فرارو- همه ما با عبارت‌های «ازدواج دائم» و «ازدواج موقت» آشنا هستیم و کم و بیش از احکام شرعی و قانونی آن‌ها اطلاع داریم؛ اما در چند سال اخیر گاه عبارت ازدواج سفید هم به گوشمان خورده است. ممکن است چیز‌هایی درباره آن شنیده باشیم؛ اما به راستی ازدواج سفید چیست و چه جایگاهی در قانون ایران دارد؟
به گزارش فرارو؛ لازم است بدانید که چنین پیوندی بر خلاف ازدواج دائم و موقت نه در شرع، نه در عرف و نه در قانون ما جایی ندارد؛ زیرا دختر و پسر بدون برگزاری مراسم عقد قانونی و شرعی، زیر یک سقف می‌روند. به همین دلیل چنین ازدواجی مورد حمایت قانون ما نیست. در مورد تاریخچه ازدواج سفید لازم است به نظام اجتماعی و تشکیلاتی کشور‌های غربی رجوع کرد. جایی که در سال‌های اخیر شروع و برقراری پیوند عاطفی و زناشویی در ساختاری خارج از مباحث حقوقی و سنت‌های مرسوم ترویج پیدا کرده است و مقوله ازدواج غیر رسمی و غیر حقوقی از جایگاه خاصی برخوردار شده است، به‌طوری‌که این پدیده به‌شدت در این کشور‌ها مرسوم شده است و روز به روز هم به تعداد کسانی که این سبک از ازدواج را برای شروع زندگی مشترک خود انتخاب می‌کنند، افزوده می‌شود.
ازدواج سفید برای اولین بار در ایالات متحده امریکا و زیر پرچم جنبشی به نام آزادی زنان پایه‌ریزی شد. اگرچه جنبش آزادی زنان با هدف و نیت توسعه اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و …کشور و تحقق مفهوم عدالت در همه ابعاد برای زنان شکل گرفت، سال‌ها بعد این جنبش به نام انقلاب جنسی دربین کارشناسان معرفی شد و ابعاد عدالت جویانه و ضد تبعیض آن در بین زنان جای خود را به ناهنجاری‌ها، رفتار‌های نامتعارف و ابتذال‌محور داد. درست است که ماهیت و هدف جنبش آزادی زنان دارای ارزشمندی‌های زیادی برای جامعه ایالات متحده امریکا بود؛ ولی نمی‌توان از ناهنجاری‌ها و سنت‌شکنی‌های غیر اخلاقی آن چشم‌پوشی کرد.
همان‌طور که اشاره شد، ازدواج سفید از آمریکا شروع شد و به‌تدریج در جوامع غربی گسترش پیدا کرد؛ اما در سال‌های اخیر در جامعه ایران هم این سبک از ازدواج کم و بیش دیده شده است و بعضی از افراد به دلایل مختلف مانند مسائل اقتصادی، بالا رفتن سن ازدواج، محک زدن رابطه، اعتقاد نداشتن به ازدواج سنتی و مرسوم، نداشتن مسئولیت و تعهد نسبت به طرف مقابل و بسیاری مسائل دیگر به این نوع از ازدواج گرایش پیدا کرده‌اند. به همین دلیل لازم است ابعاد قانونی و حقوقی این ازدواج را در بستر جامعه ایرانی بررسی کنیم.
ازدواج سفید چیست؟
برای تعریف ازدواج سفید لازم است ابتدا ازدواج صحیح را از منظر قانونی تعریف کنیم. به موجب ماده ۱۰۶۲ قانون مدنی ازدواج واقع می‌شود به ایجاب و قبول به الفاظی که صریحاً دلالت بر قصد ازدواج نماید. بنابراین ازدواج سفید که به‌موجب آن طرفین بدون قصد ازدواج باهم هستند، وجاهت قانونی ندارد. باید توجه داشت علی‌رغم اینکه ازدواج سفید در قوانین ما صراحتاً جرم‌انگاری نشده است، همان‌گونه که اشاره شد مطابق با حقوق کشور ما زندگی دو نفر در کنار هم تنها در قالب عقد نکاح و طبق شروط پیش‌بینی شده در آن صحیح قلمداد می‌شود.
لازم به ذکر است که منظور از ازدواج صحیح صرفاً ازدواجی نیست که ثبت شده باشد؛ بلکه ممکن است ازدواجی به صورت غیر رسمی صورت گرفته باشد؛ یعنی ثبت نشده باشد. آن‌چه در این نوع از ازدواج‌ها اهمیت دارد و آن را از ازدواج سفید متمایز می‌کند، این است که چنین ازدواج‌هایی اگرچه ثبت نمی‌شوند، با رعایت مسائل شرعی صورت می‌گیرند؛ یعنی شرعًا چنین ازدواجی صحیح تلقی می‌شود.
با توجه به تعریف قانون از ازدواج صحیح اگر بخواهیم ازدواج سفید را به صورت ساده تعریف کنیم، می‌توانیم بگوییم که ازدواج سفید شروع و تشکیل پیوند زناشویی بین یک زن و مرد بدون لحاظ چارچوب قانونی، حقوقی، شرعی و عرفی است. دکتر امیدعلی احمدی، جامعه‌شناس در تعریف اینکه ازدواج سفید چیست، می‌گوید: «در این ازدواج که در غرب رایج است و به معنای هم‌باشی نیز شناخته می‌شود، پیوندی به مدت زمان نامعلوم بین دو فرد برقرار می‌شود که فاقد مشروعیت اجتماعی و حقوقی است.»
