فرارو- همه ما حداقل در محیط زندگی خود از یک یا چند گیاه آپارتمانی نگهداری می‌کنیم. شاید به این موضوع فکر کرده‌اید که چرا گیاهان ما مانند زمانی که در محیط گل‌خانه بودند، شاداب و زیبا نیستند. یکی از اصلی‌ترین علت‌ها، انتخاب ماست. آگاهی نداشتن ما نسبت به گیاه و زیستگاه آن و انتقال گیاه به محیطی متفاوت با شرایط زندگی او موجب مشکلات بسیاری در نگهداری از گیاهان می‌شود. اکثر گیاهان آپارتمانی بومی مناطق گرمسیر و مرطوب استوا هستند. برخی از آن‌ها به نور و رطوبت بالا نیاز دارند و گروهی دیگر تنها نور فیلتر شده و ضعیف را می‌پسندند.
در این میان گروهی از گیاهان هستند که نسبت به هر شرایطی رشد کرده و زنده می‌مانند. این دسته از گیاهان که به گیاهان آپارتمانی مقاوم مشهور هستند، با هر شرایطی زیستی سازگار هستند. در این بین یکی از مقاوم‌ترین آن‌ها گیاه پاندانوس است. گیاه آپارتمانی پاندانوس یا برگ اره‌ای تنها با نور متوسط، دمای معمولی خانه و خاک همیشه مرطوب به‌خوبی رشد کرده و زنده می‌ماند. گیاه پاندانوس علاوه‌بر کاربرد آن برای تزئین و سبز کردن گوشه آپارتمان در بین قبایل بسیاری در دنیا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و جزئی از فرهنگ و هنر این قبایل محسوب می‌شود.
گیاه پاندانوس یا پاندان با نام علمی Pandanus amaryllifolius و از خانواده Pandanaceae بومی مناطقی از جنوب شرقی آسیا ازجمله اندونزی و بخش‌های شمالی استرالیاست. برخی به گیاه پاندانوس، نخل پاندانوس می‌گویند که تنها شباهت ظاهری آن موجب این نام‌گذاری شده است و ربطی به گروه نخل‌ها ندارد. در دنیا حدود ۶۰۰ گونه از این گیاه تا به امروز شناخته شده است و همگی درخت یا درختچه‌هایی هستند که بومی مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان قدیم بودند.
امروز از گیاه پاندانوس در برخی کشور‌ها ازجمله ایران به عنوان گیاه آپارتمانی یا گل‌خانه‌ای استفاده می‌شود. تاریخ ورود این گیاه به ایران مشخص نیست. ارزان‌قیمت بودن و تکثیر بسیار آسان گیاه پاندانوس موجب شده است تا طی مدت کوتاهی در اکثر گلخانه‌ها و آپارتمان‌ها به عنوان گیاه مقاوم آپارتمانی گسترده شود.
مشخصات ظاهری گیاه
برگ‌های سبزِ براق و باریک گیاه پاندانوس مانند اره است. حاشیه برگ‌ها از دندانه‌های برنده و کوچکی تشکیل شده است که در اثر برخورد به پوست موجب خراشیدگی آن می‌شود. برگ‌ها به صورت دایره‌وار دور تا دور ساقه مرکزی رشد می‌کنند. گیاه کوچک پاندانوس ظاهری شبیه به بوته آناناس دارد. با افزایش سن گیاه از لابه‌لای برگ‌های پایینی ریشه‌های بسیار قوی ظاهر می‌شوند.
هرگز نباید ریشه‌های هوایی گیاه را قطع کرد؛ زیرا استحکام و سلامت ساقه را به خطر می‌اندازد. بلندای گیاه پاندانوس در محیط طبیعی خود به بیش از ۱۰ متر می‌رسد؛ اما رشد آن در فضای آپارتمان از ۲ متر تجاوز نخواهد کرد.
