللی تحت پوشش نهاد‌های خیریه غیر دولتی حمایت‌های خود را از این گروه‌ها آغاز کرده اند.
وی ادامه داد که اغلب این نهادها، آمریکایی و اروپایی هستند و هدف مدیریت افراط گرایی در منطقه شرق کردستان عراق است.
بعد از طرح ناکام همه پرسی استقلال کردستان عراق در ۲۵ سپتامبر ۲۰۱۷ (سوم مهر ۹۶) و اقدام نظامی دولت مرکزی عراق در بازپس گیری کرکوک از زیر سلطه حزب دمکرات کردستان عراق در ۱۶ اکتبر ۲۰۱۷ (۲۴ مهرماه ۹۶)، گروه‌های افراطی به نام «پرچم‌های سفید» و «سفیانی ها» در حومه کرکوک شکل گرفتند که همه اعضای آن از کرد‌ها و نیرو‌های سابق پیشمرگ کرد بودند.
این گروه‌های افراط گرا برای مدتی در مناطق اطراف کرکوک برای برگرداندن کرکوک به زیر سلطه اقلیم کردستان عراق با داعش همکاری کردند، اما در نهایت با عملیات مختلف امنیتی نیرو‌های مسلح عراق، تا حد زیادی مهار شدند.
این اعتقاد وجود دارد که عناصر این گروه‌های افراط گرا همچنان در کردستان عراق به عنوان هسته‌های خفته موجود هستند.
یک گزارش از اعضای کمیسیون امنیت و دفاع پارلمان عراق در چهارم فوریه ۲۰۱۸ (۱۵ بهمن ۹۶) حاکی است که گروه تروریستی داعش توانسته است با گروه افراطی «جند الاسلام» و برخی گروه‌های افراطی دیگر ارتباط گرفته و تعداد آن‌ها به ۳۰ هزار نفر در طول نوار مرزی عراق با ایران برسد.
ائتلاف بین المللی به سرکردگی آمریکا نیز در همین سال بعد از اعلام پیروزی نظامی دولت عراق بر داعش گفت که تعداد عناصر گروه تروریستی داعش در عراق و سوریه یکهزار نفر است.
درحالی که ائتلاف نظامی آمریکایی، دو سال قبل از این، تعداد عناصر داعش را ۴۰ هزار نفر در عراق عنوان کرده بود.
وجود هسته‌های خفته داعش در مناطق شمالی بغداد از جمله اطراف کرکوک، صلاح الدین و دیاله، به اعتقاد کارشناسان فرصتی برای نفوذ این گروه تروریستی در کردستان عراق که همانند افغانستان دارای کوهستان‌های مرتفع و غار‌های مختلف و مخفیگاه‌های طبیعی است، فراهم کرده است.
سازمان امنیت کردستان عراق موسوم به «آسایش» در سلیمانیه در چهارم فوریه گذشته (۱۶ بهمن ماه ۹۹) در گزارشی از بازداشت یک هسته وابسته به گروه تروریستی داعش متشکل از ۱۰ نفر خبر داد که درصدد انفجار‌های تروریستی در این استان بودند.
دو نفر از افراد این هسته دارای تابعیت عربی بودند که در شهر حلبچه بازداشت شدند و بقیه از اهالی کردنشین سلیمانیه بوده اند که دو نفر از بازداشت شدگان فرزندان «عمر دایس» عضو سابق گروه تروریستی «انصار الاسلام» هستند.
سه نفر دیگر از دستگیر شدگان که دو نفر آن‌ها برادر هستند، در منطقه کردنشین مرزی «سید صادق» پرچم داعش را بلند کرده بودند و نیرو‌های امنیتی در حین برداشتن این پرچم با انفجار بمب در محل مواجه شده و دو تن از این نیرو‌ها زخمی شدند.
نیرو‌های امنیتی اقلیم کردستان عراق نیز در سال ۲۰۱۹ اعلام کردند ۳۳۱ نفر را به اتهام عضویت در گروه تروریستی داعش در استان سلیمانیه دستگیر کردند که ۲۸۰ نفر آنان مرد و ۵۱ تن دیگر زن بودند.
گزارش دیگر حاکی است که بیش از یک هزار و ۵۰۰ نفر از زندانیان «زرگا» در استان دهوک ۹۰ درصد آن‌ها محکوم به عضویت در گروه تروریستی داعش هستند و اغلب آن‌ها کرد هستند.
برخلاف آنچه آمریکا می‌کوشید تفکرات افراط گرایی به داخل کردستان عراق نفوذ کرده و اینک آمریکا می‌کوشد به نحو دیگری از این ظرفیت در پیشبرد سیاست هایش در منطقه بهره برداری کند.
گزارش‌های دیگری وجود دارد که احزاب حاکم در کردستان عراق برای کنار زدن یا تضعیف همدیگر در قدرت، به بهره برداری از گروه‌های افراط گرای کرد روی آورده اند و به همین دلیل شنیده می‌شود که حزب اتحاد میهنی کردستان عراق، رقیب خود حزب «مسعود بارزانی» را به حمایت از گروه‌های افراط گرا در استان سلیمانیه متهم و در مقابل حزب بارزانی، اتحادیه را به حمایت از حزب کارگران کرد ترکیه (پ. ک. ک) در دهوک و اربیل متهم می‌کند.
این اعتقاد وجود دارد که افراط گرایی با مجموعه‌ای از عوامل مختلف در کردستان عراق گره خورده که بخشی از آن ریشه‌های تاریخی داشته و بخشی به گسترش فساد اقتصادی و نارضایتی عمومی در کردستان عراق و همچنین بهره برداری قدرت‌های مختلف داخلی و خارجی از این برگه برای پیشبرد سیاست هایشان در این منطقه ارتباط یافته است.
با وجود همه اینها، کارشناسان از رشد افراط گرایی در کردستان عراق به ویژه جغرافیای ممتد با مرز‌های جمهوری اسلامی ایران در شرق عراق که دو استان سلیمانیه و دیاله را در برگرفته ابراز نگرانی کرده اند.