در واقع زن و مرد در ازدواج سفید بدون ثبت رسمی و قانونی ازدواج و بدون گذراندن آداب و رسوم مرسوم یک ازدواج رسمی و بدون در نظر گرفتن مسائل شرع زندگی‌شان را زیر یک سقف شروع می‌کنند. طبعاً در چنین ارتباطی طرفین تعهد قانونی و شرعی نسبت به یکدیگر ندارند و نمی‌توانند مدعی حق و حقوقی نسبت به هم باشند. در واقع یکی از عوامل گرایش افراد به ازدواج سفید همین تعهد نداشتن طرفین نسبت به یکدیگر است. با این اوصاف متوجه می‌شویم که ازدواج سفید پدیده‌ای غیر قانونی، غیر رسمی، غیر شرعی و خلاف آداب و رسوم حاکم بر جامعه است و در دنباله آن مجموعه‌ای از ناهنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی را به دنبال دارد.
آیا ازدواج سفید جرم است؟
همان طور که می‌دانید ازدواج به معنای توافق دو جنس مخالف برای شروع زندگی مشترک و در چهارچوب قانون کشوری است که این اقدام در آن انجام می‌شود. اولین شرط ازدواج کردن رعایت قانون است و ازدواج بدون لحاظ شرایط قانونی ـ و در کشور ما شرعی ـ موجب حلال شدن زوجین نسبت به یکدیگر نخواهد شد. ازدواج سفید در قوانین ایران به رسمیت شناخته نشده است؛ بنابراین اگر ثابت شود که ۲ نفر به این شکل با هم وارد رابطه شده‌اند، چنین رابطه‌ای با عنوان رابطه نامشروع و زنا مورد بررسی قرار می‌گیرد.
به موجب ماده ۲۲۱ قانون مجازات اسلامی زنا عبارت است از مباشرت جنسی مرد و زنی که رابطه زوجیت بین آن‌ها نبوده است. از آن جایی که ازدواج سفید در قانون ما با عنوان رابطه زوجیت مطرح نیست؛ بنابراین چنین رابطه‌ای اگر اثبات شود، می‌تواند با عنوان زنا مورد بررسی قرار بگیرد و برای طرفین آن مجازات تعیین نمود. همچنین اگر یکی از طرفین یا هر دوی آن‌ها متاهل باشند و در چنین رابطه‌ای قرار بگیرند، به مجازات سنگین‌تر؛ یعنی رجم یا سنگ‌سار محکوم می‌شوند.
فرزندان حاصل از ازدواج سفید
از لحاظ قانونی و شرعی رابطه‌ای که خارج از شرع و قانون باشد، مورد پذیرش نیست. ازدواج سفید هم یک رابطه نامشروع و غیر قانونی است و در صورت اثبات در حکم «زنا» خواهد بود و فرزند حاصل از این رابطه نیز نامشروع تلقی می‌شود. به موجب ماده ۱۱۶۷ قانون مدنی نسب نامشروع به رسمیت شناخته نشده است و طفل ناشی از رابطه آزاد زن و مرد به زانی ملحق نمی‌شود.
توجه به این نکته ضروری است که قانون ثبت احوال ایران که در سال ۱۳۵۵ به تصویب رسید و اجرایی شد، در بند الف ماده ۱ صدور شناسنامه برای فرزندان متولد ایران از پدر ایرانی را یکی از وظایف سازمان ثبت احوال کشور تعیین کرده است. در متن قانون مذکور هیچ تفاوتی بین فرزند حاصل از رابطه نامشروع و سایر فرزندان قائل نشده است و گرفتن شناسنامه برای طفل نامشروع از وظایف پدر است.
تبصره ذیل ماده ۱۶ همان قانون اشعار می‌دارد، اگر ازدواج پدر و مادر ثبت نشده باشد، اعلام تولد طفل باید توسط پدر و مادر انجام شود. اگر امکان مراجعه هر دو والدین و توافق آن‌ها در اعلام ولادت نباشد، با مراجعه هرکدام از والدین و با قید نام کوچک شناسنامه صادر می‌شود. اگر در این حالت مراجعه کننده مادر طفل باشد، نام خانوادگی مادر به او اختصاص می‌یابد؛ یعنی نام خانوادگی مادر با قید نام پدر در شناسنامه روی طفل گذارده خواهد شد.
گاه ممکن است زانی با انکار رابطه نامشروع نفی نسب فرزند نامشروع را مدعی شود. در این حالت مادر طفل می‌تواند با طرح دعوا در دادگاه خانواده نسبت به اثبات نسب طفل نامشروع اقدام نماید. در این حالت اگر پدر طفل مشخص باشد، پس از ارجاع به پزشکی قانونی و انجام آزمایشات DNA حکم به اثبات نسب طفل نامشروع صادر می‌شود. با صدور این حکم والدین طفل حسب مورد به مجازات زنا محکوم خواهند شد و اداره ثبت احوال براساس حکم دادگاه نسبت به صدور شناسنامه برای طفل نامشروع اقدام خواهد کرد.
همان‌طور که ملاحظه کردید، ازدواج سفید از منظر قانونی و شرعی در کشور ما به رسمیت شناخته نشده است و آثار حقوقی ازدواج صحیح بر آن بار نمی‌شود و از آنجا که مورد حمایت قانون قرار نمی‌گیرد، گاه تبعات سنگینی برای طرفین یا یکی از آن‌ها دارد. اگر هم منجر به تولد فرزند شود، تبعات جبران‌ناپذیری را به بار می‌آورد و از آن جایی که ممکن است طرفین تعهدات پدری و مادری خود را نسبت به فرزند نپذیرند، معمولاً آینده مبهمی در انتظار کودکانی است که در اثر چنین روابطی به دنیا می‌آیند.