پاندانوس‌ها نر و ماده دارند. گیاهان نر در زیستگاه خود و در روز‌های ابتدایی فصل گرم گل‌هایی تولید می‌کنند. این گل‌ها معطر هستند که باعث گردافشانی و تولید‌مثل گیاه می‌شوند. پاندانوس‌های ماده نیز میوه‌هایی گرد و پوسته‌پوسته شبیه میوه آناناس تولید می‌کنند. جالب است بدانید که میوه‌های این گیاه خوردنی هستند.
انواع پاندانوس
معمولاً دو نوع گیاه پاندانوس در ایران قابل تهیه است. ۱. پاندانوس سبز ۲. پاندانوس ابلق (برگ‌ها سبز با حاشیه زرد یا برگ زرد با حاشیه سبز) پاندانوس سبز نسبت به نوع ابلق با محیط کم‌نور سازگاری بیشتری دارد.
نوع ابلق به میزان نور بیشتری احتیاج دارد. همچنین رشد گونه ابلق کم است.
پاندانوس در ایران
کشور ایران در اقلیم گرم و خشک قرار دارد. به همین دلیل بیشتر گیاهان گرمسیری در کشورمان تنها در محیط گل‌خانه یا آپارتمان رشد کرده و زنده می‌مانند. اما هوای گرم و مرطوب مناطق حاشیه دریای خلیج فارس، خزر و عمان شرایط را برای پرورش این گونه گیاهان گرمسیری فراهم کرده است. جالب است بدانید که گیاه پاندانوس در فضای سبز شهر‌های میناب، بندرعباس و بوشهر دیده شده است. مردم بومی استان هرمزگان به گیاه پاندانوس "کیدی" می‌گویند و باور دارند که این گیاه با نواختن موسیقی گل می‌دهد. همچنین آن‌ها معتقدند که در زمان‌های قدیم این گیاه توسط هندی‌ها به جنوب رسیده است.
کاربرد گیاه پاندانوس
همان‌گونه که مطلع هستید، گیاهان آپارتمانی علاوه‌بر جنبه تزئین محیط در تصفیه هوای منزل نیز نقش دارند. با نگهداری از این گیاهان حس نشاط و سرزندگی به انسان دست می‌دهد و با رویش هر جوانه احساس مثبت و مسرت‌بخشی در شخص ایجاد می‌شود. هرگز فراموش نکنید که این گیاهان با جا به جایی و تغییر الگوی زندگی در اختیار شما قرار گرفته‌اند. قبل از این تمام گیاهان آپارتمانی جزئی از طبیعت بودند. طبیعتی که در آن انسان، حیوان و گیاهان رابطه‌ای متقابل و وابسته دارند.
رابطه انسان با طبیعت همواره یک رابطه جدایی ناپذیر است. انسان‌ها بخش وسیعی از نیاز‌های روزانه خود را از طبیعت برداشت می‌کنند. نیاز به مسکن، غذا، پوشاک، سوخت و.... اکثر گیاهان آپارتمانی در محیط طبیعی خود مورد استفاده جوامع بومی قرار می‌گیرند. پیش از این کسی اطلاع نداشت که گیاه برگ انجیریِ گوشه گل‌خانه میوه‌ای می‌دهد که سرشار از ویتامین ث است و بخشی از سبد غذایی مردمان بومی مناطق استوایی را تشکیل می‌دهد. یا این‌که از چوب گیاه آپارتمانی کاج مطبق در استرالیا برای ساخت کشتی‌های باربری استفاده می‌شود.
گیاه پاندانوس جایگاه ویژه‌ای در بین بومیان منطقه خود دارد. افراد بومی از میوه، برگ و چوب این گیاه می‌خورند، می‌پوشند و محیط منزل خود را گرم نگه می‌دارند. در کشور هندوستان بخش وسیعی از زمین‌های کشاورزی به کاشت گیاه زیبای پاندانوس اختصاص دارد. تقریبا ۱۹ گونه گیاه پاندانوس در هند ثبت شده است. هندی‌ها از این گیاه در صنایع غذایی و تولید عطر بهره می‌گیرند. گل‌های گیاه پاندانوس بسیار خوشبو هستند و این خاصیت به تولید یکی از مرغوب‌ترین عطر‌ها انجامید.
