در مفهوم کلی شاتکریت به معنای اجرای پاششی مشتقیم ملات و یا بتن بر روی سطوح ساختمانی است که به‌وسیله دستگاه شاتکریت انجام می‌شود.
بتن پاشی یا شاتکریت یکی از شیوه‌های نوین اجرا سازه‌های بتنی است. در برخی از عملیات اجرایی مانند اجرای پوشش موقت تونل‌ها، عملیات ترمیمی و اجرا سازه‌های جدار نازک، یا حتی زمانی که شکل کار پیچیده یا قالب‌بندی مشکل و پرهزینه باشد، استفاده از بتن پاشیده شده
شاتکریت (واژه آمریکایی) یا گانیت (واژه انگلیسی) شاید تنها راه‌حل منطقی به شمار رود.
استفاده از این نوع بتن به تجربه، وسایل و تجهیزات خاص و کارگران مجرب در بتن پاشی نیاز دارد.
خوبی و مزیت بتن شاتکریت در مقایسه با بتن معمولی این است که فقط به یک سطح نیاز داریم تا بتن پاشی انجام شود و به قالب‌بندی نیاز نداریم.
در حالت کلی عملیات شاتکریت بنا بر زمان اضافه کردن آب اختلاط به مخلوط به دو صورت خشک و تر انجام می‌گیرد.
1- شاتکریت خشک
در حالت خشک مخلوط مصالح سنگی و سیمان ازیک‌طرف به کمک کمپرسور هوا و آب از طرف دیگر به کمک پمپ به سر یک نازل تزریق‌شده و در محل نازل پس از مخلوط شدن باهم به سطح کار پاشیده می‌شوند.
از این روش برای روکش و همچنین کارهای تعمیراتی که ضخامتشان کمتر از ۱۰ سانتی‌متر است، استفاده می‌شود.
از طرفی هم به دلیل اینکه در این روش از سنگ‌دانه‌های دشت استفاده نمی‌شود بنابراین این بتن مقاومت فشاری بالایی ندارد.
به دلیل اینکه فقط در مرحله‌ی آخر آب به مخلوط اضافه می‌شود ممکن است به همه‌ی دانه‌ها و مخلوط ما آب کافی نرسد و درنتیجه عملیات هیدراته شدن به‌درستی انجام نشود، بنابراین در ادامه‌ی کار هم به دلیل نچسبیدن بتن به محل موردنظر بخش زیادی از آن به هدر می‌رود.
2- شاتکریت تر
در روش تر مخلوط نهایی بتن به کمک نیروی باد از سر نازل پاشیده می‌شود. البته در بتن پاشی محدودیت‌هایی در اندازه سنگ‌دانه‌ها وجود دارد. این حد در انگلستان ۱۰ میلی‌متر است. به عبارتی اگر حداکثر اندازه سنگ‌دانه‌ها از یک سانتی‌متر کوچک‌تر باشد به عملیات بتن پاشی، گانیت و اگر بزرگ‌تر باشد شاتکریت گویند.
نکته مهم:
در دستگاه شاتکریت خشک، سیستم انتقال مصالح با هوای فشرده است. ولی در دستگاه شاتکریت تر یا تر پاش، انتقال مصالح به‌واسطه پمپ (ماردونی – پیستونی) انجام می‌شود. در این دستگاه باد صرفاً برای اسپری کردن، مورداستفاده قرار می‌گیرد و در عملیات پمپاژ دخالتی ندارد.
نکات اجرا شاتکریت
در روش بتن پاشی خشک که رایج‌تر از روش تر است حداکثر اندازه دانه‌ها عموماً به ۱۰ میلی‌متر و به‌ندرت به ۲۰ میلی‌متر محدود می‌شود که مورد تأکید مبحث نهم مقررات ملی ساختمان ایران نیز می‌باشد. همچنین نسبت وزنی مناسب سنگ‌دانه به سیمان در این روش بین ۳.۵ تا ۴ است. به‌علاوه به دلیل اینکه درروش خشک جهت انتقال سنگ‌دانه‌ها به سر نازل نیاز به تزریق آب نیست عموماً نسبت نهایی آب به سیمان پائین و درنتیجه کیفیت عمل بالا است.