همچنین برگ‌های سبز این گیاه در پخت و پز کاربرد دارد. برای طعم دادن به برنج، شیرینی‌ها، ژله‌ها و دیگر محصولات غذایی از عصاره برگ‌های معطر گیاه پاندانوس استفاده می‌شود. این گیاه در صنایع دارویی نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته است. محققان طب سنتی معتقدند که گیاه پاندانوس در کنترل دیابت، تقویت قلب و سلامتی و زیبایی پوست بسیار موثر است.
پاندانوس علاوه‌بر هند، در تایلند و ژاپن برای طعم دادن به انواع نان‌ها، شیرینی‌ها، ژله و نوشیدنی‌ها کاربرد دارد. در کشور مالزی از برگ‌های این گیاه برای تزئین دسته گل در مراسم‌های رسمی و دولتی استفاده می‌شود. مردم کشور مالزی عصاره این گیاه را پس از ترکیب با روغن نارگیل در درمان رماتیسم موثر می‌دانند. در تایلند دارویی از ریشه این گیاه ساخته‌اند که بومیان منطقه برای درمان دیابت از آن استفاده می‌کنند.
در کشور فیلیپین نیز برای درمان گلودرد، جذام و سرخک از فراورد‌های گیاه پاندانوس بهره می‌برند. در کنار خواص این گیاه جالب است بدانید که سوسک‌ها از بوی پاندانوس متنفرند. در سنگاپور از عطر گیاه پاندانوس در تاکسی‌ها و سرویس‌های حمل و نقل عمومی برای فراری دادن حشراتی از قبیل سوسک‌ها استفاده می‌شود.
از خواص، عطر و طعم پاندانوس که بگذریم، به کاربرد برگ‌های این گیاه در ساخت صنایع دستی بومیان استرالیا می‌رسیم. تا قبل از ورود اروپایی‌ها در پایان قرن ۱۸ میلادی مردمان بومی استرالیا در انزوای کامل زندگی می‌کردند. بومیان منطقه در این مدت فرهنگ و سنت منحصر به‌فردی را خلق کرده بودند که بعد از ورود اروپایی‌ها دست‌خوش تغییراتی اساسی شد. اما امروز همچنان قبایلی هستند که سنت نیاکان خود را حفظ کرده و به آن پایبندند. قبایلی که در آن همه از حقوق یکسان برخوردارند و زندگی معنوی آنان همواره وابسته به حیات زمین است.
این قبایل فرهنگ و هنر خود را از دل طبیعت بیرون می‌کشند و آن را به درجه‌ای از نبوغ و ذوق هنری تبدیل کرده‌اند که در تمام دنیا بی‌نظیر است. اما گیاه پاندانوس به عنوان یکی از پرجمعیت‌ترین گونه گیاهی در استرالیا جایگاه ویژه‌ای در بطن فرهنگ و هنر قبایل سنتی استرالیا دارد.
بومیان منطقه از برگ‌های گیاه پاندانوس حصیر‌ها و سبد‌های رنگی زیبایی خلق می‌کنند که امروز مورد توجه بسیاری از طراحان دکوراسیون داخلی مطرح دنیا قرار گرفته است. اخیراً یک پروژه ارزشمند به نام "Pet lamp" به ساخت آباژور‌های سنتی بسیار نفیسی می‌پردازد که با استفاده دوباره از بطری‌های پلاستیکی و ترکیب آن با تکنیک‌های بافت سنتی در گوشه و کنار جهان منظر و دیدمان نوری مدرنی خلق می‌کند.
اعتقاد طراحان این پروژه این است که با بازیافت مواد دور ریختنی پلاستیکی و ترکیب آن‌ها با صنایع دست بومیان سنتی مناطق دنیا می‌توانیم سهم بزرگی از کاستن آلودگی‌های زمین داشته باشیم. در سال ۲۰۱۶ اعضای پروژه Pet lamp با ارائه طرح قبلی به بومیان حصیرباف استرالیا و ترکیب آن با بطری‌های پلاستیکی آباژور دیگری طراحی کردند و روند ساخت این آباژور به روش سنتی در سایت پروژه قرار داده شد.
امروز به دلیل استقبال و حمایت افراد از صنایع دستی این گروه تولید کننده، تعداد سازه‌های بافت پاندانوس رونق بسیاری گرفته است. حصیر‌ها و سبد‌های رنگی پاندانوس نمونه‌ای از فرهنگ مردمان بومی استرالیاست که با حمایت‌های اصولی، پویایی و شکوفایی آن بیشتر از قبل احساس می‌شود. تصاویر زیر بخش‌هایی از روند ساخت آباژور حصیری پاندانوس توسط قبیله‌ای در استرالیاست.
جزئیات نگهداری و پرورش گیاه پاندانوس به عنوان گیاه آپارتمانی
گیاه مقاوم پاندانوس در میان دیگر گیاهان آپارتمانی به مراقبت کم‌تری نیاز دارد. این گیاه گزینه مناسب برای افرادی است که در پرورش و نگهداری از گیاهان آپارتمانی مبتدی هستند.
خاک
بهترین نوع خاک برای نگهداری از گیاه پاندانوس خاک معمولی باغچه است. البته ترکیب کود برگ، کمی کود پوسیده دام و خاک باغچه یا ماسه دانه‌ریز رودخانه نیز مناسب است. دقت کنید که خاک نه زیاد سبک و نه سنگین باشد. زه‌کشی خاک و داشتن مجرای عبور آب در ته گلدان مهم‌ترین ویژگی است.
آبیاری
گیاه پاندانوس معمولاً خاک همیشه مرطوب را بیشتر می‌پسندد. توجه کنید که مرطوب بودن خاک به معنای باتلاقی کردن خاک گلدان نیست. آبیاری زیاد نیز موجب پوسیدگی ریشه گیاه می‌شود. در صورت وجود تهویه مناسب، هوای گرم و نور زیاد گیاه را هر سه تا چهار روز یک مرتبه آبیاری کنید.
نور
این گیاه نسبت به محیط کم‌نور مقاوم است و هر میزان نور را به‌راحتی تحمل می‌کند؛ اما برای رشد بهتر و سلامتی گیاه هرچه نور محیط بیشتر باشد، بهتر است. البته نور شدید آفتاب موجب رنگ پریدگی و سوختگی برگ‌ها می‌شود. محیط سایه نیز رشد گیاه را کم می‌کند. بهترین مکان برای گیاه پاندانوس، پشت پنجره جنوبی منزل است. گیاه را در فاصله ۲ تا ۴ متری پنجره قرار دهید.
دما و رطوبت
گیاه پاندانوس به تغییرات دمایی حساس نیست. اما باتوجه به اقلیم زیستگاهش محیط گرم و مرطوب را بیشتر می‌پسندد. البته دمای ایده‌آل درون منزل برای حیات پاندانوس بسیار مساعد است. برای رطوبت‌رسانی نیز می‌توانید یک‌بار در هفته گیاه را غبارپاشی کنید.
انتخاب و تعویض گلدان
به دلیل رشد نسبتاً سریع گیاه پاندانوس و افزایش طول ریشه‌های هوایی و درون خاکی هرچه گلدان بزرگ‌تر باشد، بهتر است. البته گلدان را باید نسبت به اندازه گیاه انتخاب کرد. اندازه گلدان باید کمی از سایز گیاه بزرگ‌تر باشد. گلدان‌های سفالی به دلیل حفظ دما و رطوبت خاک، برای کاشت گیاه پاندانوس مناسب است. از گلدان‌هایی با دهانه گشاد استفاده کنید تا ریشه‌های هوایی گیاه از گلدان خارج نشود. با خارج شدن ریشه هوایی از گلدان از استحکام گیاه کاسته می‌شود و ممکن است ساقه بشکند.