در صورت مقایسه در صورت استفاده از مواد روان کننده، می‌توان نسبت آب به سیمان را در روش تر به ۰.۴ نیز محدود کرد. عیار رایج سیمان در روش تر در حدود ۳۵۰ تا ۴۵۰ کیلوگرم بر مترمکعب است. در این صورت انتظار می‌رود که بتوان به یک مقاومت مشخصه ۲۸ روزه (نمونه‌های مکعبی) بین ۳۵ تا ۵۵ مگا پاسکال دست‌یافت.
مشخصات بتن‌های پاششی (شاتکریت)
نازل کار شاتکریت خشک:
در عمل، اپراتوری (نازل من) روش خشک سخت‌تر از روش تر می‌باشد زیرا که در روش تر قبلاً آب موردنیاز به بتن اضافه‌شده است. به‌علاوه میزان خروجی شاتکریت در روش تر بیشتر از روش خشک تقریباً ۳ مترمکعب در ساعت بوده و می‌تواند به حدود ۱۰ مترمکعب در ساعت برسد.
استفاده از الیاف در شاتکریت
از سال ۱۹۶۰ به بعد استفاده از انواع الیاف در شاتکریت به‌منظور تسلیح آن رایج گردید به‌طوری‌که میزان الياف فولادی به‌کاررفته در شاتکریت در سطح جهان در سال ۱۹۷۰ به میزان یک‌صد هزار تن تخمین زده می‌شود. ابعاد الياف به‌کاررفته در شاتکریت می‌تواند از ۱۲ تا ۵۰ میلی‌متر تغییر کند. میزان رایج الياف شاتکریت نیز در حدود ۳ تا ۵ درصد وزنی آن می‌باشد. میزان پرت شاتکریت نیز بستگی به عوامل مختلفی ازجمله زاویه پاشش و فاصله نازل از سطح کار دارد.
عوامل مؤثر در انتخاب روش شاتکریت
دو نکته بسیار مهم که در دستگاه‌های شاتکریت باید در نظر گرفته شود
تمامی تجهیزاتی که در مخلوط کردن ملات و اجرای شاتکریت توسط پیمانکار مورداستفاده قرار می‌گیرد باید قابل‌حمل با دست را دارا باشد و شاتکریت سنگ‌دانه‌های درشت با حداکثر اندازه مشخص‌شده را به‌خوبی بتواند انجام دهد.
نکته: همزن، لوله‌های خرطومی، نازل‌ها، فشارسنج‌های هوا و آب و واشرها، به‌طورکلی تمامی تجهیزات به کار گرفته‌شده، باید بسیار تمیز نگه‌داشته شوند و مورد تائید ناظر پیمانکار قرار بگیرند.
6 مورد از نکات ایمنی و مسائل محیط‌زیست اجرای شاتکریت
1- در محیط‌هایی که احتمال انفجار در اثر جرقه وجود دارد، باید به خطر تولید جرقه در لوله‌های فلزی شاتکریت (روش خشک) توجه نمود. در این موارد هدایت الکتریسیته ساکن ایجادشده به زمین به کمک زنجير اتصال ضروری است.
2- به دلیل سرعت‌بالای سنگ‌دانه‌های پس‌زده شده از سطح کار که می‌تواند به حدود ۱۰۰km/h نیز برسد، باید مراقب چشم و سایر اجزاء بدن خویش در هنگام کار با شاتکریت بود.
3- سیمان پخش‌شده در محیط می‌تواند به جراحات پوستی بیانجامد. ازاین‌رو پوشیدن لباس‌های یکپارچه بسیار مفید می‌باشد.
4- محیط قلیایی شدید ایجادشده در کارگاه‌های شاتکریت می‌تواند به ضایعات ریوی شدیدی بیانجامد. ازاین‌رو استفاده از ماسک‌های مناسب ضروری به نظر می‌رسد.
5- استفاده از عینک (خصوصاً عینک‌های دارای آب‌پاش و برف‌پاک‌کن) برای اپراتور شاتکریت ضروری است.
6- شیرابه‌های جاری‌شده در محل کارگاه شاتکریت را نباید مستقیماً وارد محیط‌زیست نمود. ترکیب این شیرابه‌ها با آب‌آهک و زاج سفید قبل از انتقال آن‌ها به محیط‌زیست ضروری است.
واحد قطعه‌سازی تیران تونل بیستون (TTB) در راستای تأمین قطعات اصلی و اساسی دستگاه شاتکریت (تر پاش و خشک پاش) با بهره‌گیری از دانش فنی و مهندسی معکوس، آماده ارائه خدمات و ارسال محصولات به همه استان ها با تضمین بالاترین استانداردهای کیفی می باشد.