کوددهی
این گیاه به کود نیاز ندارد و همان مواد و املاح درون خاک می‌تواند به تغذیه گیاه کمک کند. درصورتی‌که خاک مواد مغذی خود را از دست داده است، از کود سه بیست یا کمی کود پوسیده دام در طول فصل رشد گیاه استفاده کنید.
نکاتی در مورد نگهداری از گیاه پاندانوس
• گیاهان چندساله پاندانوس ریشه‌های هوایی دارند که نباید آن‌ها را قطع کرد.
• در صورت کج شدن یا شکستن ساقه می‌توان آن قسمت را جدا کرد و در آب یا کاشت مستقیم در خاک ریشه‌دار کرد.
• به دلیل اره‌ای بودن برگ‌ها ممکن است که برخورد گیاه به پوست موجب زخم یا حساسیت شود. گیاه را در مکانی دور از دسترس و رفت آمد قرار دهید.
• در ایران جز مناطق گرمسیر و مرطوب ساحلی نمی‌توان گیاه پاندانوس را در فضای باز پرورش داد.
تکثیر و ازدیاد
گیاه پاندانوس به سه روش تکثیر می‌شود: ۱. قلمه ۲. پاجوش ۳. بذر.
اما بهترین روش تکثیر گیاه پاندانوس ازدیاد از طریق تقسیم پاجوش است. با افزایش سن گیاه پاندانوس پاجوش‌هایی بین برگ‌های سطح پایین گیاه ظاهر می‌شوند. هر گیاه پاندانوس می‌تواند در سال ده‌ها پاجوش تولید کند. این پاجوش‌ها در هنگام رشد و با ماندگاری بر روی گیاه اصلی ریشه‌دار می‌شوند و ریشه‌های خود را از لابه‌لای برگ‌ها به سمت خاک حرکت می‌دهند.
با جداسازی پاجوش‌ها و کاشت آن‌ها در ترکیب کودبرگ، پرلیت و پیت ماس می‌توان گیاهی جدیدخلق کرد. پاجوش‌ها بعد از جداسازی نیاز به مراقبت بیشتری دارند. محیطی با نور متوسط و خاکی مرطوب می‌تواند روند ریشه‌پراکنی و رشد پاجوش را سریع‌تر کند.
مشکلات نگهداری از گیاه پاندانوس
گیاه پاندانوس کم‌تر مورد هجوم آفات قرار می‌گیرد و تا به حال جز شپشک آرد آلود و کنه تارعنکبوتی آفت دیگری به گیاه صدمه وارد نکرده است. این آفات نیز به‌ندرت به گیاه حمله می‌کنند. مشکلات عمده مربوط به نگهداری غیر اصولی عبارت‌اند از:
• درصورتی‌که برگ‌های جدید گیاه نسبت به برگ‌های قدیمی کوچک‌تر بودند: احتمالاً به دلیل کوچک بودن گلدان یا آب کم است.
• نوک برگ‌ها سوخته: میزان نور بیش از حد معمول است. گرما بدون رطوبت یا سرمای خشک هم از علل این عارضه است. گیاه را هر هفته در هنگام سایه غبارپاشی کنید.
• برگ‌ها زردرنگ و به سمت بالا رفته‌اند: برگ‌های جوان گیاه معمولاً زردرنگ هستند و این نشانه سلامت و رشد سریع گیاه است. اگر تعداد کمی از برگ‌های پایینی زرد شدند، طبیعی است یا به دلیل آبیاری بیش از حد است.
حدود قیمت گیاه پاندانوس
قیمت این گیاه باتوجه به تکثیر انبوه و مقاوم بودن آن نسبت به سایر گیاهان آپارتمانی کم‌تر است. یک گیاه پاندانوس سبز به اندازه متوسط و در گلدان معمولی نباید بیشتر از ۶۰ هزار تومان باشد. پاندانوس ابلق از نوع سبز آن گران قیمت‌تر است.